Мазмұны Кіріспе І бөлім. Атақұлдық туралы ой-пікірлер

1.1 Ата-баба культі жөніндегі ой-пікірлер.........................................

1.2 Атақұлдық жөніндегі ой-пікірлеріне қатысты Құран

кәрім аяттарындағы көріністері

2.1 Патриоттық тәрбие туралы ой-пікірлер

2.2 Қазақ зиялы қауымының патриоттық тәрбие туралы ой-

пікірлері

Ата-баба аруағына табынатын қоғамдарда, қоғам тірілерден ғана құралмайды, өліктер де қоғамның белсенді мүшелері болып табылады. Сенім бойынша өліктер туысжанды, жайдары, досжанды немесе ашушаң, ызақор, қаһарлы да зиянкеш болуы мүмкін. Аруақтың зарарынан аман болу үшін оларды ызаландырмау керек һәм оларды разы ететін қылықтар жасап тұру керек деген сенім билейді.

Ата-бабаларға табынудың алуан түрлі формалары бар. Мисалы, белгілі аруақтарға бір жанұя, ру немесе тайпа ғана табынатын яки немесе бір ұлттың барлық мүшелері тұтастай бір атаға табынатын формалар кезігуі мүмкін. Мәселен, көне Римдегі (м.б. 509 — м.к. 476) манес (manes) культі (парентұм деп те аталады) бойынша әр жанұя, өзінің ата-бабасына ғана табынатұғын. Парентұм культі бойынша өлген адам өзі шыққан жанұяның немесе рудың түп атасы (тегі) болып есептелгендіктен, оның аруағы ұрпақтарының өмірін жалғастырушы күш деп саналған. Ата-бабаларға табынудың ендігі бір формасы, барлық аталарға емес, олардың ішінде жекелеген аталардың аруағына ғана сиыну жолы; мысалы, көне Римдегі императорлар культі, көнс Мысырдағы перғауындардың аруағына табыну культі мен Жапониядағы "күннің ұлы" делінген императорлардың аруағына табыну культі т.т.

Айта кетерлік бір моселе, атақұлдықта ата-бабаның барлығы бірдей табынуға лайықты деп саналмайтұғыны, өйткені кейбір аталардың дәрежесі өзгелерден жоғары болуы мүмкін-міс. Бағзы қоғамдар жуықта өлген аруақтарға ғана табынса, ендігілер, керісінше, тек қана кәрі аруақтарға табынуды абзалырақтау көреді. Сондықган, аруақгар да дәреже мен қуатына жарай таптарға, иерархиялақ қабаттарға бөлінеді атақұлдықты тұтынатын қоғамдарда.

Жә, бағзы атақұл қоғамдарда, жекелеген аруақтардың нақтылы бір сипаты әсіре қастерленіп кетеді де, оларға бара-бара тәңірлік сипат артылады. Бұның дәлелі ретінде көне Грекиядағы мыңдаған тәңірдің бірі болған Асклепиұсты (Asclepius) айтуға болады; барлық аймақтарда оған тәңір деп табынушылар болғанымен, ол тәңірлікке қабаттаса Асклепиаде руының түп атасы, батыр адам деп білінген.

Атақұлдықта аталар аруағы елге көмектесуге шақырылады: мәселен, ұрпақтың жалғасуын қамсыздандыру, аурудың бетін аулақ ету, мал-жануардың немесе егіннің мол өсуі, ұрпағының мұң-мұқтажын тәңірлерге арыздап жеткізу т.т. Атақұлдықта аруақтар тәңірлерден төмен, ал адамдардан жоғары деп саналған.

