Мектептік оқу пәндерінің тәрбиелік компонентін іріктеудің ерекшеліктері

Жаңа кезеңнің талабына сай білім берудің негізгі сатысында «қазақ тілі» пәнін оқытудың мақсаты – ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, коммуникативтік құзыреттілігі, қарым-қатынас жасау біліктілігі дамыған дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу болып табылады. Бұл кез келген грамматикалық ереже тек білім қоры қалпында қалмай, баланың өмірлік танымының, айналамен тіл табысуының басты базасына айналуы қажет екендігін көрсетеді. Тіл арқылы баланың логикалық ой жүйесін дамытудың жолдарын белгілеудің маңызын айқындайды.

Тілдің ғылыми негізін меңгеру оның қоғамдық-әлеуметтік мәнімен, рухани құндылығымен қоса берілгенде ғана жас ұрпақ бойында пәнге деген шынайы құрмет сезімін тәрбиелеуге болатыны бағымдалған. Өз ана тілінің даралық ерекшеліктеріне көз жеткізу ғана тілдің эстетикалық талғамын арттыруға негіз қалайтыны дәйектелді. Тілдің адам болмысымен байланысы, санаға қатыстылығы туралы тұжырымдарының білім жүйесінен орын алуы – коммуникативтік біліктілікті қалыптастырудың тетігі. Міне, осы түйіндеулер қазақ тілін оқытудың тұғырнамалық негізі етіп алынған.

Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:

– оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту;

– оқушылардың әдеби тіл нормасына сай сөйлеу дағдыларын жетілдіру.

Бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі – басқа ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілде қарым-қатынасты жүзеге асыруы. Осы мәселені іске асыру барысында жалпы білім беретін мектептерде мемлекеттік тілді жаңаша әдіс-тәсілдермен, технологиялармен оқыту жолдары қарастырылуда. Қазақ тілін жаңа технологияларды ұтымды пайдалана оқыта білсек, біз оқушының бойында тілге деген қызығушылықты арттыруымыз сөзсіз. Бүгінгі күні бұл бағытта көптеген технологиялар бар. Олардың ішінде проблемалық оқыту, интерактивті оқыту, ойындық технологиялық оқыту, қатысымдық оқыту, т.б. технологиялар қазақ тілін екінші тіл ретінде оқушылардың белсенділігін арттыруда қолайлы болып табылады [9].

Қоғамдық-гуманитарлық циклы оқу пәндерін оқытуды жақсарту талабы жастарды патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу; әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да этностары мен этностық топтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру міндеттерінен туындады.

Көпұлтты және көпконфессиялы Қазақстан мемлекетінде жаңа сипатқа ие болып отырған патриотизм мәселесін Қазақстан Республикасының ұштұғырлы саясатымен ұштастыра жүргізу қажет. «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі», − деген Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған жолдауы қазіргі кездегі патриоттық тәрбиеде тілдерді меңгерудің маңыздылығын көрсетеді [10].

Тілді үйрену – өз ұлтыңды тану. Ұлттық тілді білу ұлт ділін, қасиетін, мінезін, ой, жан-дүниесін, сырын білу, халықтық мәдениет пен дәстүрді жаңғырту. Бай қазынаны игеру қазақ тіліндегі көркем әдебиеттерді оқу, ғылыми еңбектермен танысу, жазба жұмыстарын жүргізу, күнделікті оқу, үйрену арқылы ғана орындалады.

Жеке тұлғаның өзіндік мінез-құлқы мен оның жеке психологиялық ерекшеліктерін, көптеген басқа да әлеуметтік факторлардың ықпалын ескере отырып, жеке тұлғаның бойында патриоттық сезімді қалыптастырудың негізі ретінде оқыту-тәрбиелеу аясында қазақ әдебиеті пәнінің рөлінің, атқаратын қызметінің маңызы зор.

Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің кез келген жанрын оқу-тәрбие процесінде пайдалану оқушылардың тілін дамытудың, дүниетанымын қалыптастырудың, оларға ұлттық тәрбие берудің бірден-бір жолы болып табылады.

