Мектептегі оқыту процесінің тәрбиелік бағыттылығын дамыту

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

Астана

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ғылыми кеңесімен баспаға ұсынылды (2013 жылғы 15 сәуірдегі № 2 хаттама).

Мектептегі оқыту процесінің тәрбиелік бағыттылығын дамыту. Әдістемелік құрал. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013. –
81 б.

Бұл әдістемелік құралда мектептегі оқыту процесінің тәрбиелік құрамдасын күшейтудің психологиялық-педагогикалық негіздері, жолдары мен әдістері қарастырылған, отандық және шетелдік тәжірибе талданып, ұсыныстар берілген.

Әдістемелік құрал мектеп басшылары мен мұғалімдерге, әдіскерлер мен педагог-зерттеушілерге арналған.

© Ы.Алтынсарин атындағы

Ұлттық білім академиясы, 2013

Бүгінгі білім берудің мақсаты – дүниетанымы кең, интеллектісі дамыған, білім деңгейі жоғары индивид қана емес, сонымен қатар, көп жағдайда қоғамның болашағы зияткерлік, саяси, мәдени деңгейінің дамуымен байланысты рухани тұлғаны қалыптастыру.

Білім беру – оқыту мен тәрбиенің тығыз байланысы.

Бүгінгі күні біздің елімізде қоғам мен мемлекеттің заманауи сұранысына бағдарланған білім берудің тұтас жүйесі құрылған. Өскелең ұрпақ тәрбиесіне қойылатын талаптар Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы «Қазақстан−2030: барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Жолдауында [1], Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы», «Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы» заңдарында [2-4] көрініс тапқан. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген «Барлық білім беру ұйымдарында оқыту процесінің тәрбиелік құрамдасын күшейту жөніндегі үлгілік кешенді жоспар» [5], Білім және ғылым министрлігі қабылдаған «Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы» [6] басшылыққа алынған.

Қазақстандық білім беруді жаңғырту тәрбиені білім берудегі маңызды басымдық ретінде оқыту мен дамыту процесіне кіріктірілген педагогикалық іс-әрекеттің құрамдасы болуын көздейді.

Оқытудың өмірмен байланысының күшейтілуі оқыту әдістерінің тәрбиелік ықпалын күшейту туралы, тәрбие және білім беру жұмыстарының бірлігі жайындағы мәселені алдыңғы орынға шығаруда.

Тұлғаны қалыптастыру – өзін-өзі ұйымдастыру, отбасы және қоғамдық тәрбиелеу мен ағартудың ұзақ, табанды және мақсатты процесінің нәтижесі.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы

Тәрбиенің басты міндеті – оқушыларда азаматтық жауапкершілігі мен құқықтық өзіндік санасын, руханилығы мен мәдениетін, ынталылығын, дербестігін, толеранттылығын, қоғамда табысты әлеуметтену қабілеттілігін қалыптастыру.

Тұлғаның өзін өзі билеуін, өзін өзі жүзеге асыру, отбасы және білім беру мекемелері педагогикалық ұжымдарының өзара іс-әрекеті үшін жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында тәрбиенің нақты мақсаттары мен міндеттерін анықтау, тәрбие кеңістігін модельдеу – рухани тұлға қалыптастырудың негізі болады.

Заманауи оқу бағдарламалары мазмұнының айтарлықтай тәрбиелік әлеуеті бар. Оның іске асырылуы оқушыларға адамгершіліктің, патриоттықтың, руханилықтың, азаматтық және гумандықтың шынайы үлгісін ұсынатын оқу материалының мазмұнын мақсатты іріктеуге байланысты. Сабақтағы оқу пәнінің мазмұны – оқушы тұлғасының құрылымына әсер ететін күшті құрал. Алайда, білім алушылардың санасына баянды, берік білім негізінде тұтас қабылдау арқылы жеткізілген жағдайда ғана мазмұн тәрбие құралы бола алады.

Жүйелі білімді және олар арқылы сенім мен көзқарастар жүйесін қалыптастыруға ықпал ететін пәнаралық байланыстарды, кіріктірілген курстарды кеңінен қолдану керек. Өскелең ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеу процесінде адамгершілік сезімдерді қалыптастыруға көмектесетін, тұлғаның құндылықты бағдарын қалыптастыратын – тарих, мәдениет бойынша материалдар жеткілікті қолданылмайтынын атап көрсету қажет. Жастарға қазіргі заманғы іс-әрекет принциптері мен өзекті проблемаларында өткеннің прогрессивті, гумандық идеяларының тарихи тамыры бар екендігін көрсетудің маңызы зор.