Ата-бабаға табыну культі көбінесе қандастық негізде құрылған қоғамдарда жиі кездеседі. Адамдардың бір-біріне жақындығын анықтауда тек қандастық байланысты басшылыққа алатын қоғамдар, иерархиялық жүйені де осы қандас жақындық негізінде қалыптастырған. Сондықтан, осындай қоғамдарда ата-бабаға табыну мен соның нәтижесінде хасіл болған ата-баба культі, қандас қоғамның өмірінде елеулі рөл атқарған һәм қандастық байланыстың бірден бір қамқоршысы болған. Бұрынғы ата-бабалардың тірілердің өміріне араласы бар деп сенетін қоғамдарда, ата-баба аруағына адам-үсті, табиғаттан жоғары, тыс, тіпті, тәңірлік қасиеттер телінгені байқалады. Ата-баба кулъті қалыптасқан қоғамдардағы адамдардың теріс қылықтары, әрекеттері тірілерді ғана емес, сонымен қатар өлілерді де мазалайды деп сенілген. Сондықган, ғалымдардың топшылауынша, кейбір қоғамдар ата-баба культін қаймықтырушы (санкциялық) күш ретінде пайдаланған. Аталмыш қоғамдарда ата-баба аруағы өз ұрпағының іс-әректтерін дұрыстаушы немесе терістеуші (жақсы көріп құптаушы яки ұнатпай кері қағушы), сүйтіп моральдық өмірді күзетуші күш деген сенім қалыптасқан. Мәселен, Меланезиядағы Манулар рудың қамқоршы бабасының аруағы оз үрпағынан бірі моральдық қаталық қылса, оның рухын денесінен шығарып жазалайды, сол себепті, әлгі адамның денесінде оңбас ауру пайда болады деп сенеді. Олар ата-баба аруағы жақтыртпайтын қылықтың салдарынан адам еліміне дейін апаратыы қырсықтар болады деп сенеді. Бейсауаттықтың, Ислами санасы таяздықтың ишараты "аруақ атқыр!" дейтін хұрафа да, осы жаңсақ сенімнің қалдығы. Демек, ата-баба культі мәужүт ру-тайпаларда ата-бабаның аруағы қоғамдық омірді бақылаушы һәм қандастық негіздегі ру-тайпаның ішкі қатынастарын реттеуші құрал, күш есебінде.

Сондай қоғамдарда ата-баба аруағын риза ету мақсатымен жамағаттық рәсімдер (ритуалдар, трапеза) дәстүрі қалыптасқан. Әсіресе, Қытай уә Жапон қоғамдарында арнайы мұрасымдар жасалатыны, сойтіп. ата-бабаларға табыну амалдары іске асырылатыны белгілі.

Атақұлдықтың негізгі үлгілері. Ата-бабаға табынудың маңыздылығы сол қоғамдағы қандастық туыстықтың маңыздылық дәрежесіне тікелей қатысты. Қандастық туыстық қоғамда неғұрлым маңызды болса, ата-бабаға табыну да соғұрлым маңызды болады. Тұрпайы (примитивті) қоғамдарда, қоғам мен әлеуметтік өмір тек қандастық негіз бойынша қалыптасады. Олар белгілі бір ата-бабадан ары қандастық туыстығын дәлелдей алмағанымен, бұған ешкім көңіл бөлмейді. Мәдениет деңгейі жоғарылаған сайын қоғамдық өмірде қандас топтардың маңызы төмендей береді. Қандастықтың жалғасуы мен мұрагерліктің тек сол негізде болуы, дәстүрлі Қытай уә Жапон қоғамдарында үлкенді ерекше сыйлау мен ата-бабаға тағзым ету салттарын қалыптастырған.

Жә, қандастық туыстықты тек жанұялық шеңберде қабылдаған һәм ересектердің экономикалық-әлеуметтік байланыстары қандастық негізден зияда (гөрі) сұраныс-ұсыныс қағидасы бойынша қалыптасқан қоғамдарда, ата-баба культі негізгі дәнекер болмайды. Сондықтан, Қытай уә Жапон қоғамдары соңғы ғасырларда бастан кешкен экономикалық-әлеуметтік өзгерістер, аталмыш қоғамдардағы ата-баба культінің деңгейін төмендетіп жібергені соншалық-кім, қазіргі жастарда оның қалдықтарын шаммен іздеп, әрең табасың.