Жас ұрпақты ұлттық бірлікке, Отанын, елін, жерін сүюге, тәуелсіз мемлекетті нығайтуға өз үлесін қосуға тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Көркем шығармаларда патриоттық сезімді ардақтап, батырлық, ерлікке мадақталып, ақылдылық, парасаттылық, достық тәрізді адамгершілік игі қасиеттер дәріптелген. Бұл тақырыпта әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларда халықтың батырлық, ерлік істерді және оны жасаушыларды ардақтағанын білуге болады.

Халық ауыз әдебиетінің бір саласы болып табылатын ел қорғау, батырлық істер жайында туған мақалдар халықтың ой-тілегі, арман-мүддесі, ұлттық мақтанышы қандай екенін көрсетіп отырады. Осы тақырыптағы мақалдар, ең алдымен кімге болса да, туған жер, өсіп-өнген ел-отан аса қасиетті, қадірлі қымбат, ыстық деп көрсетеді. Мысалы “Ел іші - алтын бесік”, “Туған жердің тауы да ыстық”. Ал сонымен қатар туған елді, жерді басқа елдермен салыстырып, әркімге өз елінен артық ел жоқ екенін аңғартатын мақалдар да баршылық. Оған дәлел: “Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол”, “Кісі елі -күміс, өз елің –алтын” т.б. мақалдар. Өз елін жаудан қорғау үшін қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан елін, отанын қорғап қалу халқын сүйген әрбір азаматтың міндеті болатындығын көрсеткен. Оны мына мақалдардан: “Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі”, “Елін сүйген ер болар” т.б. көруге болады. Оқушыларға тәлім-тәрбие беруде сабақта осындай мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндірудің маңызы зор.

Сабақтың тәрбиелік бағыттылығын дамытуда ауыз әдебиетінің тағы бір жанры – жұмбақтардың рөлі үлкен. Олар оқушылардың ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтеді, халықтың қоғамдық тұрмысының, кәсіп-тіршілігіненкөп мәлімет береді, тапқырлықты, білімділікті керек етеді. Ол айналадағы өмірді тани білуге үйретеді.

Ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көлемді саласының бірі – ертегілердің оқыту процесінің тәрбиелік компонентін әлеуетін арттыруда алатын орны ерекше. Ертегілер халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, нанымын, дүниетанымын білдіреді, өскелең ұрпақты зұлымдық әрекеттерден сақтандырып, адамгершілікке үндейді, оқушылардың қиялын дамытып, жақсы мінез-құлық қалыптастырады, жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге шақырады, өзінің елін, жерін қорғауға, сүюге тәрбиелейді.

Әдебиеттегі шығармалар ойды да, сезімді де тәрбиелейді, мінез-құлықты қалыптастырады. Оқушылар жағымды кейіпкерлерге еліктейді, одан үлгі алады. Мектеп оқушылары осы пән арқылы өз бойына патриоттық сезімді ұялататыны анық. Ең бірінші әсер Тәуелсіздікке қол жеткізген аға ұрпақтың ерліктері болса, туған жерге деген сүйіспеншілік, ерлік жасауға негіз болатын оқиғалар барлығы әдеби шығармаларда беріледі. Әдебиетіміз тікелей тарихпен байланысты, ал тарихымыз біздің осы күнге жеткен қиын да, аңсаған жолымыз. Сан ғасырлық ұлттық тәрбиенің этнопсихологиялық және этнопедагогикалық негіздерін бір арнаға түсіріп, қазақ ойшылдары мен ағартушыларының, қоғам қайраткерлерінің еңбектеріндегі ұлттық тұлға тәрбиесі туралы ой-пікірлерін, үлгі-өнегесін сабақтың тәрбиелік құрамдасын дамыту мәселесінде кеңінен пайдалану қажет.

Мектеп оқушыларына қазақ әдебиетін оқыту арқылы жеткіншек ұрпаққа ел тарихынан, мәдениетінен, халықтар достығынан білімдер беріп, олардың күнделікті өмірде елтану білімдері, іскерліктері мен дағдыларын игертуге бағытталған мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеттері өзара байланыста болуы керек [11].

Негізгі орта деңгейде тілдің ойлаудың формасы, танымдық әрекеттің негізгі құралы ретіндегі қызметімен қатар адамның өзін-өзі тануы мен өзгені тануының, қоғамдық құбылыстар мен қоршаған ортаны, сондай-ақ табиғат құбылыстарын танып білуінің бірден бір қайнар көзі екенін пайымдауға үйрету мақсат етіледі.