Білім беру процесінің маңызды құрамдасының бірі ретінде оқытумен қатар тәрбие процесі жай-күйінің талдауы және зерттеуі көрсеткендей, қазіргі оқушылардың тәрбиесі біздің қоғамда болып жатқан әлеуметтік жүйенің дағдарысы: өмірдің қылмыстануы; экологиялық жағдайдың нашарлауы; адамгершіліктің төмендеуі және т.б. көптеген келеңсіз процестермен күрделендірілген.

Негізгі әлеуметтік институт – отбасының өзінің тәрбиелік қызметін орындауы жеткілікті емес. Көбінде ата-аналар мен балалар арасындағы қарапайым рухани жылулық жетіспейді. Соңғы жылдары мектептің тәрбиелік қызметі төмендеді. Әр баланың бойында адамгершілік, қайырымдылық, азаматтық, еңбекке шығармашылық қатынас, тіршілік атаулыға ұқыпты қарау, өз халқының мәдениетін сақтау қасиеттерін тәрбиелеу – мектептің педагогикалық ұжымы басшылыққа алуы қажет және оқу-тәрбие жүйесі толығуы тиіс басты құндылықтар.

Заманауи жағдайларда білім беру мекемелеріндегі тәрбиені дербес түр ретінде емес, кез-келген педагогикалық қызметке тән іс-әрекет ретінде қарастыру қажет. Оқу процесінің тәрбиелік бағыттылығын арттыру қажеттілігіне орай, мектептегі оқу пәндерінің тәрбиелік бағыттылығын күшейту бойынша мектеп мұғалімдері үшін нақты практикалық басшылықтар, құралдар, әдістемелік ұсыныстар қажет.

Сондықтан, әдістемелік ұсыныстардың мақсаты – тәрбие процесін білім берудегі маңызды басымдық ретінде жетілдіру және қазіргі мектептегі оқу процесінің тәрбиелік бағыттылығын күшейтуге ықпал ету.

1 «Оқыту процесінің тәрбиелік компоненті» үғымының мәні
Қоғам дамуы процесінде тәрбие мазмұны өзгереді, алайда педагогика тәрбие субъектісі ретінде үнемі адамды қарастырады, ал тәрбие әсері оны жетілдіруге бағытталады. Бұл педагог-тәрбиешілердің тұлғаның сапалы өсуіне және жетілуіне ықпал ететін санасын, психологиясын, құндылықты бағдарын, білімі мен қызметінің әдістерін өзгертуіне мүмкіндік беретін тәрбие феноменін түрлендіретін іс-әрекеті ретінде анықтауына негіз береді.

Демек, барлық білім беру процесін екі компонент ретінде көрсетуге болады: оқыту және тәрбиелеу. Өз кезегінде оқыту да, тәрбиелеу де белгілі бір аяқталған және құрастырылған процесті білдіреді.

Біздің пікірімізше, оқыту мен тәрбиелеу процестерінің мәнін төмендегіше ұсынуға болады:

– Оқыту деп шығармашылық қабылдау мен практикалық қызметтер, мәдени және моральдық-этикалық идеялардың түрлі тәсілдері мен деңгейлері арқылы білім, білік және дағдыға ие болу түсіндіріледі.

– Бұл жағдайда тәрбие этностық, эстетикалық, моральдық, әлеуметтік және т.б. түрлі қарым-қатынастардың, сол сияқты мінез-құлық, дағдылар мен сезімдердің әртүрлі деңгейлерінің туындау және қалыптасу процесін білдіреді.

Оқыту және тәрбие процестерінің өзара ортақ және бір-бірінен ерекшеленетін қасиеттері бар. Келесі кестеде оқыту және тәрбие процестеріне ортақ және бөлек қасиеттерді көрсетуге болады (1-кесте).

Оқу процесі – бұл тек белгілі бір білім, білік және дағдыларды меңгеру ғана емес, оқушы тұлғасының жан-жақты дамуы мен қалыптасуы. Оқушылардың оқу процесі барысында меңгерген білімі олардың дүниетанымы қалыптасуының негізін қалайды, түрлі табиғи, қоғамдық, техникалық және мәдени құбылыстар мен оқиғаларды дайындаудың маңызды құралы болады.