Ата-бабаларға табынуда көптәңірлі нанымдарға тән көптеген рәсімнің, құлшылық формаларының қолданылғанын байқаймыз. Кейбір ғалымдар, атақұлдықты тұтынатын қоғамдардың ата-баба аруағын құдды тірі адамдар секілді денелі һәм адам-үсті, яғни табиғаттан тыс қуатты деп сенетінін жазған. Осы сенім бойынша аруақтар; көреді, естиді, сезінеді, түсінеді, тірілермен қатынасады, моральдық мұхакама жасай алады, қалайды, қуанады, ашуланады, ызаланады, бұлданады, қызғанады, қаһарланады т.т. Көптәңірлі нанымдардағы тәңірлерді разы ету мақсатымен жасалатын құлшылықтар мен рәсімдер атақұлдықта да кездеседі; мисалы, жыр-дастандар арқылы оларды марапаттау, құрбан беру, тарту беру, еске алу тойларын жасау, ән-би арқалы дәріптеу т.т. Ата-баба аруағы тірі жақындарының күнделікті өмірін бақылайды деп сенетін қоғамдарда ритуальдер күнделікті сипат алады да қатаң түрде жалғастырылады. Қандас топтың (ру, сүйек, тап т.т.) басына қара күн туғанда, ата-баба аруағынан көмек сұрау кептөңірлі нанымдардағымен үндес. Бағзы зерттеушілер ата-бабаға арналған мұрасым ретінде жылына бір рет қабір басында жасалатын еске алу жиынын ғана айтады.

Ата-баба аруағына сиынудың формалары, рәсімдері қоғамнан-қоғамға өзгеріп тұрады. Аруактарды мадақтау рәсімінің мақсаты оларды о дүниедегі өмірінде демеу, қолпаштау. Көптәңірлі қоғамдарда төңірлердің құдіреттілік дәрежесі қоғамнан-қоғамға өзгеріп тұратыны сықылды, атақұлдықты қоғамдардағы ата-баба аруағының күш-күдіреті де қоғамнан-қоғамға ауысып тұрады. Кей қоғамдарда олардың құдіреті өте төмен саналса, ендігілерде табиғаттан тыс дәрежеге дейін барады. Көптәңірлі кейбір қоғамдар ата-баба аруағын адамдар мен тәңірлер арасындағы арашашы, дәнекерші деп ойлайды. Ал, жекелеген қоғамдар елеусіз қалған аруақтардың кесірінен сақтану үшін марапаттау уә қорғану рәсімдерін жасайды.

Рим мемлекетін ішкі дағдарыстардан кейін ресбуликадан империяға аударған Август (м.б. 27 - м.к. 14) дәуірінде мемлекет тұрақтанып, халықтың әл-ауқаты көтерілген-ді. Император Августтың мемлекеттік билікті нығайтқаны һем экономиканы көтергені соншалық-кім, ел оған тәңір деп табына бастайды. Римдегі көп тәңірдің қатарына енді императорлар да қосылады. Ал, табынудың формасы Августтан кейін өзгеріп, тек елдің ықыласына бөленген императорлардың аруағына құлшылық ету дәстүрі басталады. Сондай аруақ-тәңір императорлар мыналар: Тражан (98-117), Хадриян (117-138), Антониус Пиұс (138-161), Маркус Аурелис (161-180). Ежелгі Римдегі атақұлдықтың екінші қыры оның отбасылық сипатта болғаны. Римдіктер үйде рәсім жасалған кезде, аталарының аруағы келеді деп сенетұғын. Сондай-ақ, Солтүстік Еуропаның барбар халықтары қадими келттер, тойтондар, викингтер мен славяндардың өз ата-бабасына бағыштап құрбан беретіні белгілі. Орыс халқында "родительский день" атымен сақталған әдет соның сарқыншағы. Ал, мұңғұл нәсілінен қидандар да ата-баба аруағыиа бағыштап тірі адамды құрбандыққа шалатын: "Қидандар арасында соғыс кезінде жауыққан елге бара жатып, жолай аталар аруағына бағыштап, бір қылмысты кісіні "құрбандық атап", мыңдаған оқпен атып тастайды екен. Соғыс аяқталысымеи, тап әлгіндей етіп, олар аруақтар жолына "алғыс құрбаны" ретінде жаулардың біреуін шалған. Тап осындай әдет б.з. дейінгі II г. хуидар арасында болғаны бастаухатқа тускен. Сонымен құрбандық шалу соғыс тәңірісі Иліске емес, ата-бабалар аруағына жасалған, тегі олар тым қанқұмар болса керек.