Орыс тiлi сабағы баланың ой-өрiсiн өсiрiп, оның дүниетанымын қалыптастырады. Бұл оқу материалдарының, жалпы бiлiм мазмұнының iшкi байланыстарынан туындап, оқушының шығармашылық бағыттағы жұмыстарымен ұштасқанда ғана жүзеге асырылады.

Шет тілін оқыту мен оқып үйренудің маңыздылығы және тәрбиелілік мүмкіндіктерін анықтауда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауындағы «Тілдердің ұштұғырлығы» мәдени жобасы басшылыққа алынды. Шет тілін оқытудың жетекші мақсаты коммуникативтік, білім беру, тәрбиелік және дамыту қызметтерін жүзеге асыру.

Оқушылардың туған елді тануға, қазақстандық патриоттық сезімін қалыптастыруға бағытталған: эмоционалдық-мотивациялық, мазмұндық және іс-әрекеттік компоненттер, сонымен қатар олардың қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері, өздерінің жиынтықтарымен қосылып ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптастырудың құрылымдық-деңгейлік моделін құрайды (2-кесте).

Ағылшын тілі сабағында оқушыларға елжандылық, рухани-адамгершілік және көркем-эстетикалық тәрбие беру оқытудың дидактикалық принциптерін бұзбастан тіл материалының мазмұнын ұтымды түрде қолдану арқылы жүзеге асады.

Шеттілдік білім беруді жаңарту және дамыту келесідей мәселелерге бағытталуы мүмкін:

– үлкен тұлғалық-дамытушы басымдылыққа ие мәдениетаралық парадигма аясында шетел тіліне үйретуге;

– шеттілдік мәдениетаралық қарым-қатынас жағдайында туған елін және оның мәдениетін, сондай-ақ тілін үйреніп жатқан елдің мәдениетін таныстыра алу біліктерін дамытуға;

– оқушыларды шетел тілін меңгеру саласында өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау негіздерімен таныстыруға;

– тілді үйрету және ұлттық мәдениетпен және тілін үйреніп отырған елдің мәдениетін үйрету процесінде өзіндік білім алу потенциалын, интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуға [12].

Мысалға, бірінші сыныпта «Көмектесе білейік», «Тіл табыса білейік», «Менің досым», «Шаңырақ шуағы», «Сыйласаң – сыйлы боласың», «Қайырымды бола білейік», «Шыншылдық – адамдықтың белгісі», «Өтірік өрге баспайды», «Әдеппен сөйлеп әдеттен» т.б. сабақтардың негізі баланы ойлануға, талдауға, қарым-қатынас жасай білуге, өзі шешім қабылдауды үйренуге, адамның адамгершілік жағынан қалыптасу процесінде адамгершілік сезімдер арқылы жетуге бағытталған.

«Өзін-өзі тану» пәні әлемдегі ең басты құндылық – адамның өмір сүруі үшін, бақыт үшін, қуаныш үшін жаралғандығына негізделеді. Өмірдің осындай қарапайым ақиқатына – жақсы адам болуға баланы жастайынан үйрету керек. Бұл тұрғыда мұғалімнің рөлі аса зор. Өйткені ол оқыту мен тәрбиелеудің қазіргі әдістемесін жеткілікті меңгеріп, балалар психологиясын терең талдай отырып, белгілі бір жастағы балаларға бағытталған педагогикалық процесті ұйымдастыра алады [13].

«Адам. Қоғам. Құқық» оқу пәнінің мазмұны 9-сыныпта оқушыларының жас ерекшелігіне сәйкес, шығармашылық, денсаулық сақтау, тұлғалық-бағыт және құзыреттілік тұрғы негізінде орындалған, нәтижеге бағытталған, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті негізгі орта білім беру стандартында көрсетілген, білім алушылардың құзыреттілік жетістіктеріне бағытталған.

Құқықтық білім беруде Бала құқықтары туралы конвенция мен Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заң баптарымен жұмыс барысында бала құқықтары туралы жан-жақты тәсіл ретінде балаларға арналған кітаптар, анимациялық фильмдер, мақалдарды пайдалануға болады.