Оқушылардың танымдық қызметі олардың интеллектуалдық, эмоционалдық және еріктік дамуын ескереді. Оқу процесінің тәрбиелік мәні – оқыту барысында оқушылардың білім, білік және дағдыларды меңгеруі мен оларда әлемге, бір біріне, игерілетін оқу материалына эмоционалды-құндылықты қатынас қалыптасуы арқасында табиғи байланыс орнайтындығында.

Білім берудегі тәрбие компонентінің мұғалімдер мен оқушыларға бірдей дәрежеде қатысты құндылықты басымдықтарын нақтылау қажет:

• 
  тұлғаның жалпыадамдық гумандық құндылықтарға бағдарлануы;
  
• 
  демократиялылық және толеранттылық;
  
• 
  космизм және ұлттық идеяның үйлесуі;
  
• 
  тұлғаның маңызды креативті қабілеттіліктерін ашу;
  
• 
  өз шығармашылық әлеуетін елін көркейтуді іске асыру
  

Пәнді оқыту процесінде тәрбие қызметін іске асыруда мұғалім ең алдымен сабаққа тәрбие міндеттерін қоюы тиіс. Мұғалімдердің көпшілігіне осы кезең қиындық тудырады. Нақты нені және қалай тәрбиелеу керек? Жеке оқушының және тұтас алғанда сыныптың тәрбие деңгейінің диагностикасы қажет, ол тәрбиенің проблемалы тұстарын бірден байқауға және тәрбие мақсаттарын мақсатты түрде құрылымдауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, сабақта қозғалатын тұлға қасиеттерін балалармен талқылауға міндетті. Ол баланың процестен шеттетілмегенін, мұғалімнің оған тәрбиеде көмектескісі келетінін және ең бастысы бұл өзіне қажет екенін түсінуі үшін қажет. Бұл жағдайда бала өз қылықтары мен іс-әрекеттерін ойлана талдайды және мұғалімге сабақтың тәрбиелік міндеттерін түзету жеңіл болады.

Сонымен, тәрбие міндеттерінің шеңбері анықталды, одан ары қарай жұмыстың ең күрделі де жауапты кезеңі тұр: ойға алғанды қалай іске асыруға болады? Сабақ жоспарын жасауда қойылған тәрбие міндеттеріне байланысты сабақтың әр кезеңіндегі баланың қызметін ойластырудың маңызы зор.

Тәрбиелік көзқарас тұрғысынан сабақтың кейбір сәттерін талдап көрелік. Сабақтың басталуы – бұл өте маңызды кезең, себебі осы кезеңде қажеттілік-мотивациялық аяға ықпал етіледі және көп жағдайда сабақтың ойдағыдай өтуі оның іскерлікпен ұйымдастырылуына байланысты. Сабақтың тәрбиелік қуаты болуы үшін оны қалай ұйымдастыруға болады? Әр мұғалімнің тәжірибесінде сабақты бастаудың түрлі әдістері мен тәсілдері жеткілікті.

Мысалы, профессор Г.Н. Волков сабақты қандай да бір тәрбиелік сипаттағы қысқа аңыз, ертегі, мақал, жұмбақтармен және т.б. бастауды және бірте-бірте сабақ тақырыбына көшуді ұсынады. Г.Н. Волковта тәрбие құралдарының көптігі сондай, бір сабақтағы ауызша халық шығармашылығының пайдалану формасы, не болмаса қолдану әдістері екінші сабақта қайталанбайды.

Павлодар облысы Баянауыл ауданының мұғалімі И.С. Кузекова Ш.А. Амонашвилидің «Здравствуйте, дети!» кітабындағы постулаттарды өз жұмысында шығармашылықпен пайдаланады. Жаңашыл-мұғалім өз ойымен былайша бөліседі: «Бұл кітап көптеген мұғалімдер үшін мектеп өмірін, баланың міндетін және мұғалімнің рухтандырушылығын сезінуде жаңа кезең болды. Кітаптың педагогикалық тілі ғажап, ол баршаға түсінікті және жақын. Педагог-классиктер өз оқырмандарымен осындай ұғынықты да шығармашыл айқын тілде сөйлескен. Шалва Александровичтің барлық еңбектері сөйлеу мәнері және сөзді сезіну білігімен ерекшеленеді. Оның қарапайым болып көрінетін «Күлкім менің, қайдасың?» немесе «Жүрексіз нені сеземіз?» кітаптарының мазмұны бірден түсіне бермейтін ұлы даналықтан тұрады. Мен өз сабақтарымда Ш.А. Амонашвилидің әдістемесін жиі қолданамын. Мысалы, сабақты келесі ұйымдастыру сәттерімен бастаймын: математикада – оқушылар назарын сандардың симфониясына аударамын. Математикада симфония болады ма? Келіңдер, ойланайық. Немесе, бір рет кесу үшін неше рет өлшеу қажет? Неге дәл 7 рет және т.б.».