Меланезиядағы Манес культінде аруақтар тәңірге теңеледі де жуықта өлген адамдардың аруағына ғана табынылады. Жаңа аруаққа табыну басталғанда бұрынғы аруақ күшінен айырылады да ұмыт болдды. Өлген адамның бас сүйегі елді мекеннің кіре берісінс, жоғарырақ ілінеді; сүйтіп, аруақ еліндегі жағдаятты көріп, хабардар болып тұрады-мыс. Қаңқасы ілулі аруақ керек кезде тірілерді жазалай алады-мыс һәм өзге рулардың шабуылынан туыстарын қорғайды-мыс.

Жаңа Гуинеядағы Тробрианд аралының тұрғындарынша өліктің екі аруағы болады-мыс. Біріншісі, яғни зиянсызы кісі өлгеннеи 2-3 күннен соң ұшып жоғалып кетеді-міс. Балома деп аталатын екінші аруақ ғана өлімсіз саналады. Олар, Баломаларға арналған жылдық рәсімдерде (ас) барлық баломалар тірілермен қауышады деп сенеді. Қырманның мол болуы үшін баломалардан ғана көмек сұралады, сиқыршылар тек олардың көмегімен сиқыр жасайды т.т.

Полинезия аралдарының тұрғындары мықтылардың аруағын (ру басылары, билер, ақсүйектер) ғана қадір тұтады, бірақ оларда тікелей аруаққа арналған құлшылык үлгісі жоқ. АБД-нің оңтүстік-батыс аймақтарын мекендеген Пуебло (Pueblo) қызылтерілілерінде де атақұлдық байқалады. Олар жылдың белгілі мерзімдерінде ата-баба аруағына бағыштап ритуальдер жасайды, олардан жауын сұрайды (Пуебло халқының тұрған жері ыстық болғандықтан).

Үндістандағы һинду (үнді) нанымдарында атақұлдықтың көптеген формалары кезігеді. Олардың басқалардан өзгешелігі, көне Үндістандағы каст (таптарға бөліну) жүйесіне муафық һәм қайтадан тірілу (реинкарнация) сенімін қамтитыны. Ашығырақ айтатын болсақ, үнді нанымында тірілердің міндеті өлілерді өлім мен қайтадан тірілу арасындағы уақытта қорғау болып табылады. Каст жүйесі бойынша күнәкәр адамдар екінші рет жаралғанда бұрынғыдан төменгі кастта, яғни тапта, дәрежеде ғана тіріле алады. Үндістанның кейбір уилаяттарында және кейбір касттарда тек еркектердің аруағын дәріптейтұғын мұрасымдар жасалады.