Сабақ жүргізу барысында ең алдымен оқытушы мен оқушының қарым-қатынасына, оқушылардың интеллектуалдық, эмоционалдық, шығармашылық әлеуетін көтеруге негізделген оқытудың интерактивті әдістері қолданылады. Мұндай бірлескен жұмыстың нәтижесі қабылдауға (ақпаратты жай есте сақтау) негізделген дәстүрлі әдістемеге қарағанда анағұрлым жоғары. Балалардың өз бетінше қызмет ету, эмоционалдық толғаныстары арқылы оқытудың интерактивті әдістері сабақты түсіну, білімді меңгеру, қабілеттер мен дағдыларды, құндылықтар мен қарым-қатынастарды қалыптастыруға зор ықпал етеді.

Оқушы адам құқықтарының рухани жақтарын түсіну, «Бала құқықтары туралы конвенцияда» және «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңында бекітілген бала құқықтарының негіздерін білу, балалардың дамуға және қорғауға ерекше құқықтарының барын білу, бала құқықтарының бұзылу салдарын түсіну, өз құқықтарын қорғау тәсілдері туралы білуге тиіс.

«Құқық негіздері» пәнiнiң мақсатына орай, жалпы орта мектептi бiтiрген оқушы мынадай түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуi керек:

– өзінің саяси, әлеуметтік құқықтары мен еркіндіктерін біледі, оларды қоғамдық практикада жүзеге асырады, міндеттерін орындайды;

– саяси-құқықтық кеңістікте қалыптасқан ахуалдарда дұрыс бағдар ұстанады.

Мысалы, мектептің 10-сыныбында құқық негіздері пәні бойынша «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы туралы түсінік және оның мәні» тақырыбы бойынша оқушылар төменгі сыныпта алған білімдерін еске түсіріп, тиянақтай отырып, жаңа сабақпен байланыстырып конституциялық құқық нормалары мен қайнар көздерін аша білуге қол жеткізеді. Сабақта оқушылар тірек сызбаларды пайдалана отырып баяндап, өзара белсенділікті арттырады. Сабақтың мазмұны заңдық сауатты адам ретінде заңды үнемі орындап, заңға қайшы іс-әрекет жасамауға тәрбиелеуді көздейді [14].

«Тарих» пәнінің тәрбиелеушілік мүмкіндігі өте мол. Тарих сабақтарында оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасы қалыптастырылады, адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тәрбиеленеді, отаншылдыққа, халықтарды құрметтеуге, сыйлауға тәрбиелейді; еңбекке, аға ұрпақтың еңбек және жауынгерлік дәстүріне тәрбиеленеді; діннің қызметін дұрыс түсінуге, оны дұрыс бағалауға, бейбітшілікті сақтауға үлес қосуға, адамзат жасаған кұндылықтарды құрметтей білуге тәрбиеленеді; эстетикалык, экологиялык, экономикалық т.б. тәрбие алады.

Қазақстан тарихын оқыту оқушыларға Казақстан жерін көне заманнан бүгінге дейін мекендеп келген халықтың, адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жинаған әлеуметтік, рухани, адамгершілік тәжірибелерді баяндайтын тарихи білімдер негізін игеру, оқушылардың Отанға, туған жерге, өз ұлтының тарихы мен мәдениетіне, дәстүрлеріне сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу және басқа халықтардың тарихын, мәдениетін құрметтеу, жеке түлғаның қалыптасып дамуында ерекше орын алады.

Қазақстан тарихы оқулығындағы маңызды идеялар, ұғымдар мен түсініктер нақтыланғанда көптеген кұбылыстар мен оқиғалардың ішінен білімдік, танымдық-тәрбиелік жағы ең маңызды фактілер мен идеялар: Отан, туған өлке, Қазақстан – менің Отаным, халықтар арасындағы татулық пен келісушілік, ізгілік, мейірімділік, адамгершілік, өркениеттілік, ұлт-азаттық қозғалыс,тәуелсіздік, т.б. ұғымдарын қалыптастыруға ерекше назар аударылады.