Рухани өмір – бұл ішкі, сондай-ақ сыртқы материалдық ақиқатты туғызатын болмыстың жоғары жоспары, жасырын, заттандырылмаған шынайылығы. Рухани өмірдің құлазуы адам дамуының эволюциясын тежейді, ал рухани өмірдің өсуі оның өркендеуі мен дамуын анықтайды. Дәстүрлі, сонымен қатар көптеген инновациялық мектептердің адам рухани өмірінің маңызын бағаламайтындығына және баланың өз рухани әлемін жасауда еркіне жіберіле салғандығына өкінуге болады. Бұл бала үшін үлкен қиындық туғызады, және ол үнемі жақсылықпен аяқтала бермейді.

Баланың жанында да жүрегінде де жарқын бейнелер, ой-армандар – әсемдікті сезіну мен шексіздікті ұғыну, өз ойы үшін жауапкершілік пен жақсылыққа, ерлік пен батырлыққа ұмтылу, қамқорлық жасау және ренішке ортақтасу сезімі орын алуы тиіс. Жарқын да биік бейнелердің ортасында осындай байлыққа ие болып жүріп, адам жаны еңбек ете бастайды, өз әлемін туғызады, жаңа бейнелерді жасайды және өзіне тартады.

Мұндай сабақтарды қалай өткізуге болады?

Ең негізгі әдіс – мұғалімнің әңгімесі, еркін пікір алмасулар, аңыздар оқу. Сонымен қатар, алыс әлемдерге ұшу, өз қалалары мен мемлекеттерін салу туралы армандар; өзінің, жақындары мен туыстарының, адамдардың өмірін жақсарту туралы ойлау; өз жүрегіне үңілу, жүрегімен көру білігін өздігімен дамыту бойынша жұмыс істеу де бар.

Сол сияқты, тәжірибе де бар: жақындары мен туыстарына, ғаламшар адамдарына, Жер бетіндегі балаларға ізгі ойлар жолдау, көрген түсті жазу, өз жан құбылыстары туралы күнделік жүргізу, философиямен шұғылдану.

Мұндай сабақ тіпті бала үйіне келген соң да бітпейді: мұғалім оның жадында, ізгілік – ойында қалады.

Осындай білім беру процесінде бала өмірдің қалыптасқан жағдайларына бейімделместен, оның талаптарын өзгертуді, жақсартуды, жетілдіруді, оның сапасын арттыруды үйренеді.

Одан ары, келесі – «тақырыпты тұжырымды етіп тарқату» процесін ұсынуға болады. Тақтада сабақтың тақырыбы жазылады және оқушыларға түсініп оқу және өз пайымын айту ұсынылады. Талқылау «оқушы – мұғалім» «оқушы – оқушы» сұхбаты принципінде құрылады. Нәтижесінде бірнеше педагогикалық міндеттер шешіледі: біріншіден, оқушылар шығармашылық ойын, батыл пайымын, сөз мәдениетін тәрбиелеуге мүмкіндік беретін сабақтың міндеттерін өздері ұсынады; екіншіден, олардың алдында сабақ үстінде шешуге тура келетін, сыни ойын, жігерлілік қасиеттерін тәрбиелеуге мүмкіндік беретін проблемалар туындайды; үшіншіден, оқушылар өзектендіру қажет етілетін сұрақтар шеңберін (бұл кезеңде ақыл-ойға тәрбиелеу, өз күшіне сенуге тәрбиелеу жүреді) өздігімен белгілейді; төртіншіден, дауыстап пікір білдірудің осы бірнеше минуты оқушылардың қызметіне қозғау салады және жұмыс күйіне келтіреді, сол арқылы мотивациялық-сұраныс аясын дамытады. Тақырып атауын тарқатуда көп жағдайда олар осыған дейін кездескен түсініктер қайталанып қалатындықтан, талқылауда «күшті» және «орташа» оқушылармен қатар, үлгерімі төмен оқушылар да белсенділік танытады. Мұндай тәсіл сабақта жетістік ахуалын туғызуға мүмкіндік береді, адамгершілік тәрбиені іске асырады.