Хұн патшалығындағы халықтарда да атақұлдықтың кейбір формалары болған. М.к. III ғ. хүкім сүрген Тобалар хұн нанымдарын жалғастырған; олар ата-баба аруағына бағыштап құрбандық беруші еді.1376 Олар ата-бабаларын еске алу үшін арнайы тастан ойылған михраб іспетті орынды пайдаланушы һәм сол михрабтың алдында оларға құрбандық беруші еді. Тобалар м.к. V ғ. Ангара мен Обь өзендері бойымен құлдап, оңтүстікке қарай ауып, бүддизмді қабылдаған. Эберһард көне түріктердің "будун инли", яғни "жерді қорғаушы рух" деп аталған тауда тәңірлерғе арнап, қағанның ордасының алдында құрбандық беретінің құрбанның басына сырық шаншып; аспанға көтеретінін айтса, А. Инан мұны тау культі мен ата-баба культінің қоспасы деп тұжырымдайды.1378 Сонымен қатар жыл сайын бесінші және сегізінші айларда қағанның бастауымен киелі саналған үңгірлерде ата-баба аруағына құрбандар берілуші еді.1379 Л. Гумилев атақұлдық хақында былай деп жазады: "Бұл заманның (хұн дәуірі, М.Ж.) ұғымы бойынша, өлілер аруағының қайтып келуі тірілерге бақытсыздық пен бәле-қатер әкеледі, ал бұрынырақ кезде ол өмір мен өлімнің айналым-алмасуындагы болмай қалмайтын, жазмыштың ісі болып есептелетін. Осынау көзқарасқа байланысты дуалистік жуйе пайда болады: аспан-әке — қайырымдылық, жер-ана — ажал, осыдан келіп ақ нефриттен дискілер, сақиналар жасалудан көрінетін күнге табынушылық, бұрын болып келген аңға табынушылықты алмастырған деген болжам бар".

Бейсауат бұтқақұл Шыңғыстың мұңғұлдарында (XIII ғ.) бабаларға табынудың кейде кек тәңірден де жоғары болғаны байқалады. Мәселен мұңғұлдың Даян ханы бабалар аруағына жалынып:

"Ағып суалатын суды,

Арбиып қуаратын сүйекті,

Аспан тәңір, өзің біл!

Тәңірден асар іс болса,

Әулие бабам, сен біл!''

деп, бабаларын көк төңірден де үстем етіп қояды.

Иә, жоғарыда ата-баба культі, оның пайда болуының негізгі себептері мен ата-бабаларға, олардың аруағына сиынудың үлгілерін егжей-тегжейлі көрсеттік. Демек, дүние жүзінің көптеген көптәңірлі яки бейсауат қоғамдарында атақұлдықтың формалары болған, тіпті мәдениет-өркениет дамыған ғасырымызда да кездесуде. Кейбіреулер тұрып "қазақ ата-баба аруағына сиынатын халық" дейді. Жоғарыда келтірілген фактілерде мұның біздің жазғыштар айтқандай тек қазақтарға тән мәселе емес, ежелгі замандардан бастап, көптеген қауымдарда, әсіресе, көптәңірлі нанымдарды тұтынушы қоғамдарда, басқа нанымдармен бірге жүрген құбылыс халінде ұшырасқанын айттық. Енді, әлгі жазғыштар тағы да "қазақ күнге табынатын, күнді қастерлейтін халық" не болмаса "отты қастерлейтін, онша табынатын халық" дейді. Олардың қай қазақты айтып жүргенін өз басым түсінбеймін. Қазақ халқы тарих сахнасына мұсылман халық ретінде ХҮ-ХҮІ ғғ. шыққан. Күнге намаз оқыған я болмаса оттың алдында сәждеге иілген, олар үшін ораза ұстап, қажыға барған қазақты көрмеппін! Және де әлгі жазғыштар ғайриғылыми болжамдарын айтқанда, әншейін тек қазаққа тән ғып, кесіп айтады. Алайда, отқа табыну мен күнге сиынудың терімшілік, аңшылык, малшылық сатыларындағы тұрпайы қоғамдардың көбінде қадими дәуірлерде болғанын жоғарыда көрдік. Қазақ деген халықтың әлі есімі аталмаған уақыттарда, дүние жүзінің барлық құрлықтарында болған осы ырымдық нанымдарды, хүрафи сенімдерді ғылыми дәлелдерімен түсіндірдік. Демек, кейбір жазғыштардың байбалам салғандағы негізгі мақсаты қазақ халқым алдыға, келешекке апару емес, керісінше артқа, қараңғылыққа, адам баласы басып өткен бір кездегі надандыққа қайтадан апару!