Оқулық компоненттерінің (мәтін, игеруді ұйымдастыру аппараты, иллюстративтік материал, бағдарлау аппараты) үйлесімділігін сақтау, оларды мейлінше тиімді пайдалану отандық тарихты оқытуда жастардың қызығушылығын арттыруға, өзіндік жұмысын ұйымдастыруға негіз бола алады.

Бұл пән көп ізденуді, қосымша деректермен толықтыруды талап етеді. Мұғалім тақырыптың мазмұнын кеңейтіп және толықтыратын қосымша материалдарды қолдану арқылы дәстүрлі емес сабақ түрлерін өткізіп оқушылардың тарих пәніне деген қызығушылығын үнемі арттырып отырғаны жөн.

Тарих – өткен шақ туралы білімдердің жинағы емес, тарих – ойлау жүйесі, қазіргі әлемде өз жағдайында нақтырақ түсінуге бастайтын жол. Оқушылар өздігінен тарихи деректер мен құбылыстарды сұрыптап, оларды тиісті дәуір және аймақпен байланыстыра алуы, меңгерген білімдерін жаңа жағдайлармен сабақтастыра білулері керек.

Тарих пәнін оқытудағы негізгі мақсат – ұрпақтарды өз елінің тарихымен таныстыру. Оқушылардың танымдық қабілетін өсіруде адамгершілік қасиеттерін дамытуға әсер ету. Еліміздің әр азаматы тарихтан біз келешекте қандай қоғам құруды мақсат қыламыз, өткеннен қандай үлгі, өнеге алуымыз керек деп сұрақ қойып, жауап алуымыз қажет. Ана тілімізді, мирас болған тарихымызды білу, тану, табиғатын сақтау тәуелсіз еліміздің әрбір азаматының борышы. Осындай үлкен істі жүзеге асыруда тарихшы ұстаздардың атқаратын рөлі ерекше зор.

Қазіргі кезеңде қоғамдық пәндерді жаңа бағытта оқытуға, тәрбие және білім беру жүйелерін осыған сай жаңа деңгейге көтеруге көп көңіл бөлінуде. Еліміздің тарихын оқытуда шәкірттердің ой-өрісін кеңейту қажет. Тарихымыз жаңашыл шын көзқараспен таразыланып, ескерілмеген деректер қайта бағаланып жатыр.

Тарих пәнін оқытуда оны ұрпақтар бойына дарыту әлі де көп ізденістерді әдістемелік тәсілдерді қажет етеді. Оқытудың тиімділігін арттыру үшін тарихи материалдардағы қосымша деректерді пайдаланудың зор мәнісі бар. Мектепте тарих пәнін оқытуда, қосымша материалдарды, деректерді әсіресе баспасөз материалдарын пайдалану оқушылардың ұғымдарының терең жүйелі болуына әсер етеді. Оларды ретті, жүйелі қолдану оқушының адамгершілігін, эстетикалық танымын, сезімін байытады, өзіндік ізденістерге мүмкіндік береді.

Кейінгі кездері білім беру саласында жүйелеу тәсілін қолдануға баса назар аударылуда. Бұл проблемаларға бірқатар ғалымдар арнап еңбек жазды. Қазіргі ғылымда жүйелеу тәсілін қолданудың, теориялық білім жасаудың жолдарын объектідегі таным қозғалысының схемасын зерттеу пәнін және оны баяндау тәсілін, пән туралы білімнің құрылымын, ғылыми ойлаудың және оқытуға жүйелік тұрғыны пайдаланудың, оқушылардың оқыту процесін оңайландырудың қажетті шарты, ол педагогикалық процестің мәнін ашып көрсетеді.

Егер оқушылар оқылатын материал бойынша сызбаны өздері жасаса, жаңа мағлұматты меңгеру дәрежесі жоғары болады. Сабақтарда тірек сызбаларды жиі пайдалану керек.