Сабақты проблемалық жағдаят тудыру мүмкіндігіне жетелейтін жаттығулар орындаудан бастауға болады.

Қай тәрбиелік әлеуеттің осындай тәсілі бар? Ақыл-ой, шығармашылық дербестік, ерік күші, еңбексүйгіштік, жауапкершілік тәрбиесі беріледі.

Сабақты зерттеу сипатындағы практикалық жұмыстан бастауға болады. Мұндай жұмысты жүргізу сыни ойлауға тәрбиелейді, қызығушылық туғызады, тақырыпты зерттеуге деген дәлелдерін қарастырады. Сол сияқты, бағалаудың түрлі тәсілдері балаға жетістікке жеткен және сәтсіздікке ұшыраған сәттерінде де оң әсер етеді.

Сабақта міндетті түрде бағалаудың әртүрлі жолдарын қолдану қажет. Мысалы, бақылау жұмысынан кейін біз оқушылармен «жетістік сатысын» құруды ұсынамыз. Бұл тәсіл өте тиімді, себебі балалар өз жетістіктері мен сәтсіздіктерін талдай отыра, сын, өзара сыйластық сияқты қасиеттерді көрсетеді, өзгелердің жетістігіне қуануға үйренеді, өзіне және сыныптастарына қатысты сынды дауыстап айтады. Кейбір сабақтарда бағалау жетондарын пайдалану тиімді, балалар олардың көмегімен дұрыс жауаптары үшін өзін өзі бағалайды.

Бұл жағдайда сабақтағы белсенділік артады. Сабақтың соңында қорытынды жасап және тиісті бағаны журналға қою жеңіл болады. Бұл тәсіл жауапкершілік, адалдық, парасаттылық, өзара сыйластықты тәрбиелеуге мүмкіндік береді.

Әрине, сабақтың барысында міндетті түрде мұғалімнің ауызша бағалауы – ұстаздың мақұлдаулары, кей іс-әрекет түрлерінде сыныптастары тарапынан бағалаулар болуы тиіс. Сабақ соңында немесе аралық кезеңдерінде рефлексия кезеңі болуы шарт. Дәл осы кезеңде балалармен бірге сабақты тәрбиелік көзқарас тұрғысынан бағалау мүмкіндігі туады. Бұл жерде мұғалімнің, оқушылардың талдауы және өзіндік талдау болады. Адамгершілік критерияларына, еңбектегі жетістіктерге немесе сәтсіздіктерге акцент жасалады, ақыл-ой тәрбиесі аспектісі қозғалады.

Кез-келген сабақтың үлкен тәрбиелік әлеуеті бар, сондықтан да мұғалімге балаға зиян келтірмеу жауапкершілігі жүктеледі. Әдістемелік дұрыс құрылған сабақ өзінің әрбір сәтімен тәрбиелейді, материалды өзекті, қажет және қызықты етеді.

Тұтастық пен ортақтық негізінде оқыту, тәрбиелеу және дамыту бірлігін қамтамасыз ету педагогикалық процестің басты мәнін құрайды.

Педагогтар, тәрбиеленушілер, тәрбие жағдайлары – педагогикалық процесс жүретін жүйенің компоненттері болып табылады.

Процестің мақсатты компоненті педагогикалық қызметтің мақсаттары мен міндеттерінің алуан түрлілігінен: басты мақсаты – тұлғаның жан-жақты, және үйлесімді дамуынан бастап – жекелеген қасиеттерден, немесе олардың элементтерін қалыптастырудың нақты міндеттерінен тұрады.

Мазмұндық компонент жалпы мақсатқа, сол сияқты әрбір нақты жеке міндеттің мәнін, педагогтар мен тәрбиеленушілердің өзара іс-әрекетін, олардың шығармашылығын, процесті ұйымдастыру мен басқаруын көрсетеді, бұларсыз соңғы нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Педагогикада бұл ұйымдастырушы, немесе ұйымдастыру-басқару компоненті деп аталады.