Ата-бабамыздың жолы деп ондағымен мұндағының бәрін дәріптеп, 1000 жылдам астам уақыт (1250 жыл) ең жайлаған хақ дін Исламды таба алмай жүргендерге Аллаһ Тағала ынсап һәм ой берсін демекшіміз. Олар ата-бабамыздың діні шаманизмге, отқақұлдыққа, бұтқа құлдыққа оралайық, күнді, отты қадірлейік дейді. Күн болсын, ай болсын, от болсын, бұлардың бәрі де Жаратушымыздың аяттары (белгілері, дәлелдері) болып табылады һәм олар түгелдей Аллаһ Тағаланың заңдарына бағынады. Хақиқат осындай әшкере, анық болғанда аспан денелері мен табиғат құбылыстарын төңірлеуді түсінуге болмайды. Ғылым осы нәрселердің қалай пайда болғанын, қалай жаратылғанын және қаншалықты өмірі бар екеніп әлде қашан анықтаған. Сондықтан, аңыз-ертегілердегі ырымдарды алға тартып, бүкіл бір халықгы тұтастай қараңғылыққа апаруға тырысу шын мәнінде жан түршіктірер адасқандық, хүрафилық.

Ата-бабамыздың жолы дегенде қай ата-баба туралы сөз болып отыр? Олар кімді ата-баба деп қабылдайды? Қазақ хандығы мен қазақтарды ма? Мұңғұлдарды ма? Алтын Орданы ма? Қоқан Хандығын ба? Ақсақ Темірді ме? Қарахандықтарды ма? Қарлұқтар, түргештер, ойғырлар, қырғыздар, түріктер, қарақытайлар, соғдылар, қыпшақтар, хазарлар, бұлғарлар, хұндар, сақтарды т.т. ма? Алайда, олардың әрбірінің өз кезінде (Исламнан бұрынғыларды айтып отырмын) әр түрлі діндерде болғанын, бірінің ақ дегенін, бірі қара дегенін не дейміз? Бірінің тәңір дегенін екіншінің лағынеттегенін не дейміз? Қайсысының жолын қабылдаймыз? Олардың тілінде, сенімдерінде, антропологиялық келбетінде, әдет-салтында үлкен парықтар болғанын жоғарыда мысалдарымен көрсеткеміз. Бірінші мәселе осында.

Ендігі бір мәселе, шыныменен біз ата-бабаларымыздың жолын айна-қатесіз қууымыз керек пе? Сонда, өзіміздің ақылымыздың болмағаны ма? Егер олардың қаталықты, жаңылысты қылықтары болса және біз олардың қата екенін білсек, сонда да олардың жолында болуымыз керек пе? Яғни, ата-бабамыздың жолы деп би-төрелік, хандық немесе шаһтық я болмаса шаһаншаһтық ол болмаса патшалық, қағандық, хақандық мемлекет орнатуымыз керек пе? Бертіндегі қазақтар барымталасып жүрген екен деп, барымталасуымыз керек пе? Не болмаса аталарымыз көшпелі өмір сүрген екен деп, қазірғі адамзаттың жолын емес, сол бұрынғы көшпелілікке қайтадан көшіп, елімізді отырықшыларға атақ, даңқ үшін беруіміз керек пе? Ата-бабамызда әмеңгерлік болды деп жанұя және неке туралы заңды өзгертіп, ескіліктің қалдығы һәм ғайриадами (адами емес) әмеңгерлікті қайтадан енгіуіміз керек пе? Әйелдердің хұқұқтарын қолынан ата-баба жолы деп тартып алуымыз керек пе? Ата-бабаларымыз көшуге қолайсыз болғандықтан сиыр малын бақпаған екен деп, еліміздегі сиыр атаулының бәрім құртуымыз керск пе? Не болмаса, ата-бабамыз тек ет жеген екен деп, ғылыми шындықтарды бір жаққа тастап, тек ет жеуіміз керек пе? т.т.

Иә, осы сұрақтардың жауаптары ақыли тұрғыдан алғанда, шыншыл көзбен қарағанда көрініп-ақ тұр. Бірақ, ата-баба жолы өз нәпсісінің хоштығын көздегендер үшін жай сылтау ғана; мәселен, жап-жас қыз баланы өзінің келісімінсіз, әке-шешесінің рұқсатынсыз алып қашып, басына шыт тартқызып, зорлықпен әйелдікке алғандарға "мыналарың дұрыс емес қой" дегенімде, олардың "бұл біздің ата-бабамыздың жолы ғой" деп, жауап қайырғанын көріп, таң қалған едім. Бұл ата-бабаның жолы емес, ондай жол құрсын! Жасағам жауыздықтарына, қиянаттықтарына сылтау тапқан екен. Ата-баба дегеніңнің өзі біздер секілді адамдар емес пе? Ертең біз өлген соң біздер де кейінгі ұрпақтарға ата-баба болмаймыз ба? Біздің заманымызда жақсы менен жаманның, дұрыс пенен терістің күресі жүріп жатыр, ол күрес бізден бұрынғыларда да болған, бізден кейінгілерде де болмақ емес пе? Адал ниеттілер үшін ата-бабаның жасағаны емес, адал адамның жасағаны жоғары болуға тиісті. Сонда ғана бұрынғылардың қаталықтары қайталанбайды, ескіліктің қалдықтары жойылады, келешек ұрпақтар тура жолды табады.

Ата-бабаға табыну мен олардың жолын қуу мәселесі көптен мені ойландырып келген өртті мәселе еді. Құр ұран салып хұрафаларды мықтап ұстаған адамдарды көргенде, оларға мәселенің бүге-шігесін түсіндіруді өзіме парыз санағам. Бір нәрсенің ақ-қарасын, адал-арамын ажыратқанда, ең басты критерия сол нәрсенің Аллаһ Тағаланың алдындағы жағдайын анықтау болуы керек. Егер ол нәрсе Жаратушымыз рұқсат еткен, ұнататын, хош көретін нәрсе болса, онда оның ақ, адал болғаны, әйтпесе, қара, арам болғаны. Жә, енді осындай күмәнді нәрселердің Аллаһ хұзырындағы жағдайын қалай анықтаймыз? Қайтіп білеміз? Қандай критерияны ұстануымыз керек? деген сұрақтар болатыны сөзсіз. Аллаһ Тағаланың әділеттілігі, мейірімділігі соншалық, Ол пенделеріне қажетті кілтті берген; ол Ұлы Баян, Кітаптардың Анасы, Ажыратушы қасиетті Құран Кәрім! Демек, ата-баба мәселесінде де біз басшылыққа алатын қыстас (криетрия) Аллаһ Тағаланың Сөзі, мұқаддас Құран Кәрім болмақ. Құран Кәрім 114-сүре, 6 236 аят және 77 639 кәлимадан1382 құралған. Құранда екі жиһандағы өмірдің сағадат кілті көрсетілген. Өткен қауымдар мен оларға жіберілген елшілердің ғибратты қиссалары, Хақ Елші Мұхаммедтің (Сәлем болғай) басынан өткен қиыншылықтар, михнаттар тағы тағылар бәрі де мүбәрөк Құранда табылады. Ата-баба жолы, ата-баба діні деген мәселелер Құранда ерекше орын алған маңызды тақырыптарға жатады. Сондықтан, Аллаһ Тағаланың Сөзіне жүгінейік.