Процестің нәтижелік компоненті оның қарсылығының тиімділігін көрсетеді, қойылған мақсатқа сәйкес қол жеткен өзгерістерді сипаттайды.

Педагогикалық процесс атқарымдағы педагогикалық жүйені көрсететінін айта кету қажет. Кез-келген педагогикалық жүйенің құрамына енетін компоненттер: педагог, оқушылар, білім мазмұны, педагогикалық процесті ұйымдастыру формасы, педагогикалық процестің әдістері (оқыту әдістері және тәрбие әдістері), педагогикалық процестің құралдары, мақсаты және нәтижесі. Басқаша айтқанда, өзара бір-бірімен байланысты оқыту және тәрбиелеу – ең ірі құрамдас, педагогикалық процестің процессуалды компоненттері болып саналады. Олар өз кезегінде, басқа, анағұрлым ұсақ құрамдастарға бөлінеді. Мысалы, оқыту процесі – оқытуға және оқуға т.б. Оқыту және тәрбие атқарымдағы педагогикалық жүйенің жүйеасты құрылымы ретінде қарастырылуы мүмкін. Олардың қызметі ортақ (білім беру, тәрбиелеу, дамыту), бірінші жағдайда – білім беру, екінші жағдайда – тәрбиелеу басымдықта.

Оқыту процесі атқарымдағы дидактикалық жүйе болып саналады. Онда педагогикалық жүйенің барлық компоненттері іске қосылған. Олардың әрқайсысы қарастыру заты болуы мүмкін, берілген жағдайда бұл оқыту құралдары. Тұтас педагогикалық процестегі барлық компоненттер бір-бірімен өзара байланысты. Егер процесс қандай да бір теория немесе тұжырымдама негізінде ұйымдастырылған жағдайда олардың тиімділігі жеке алғанда, сондай-ақ жүйе ішінде артады. Оқыту, атқарымдағы дидактикалық жүйе ретінде, білім алушылардың оқу қызметін ұйымдастыру жүйесін білдіреді. Осы тұжырымды тұрғы оқыту процесіне, сонымен қатар оның әрбір құрамдасына таратылады.

Тәрбие, оқыту және дамыту білім берудің тең құрамдастары болып саналады. Соңғы компонентке назар аудару қажет, ол алдыңғы екеуінің шегінде тұрып, соларға тән сипаттарға ие болады, себебі дамыта оқыту процесінде білім алушылардың жаңа тұлғалық қасиеттері тәрбиеленеді. Бұл шартты түрде бөлу, өйткені практикада білім беру салаларының барлығы өзара тығыз байланысты. Оқыту мен тәрбиенің ұйымдастыру, түрлері мен әдістері өзіндік ерекшеліктері болғандықтан, тәрбие мәнін, оның мағынасын, мақсаты мен міндеттерін біздің елдегі қазіргі әлеуметтік-экономикалық түрленуі контексінде сезінуін түсіндіру үшін осы педагогикалық категорияны жеке қарастыру қажет.

Білім беруді реформалауға және білім беру парадигмаларының алмасуына байланысты тәрбие проблемасы білім берудің барлық сатыларында ерекше өткір тұр. Мектеп өмірінің заманауи шынайылықтары кеңестік дәуірден кейінгі білім беру кеңістігінде тәрбие компоненті ескі жүйенің рудиментті қалдығы сияқты ретінде өз маңыздылығын жойғанын дәлелдеп отыр, ал тәрбиенің жаңа парадигмасы енді ғана құралуда және жаңа аксиологиялық мәнге ие болуда. Осы шектес жағдаятта тәрбие процестері негізінен педагогтардың, кураторлардың еріктері мен шеберліктеріне, әкімшіліктің бастамасы мен нақты оқу орнының дәстүрлеріне байланысты.

Алайда, тәрбие құндылықтары, оның деңгейі, өлшемдері баянды құндылықтар болып табылатынын баса айту қажет.

Біз келесі жағдайлар адамның тәрбиелілік өлшемдері болып қызмет етеді деп санаймыз:

– жалпыадамдық гуманистік доминанттарды меңгеру деңгейі;

– әлеуметтік және кәсіптік қызметтің, тұлғалық бағалау мен қылықтардың негізі ретінде қоғамның этикалық нормалары мен этикалық құндылықтарын меңгеру;

– тұлғаның тәрбие процесінде алған қасиеттерінің деңгейі мен иерархиясы.

Тәрбие, екіжақты процесс (тәрбиеші – тәрбие субъектісі) бола тұра, тәрбие субъектісінің немесе субъектілерінің дербес бастамалары өзін өзі тәрбиелеу әрекеті арқылы нәтижелі болған кезде тәрбиеші бастамасы акценттерінің серіктестік арқылы өзін өзі тәрбиелеуге ығысуын болжайды.

Е.В. Бондаревскаяның пікірінше тәрбие мақсаты – тұтас мәдениет адамын қалыптастыру (А қосымшасы).

Мәдениет адамы – мәдениет әлемінде өз тағдырын өзі шешуге қабілетті, еркін адам. Мұның педагогикалық аспектілері оқушыларда өзіндік сананың жоғары деңгейін, өз қасиетін бағалау, өзін өзі қадірлеу, өзгелердің пікірін құрметтей отыра, өз пікірінің еркіндігі сияқты қасиеттерді тәрбиелеуден тұрады.

Мәдениет адамы – адамгершілікті тұлға. Адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық аспектілері тәрбие қарым-қатынасының барлық әдістерін және барлық жүйесін ізгілендіруден тұрады.

Мәдениет адамы – рухани тұлға. Мәдениет адамының руханилығы мәдени сәйкестендіру және мәдени-лайықтылық өмір салтын таңдау қабілетінде байқалады.

Мәдениет адамы – әрі шығармашыл, әрі бейімделген тұлға. Адамның заманауи жағдайлардағы өмір сүру қабілеті екі блоктан: мінез-құлықтың меңгерілген алгоритмдерінен және өзгерген жағдайларға сәйкес олардың өзгергіштігіне, яғни шығармашылыққа даяр болуынан тұрады.

Тұжырымдама авторы тұлғалық тәжірибенің келесі компоненттерін бөліп көрсетеді, оларды меңгерген тұлға мәдениет адамы ретінде қалыптасты деп саналады:

Тәрбие мазмұны балалардың дамуына қарай олардың тәжірибесімен, өмірлік және тәрбиелік жағдаяттармен толығады [8].

Педагогика ғылымында дәстүрлі түрде ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене тәрбиесін бөліп көрсетеді, қазір оның азаматтық, құқықтық, экономикалық, экологиялық бағыттарымен толықтырылуда. Тәрбие процестері толық және жеке бір бағыт аясында түрлі: қауым, әлеуметтік институттар, жеке әлеуметтік топтар, интердербестік (тұлғааралық) және интрадербестік (өзін өзі тәрбиелеу) деңгейлерінде іске асырылуы мүмкін.

Ғалымдар тәрбиенің тарихи қалыптасқан түрлері соған сәйкес мәдениет ішінде дамығанын атап көрсетті. Алғашқы қауымдық құрылыс үшін балаларды ересектердің іс-әрекетін жаңғырту бағдарына негізделген және міндетті, ұжымдық сипаттағы тәрбиенің бірінші тарихи түрі сәйкес келеді. Өркениеттің пайда болуы тәрбиенің өзге, әлеуметтік және экономикалық теңсіздікпен, еңбек бөлінісімен, яғни түрлі педагогикалық міндеттермен туындаған түрінің пайда болуын ескерді

Тәрбие модельдерінің тарихи алуан түрлілігі жергілікті өркениет ерекшеліктеріне, мәдениеттің типологиясына, ұлттық өзгешелікке байланысты.

Мәдениеттің шығыстық түрі қоғамның тұлға алдындағы басымдығына, дәстүрлер мен қағидаларды қатаң сақтауға, ойлау мен жеке бас бостандығының тәуелсіздігін шектеуге негізделген тәрбиенің шығыстық түрін анықтады. Сонымен қатар, Шығыстың педагогикалық дәстүрлері адамды қоғамдық және діни нормаларға бағынышты сезім, ерік және сананың бірлігі ретінде қарастырады.

Көне дәуірде туындаған және заманауи еуропалық мәдениеттің түп тұлғасы болған мәдениеттің батыстық түрі шығыстық мәдениеттен түбірімен ерекшеленетін және батыстық тәрбие түрін анықтайтын педагогикалық дәстүрлерді тудырды. Оған тән сипаттар – адамның еркі мен парасатының дамуына бағдарлану, адамда дара және шығармашылық бастауларды, тұлға мен қоғамның қарым-қатынасының үйлесімін, осыдан барып – тәрбие проблемаларын шешуде мақсатты және құндылықты-тиімді тұрғыларды бекіту.

Қазақстандық тәрбие дәстүрлері экономикалық және саяси катаклизмаларды бастан өткерген Қазақстанның ұлттық ерекшеліктері мен әлеуметтік-тарихи ерекшеліктерімен қабаттаса жіктелді, ол алайда, біздің елімізде ең жақсы білім беру жүйелерінің бірі қалыптасуына кедергі болмады.

Тәрбие міндеттері педагог-тәрбиешілердің әдіс-тәсілдерін құрайтын белгілі бір тәрбие әдістері арқылы шешіледі.

Тәрбие әдістерінің жіктеуі шартты және ол тәрбие моделіне, оның түрлері мен бағыттарына, тәрбие ортасына, тәрбиеленушілердің жасына және тәрбиешінің тұлғасына байланысты. Осыған орай тәрбие процестерін мәнмәтінде қарастыру қажет, ол алға қойылған тәрбие міндеттеріне қол жеткізуде әдістердің тиімді жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік құжаттарды талдау барысында білім берудің заманауи парадигмасына қаланған білім беру процесінің тәрбие міндеттерін естен шығармау керек.

Мазмұн тиянақты білім негізінде білім алушылардың санасына оларды тұтас қабылдау арқылы таратылған кезде ғана тәрбие құралы болады. Жүйелі білімді, олар арқылы – пікір, көзқарастар жүйесін қалыптастыруға ықпал ететін пәнаралық байланыстарды, кіріктірілген курстарды кеңінен қолдану керек. Түсінікті, белсенді түрде меңгерілген білім ғана тұлғаның жаңа қасиеттеріне ауысып, рефлексияға, бағалау пікіріне қозғау салады.

Оқу пәндерінің прцессуалды сипаттамалары бір мезгілде дидактикалық және тәрбиелік мақсаттарға қол жеткізуде жиі қолданылады. Негізінде тұлғаға бағдарланған дамыта оқыту білім беруді ізгілендіру, тәрбиемен тығыз байланысты болып оқушы өмірінің барлық жағынан қамтитын процесс бола отыра, оның тұлғасының үйлесімді дамуына ықпал етеді. Балалардың бірлескен іс-әрекетте өзін көрсете алуына, бағалау шешімін қабылдауына түрткі салатын тәрбие әдістері педагогикалық қарым-қатынас, белсенді оқыту әдістері (семинар-пікірталастар, мәнмәтіндік оқыту, проблемалық оқыту және т.б.) процестерінде іске асырылады. Тәрбиеде педагог тұлғасы, оның педагогикалық шеберлігі, оқушылардың психологиясын білуі үлкен рөл атқарады.

Соңғы мемлекеттік құжаттарға сәйкес, «білім беру» түсінігі кең мағынадағы тәрбие ұғымына теңестіріледі және ұрпақтар жинақтаған білім, тәжірибе мен мәдени құндылықтарды жеткізу процесі болып табылады. Ендеше, тәрбиені қоғамдық құбылыс ретінде қарастыруға болады, ол бір мезгілде әлеуметтік-мәдени бағыттың міндеттерін де шешеді. Атап айтсақ:

– тәрбие – адамды әлеуметтендірудің және ұрпақтар алмасуы арасындағы өзара байланыс құралы болып табылады;

– тәрбие – дүниежүзілік мәдениет, ғылым және техникамен қарым-қатынас және танысу орнатылатын ая болып табылады;

– тәрбие – тұлғаның тиімді дамуы мен адамды индивид, қоғамның маңызды бірлігі ретінде анықтайтын тәсілі болатыны күмәнсіз;

– тәрбие – сонымен қатар, адамда руханилық және оның дүниетанымын, құндылыққа бағдарлануын, адамгершілік принциптерін анықтау мен қалыптастыру міндетін атқарады.

Сонымен, мектептің оқу процесінде тәрбие ортасын құру оқу процесіне өзгеріс енгізуді, барлық оқу пәндерінің тәрбиелік бағыттылығын күшейтуді көздейді. Әрбір баланың рухани дамуына бағытталған тәрбиелеу мен білім беру оқу және сыныптан тыс сабақтарда тәрбиелік міндеттерді іске асыруды, сабақтан тыс уақыттағы тәрбие ортасын құруды, сыныптан тыс жұмыс жүйесін құруды көздейді.