Мысалы, 7-сыныпта «Шыңғыс хан империясы» туралы тақырыпты өткізу барысында «Моңғол империясының қоғамдық құрылысы», «Хронологиялық кесте», «Моңғол дәуіріндегі Шыңғыс хан. 1218-1225 жж.» атты тірек сызбаларын пайдалануға болады. Оқушыларға сызбаны жасап, электронды оқулықты пайдалана отыра «Отырардың күйреуі», «Моңғолдың құпия шежіресі» атты баяндама жазып келуге тапсырма беріледі. Бұлардың барлығы оқушылар шығармашылығын дамытады. Сабақ барысында ойын элементтері қолданылады. Картамен жұмыста басып алынған жерлер көрсетіледі. Сабақты түсіңдіру барысында «Шыңғыс хан империясы туралы» электронды оқулықтан және интернеттен алынған мәліметтерді пайдаланған жөн. Оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында Шыңғыс ханның өмірбаяны, ұрпақтары, оның ішіңде Абылай, Әзім хан, Кенесары туралы, Шыңғыс хан жерленді деген болжаммен 2001 жылдан бастап қазба жұмыстар жүргізіліп жатқандығы жөніндегі материал үлкен қызығушылық тудырады. Сабақ «Кім тез?», «Кім жылдам?» деген ойынмен бекітіліп, үй тапсырмасына «Шыңғыс хан туралы осы сабаққа дейін не білдің?», «Сабақ барысында не білдің?», «Болашақта не білгім келеді?» деген қысқаша хабарлама жасауға тапсырма беруге болады.

Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан жаңару процесі өткен тарихымызды объективті тұрғыдан дұрыс бағалауға, оны мектептің оқу-тәрбие процесінде күн талаптарына сай тиімді пайдалануға қолайлы жағдай жасауда. Ата-баба мұралары негізінде тәлім-тәрбие барысында жеткіншектерді елжандылыққа, өз халқына деген сүйіспеншілікке, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне, еңбек сүйгіштікке, адалдыққа, кішіпейілдікке, елінің мүддесін өзінің мүддесінен жоғары қою сияқты қасиеттерге тәрбиелеу міндеті басты назарда тұрғандығы белгілі [15].
2.2 Жаратылыстану-математикалық циклы пәндерінің тәрбиелік бағыттылығын күшейту
Педагогикалық сөздікте «тәрбиелік аспект» ұғымының пайда болғанына да көп болмады. Тәрбиелік аспектіге өз ішінде ауысу немесе әрекет етудегі мүмкіндік қасиеті тән; әр орыннан жаңа қырынан байқалады; ол құрамындағы жаңа элементтерге байланысты бірдей емес, әртүрлі болуы мүмкін. Тәрбиелік аспектіні жоғарыдан берілген нұсқау арқылы құруға болмайды, ол мұғалім мен оқушының шығармашылық аясында пайда болады.

Жаратылыстану-математикалық циклы пәндері оқушыларға табиғат, әлемнің материалдық тұтастығы, табиғат ресурстары және оларды адамның іс-әрекетінде пайдалану туралы білім береді. Бұл пәндердің ортақ оқыту тәрбиелік міндеттері тұлғаның жан жақты үйлесімді дамуына бағытталған. Осы ортақ міндеттерді шешудегі басты шарт – пәндер арасындағы байланыстарды, пән мұғалімдерінің ынтымақты жұмысын жүзеге асыру және дамыту. Жаратылыстану-математикалық циклының барлық пәндері математикамен тығыз байланыста оқытылады. Ол оқушыларға адамның күнделікті өмірі мен еңбек жолында қажет, сол сияқты бір бірімен шектес пәндерді оқытуда маңызды білім мен білік жүйесін береді (1-сурет) [16].

1-сурет − Жаратылыстану-математикалық циклы пәндерінің өзара маңызды байланыстары

Дәл таң қалдыру сияқты адам ықыласын ештеңе аудармайтыны және ой еңбегін ынталандырмайтыны белгілі. Материалды табиғи реттілікпен баяндаудың бұзылуы, озық тапсырмаларды қолдану проблемалық жағдай туғызу үшін үлкен мүмкіндіктер береді. Бұл орайда танымдық тапсырмаларды ұсынудың формалары, оларды шешудің практикалық маңыздылығы болуы шарт.

Мысалы, шексіз геометриялық прогрессияны қарастырмас бұрын сабақты «Торт тілімдерінің шексіз мөлшерін жей аласыз ба?» сұрағымен бастауға болады. Осы сауал төңірегіндегі пікірталас теориямен танысқаннан кейін ғана толастауы мүмкін. Сонымен, сабаққа қызығушылық қамтамасыз етілді. Ең алдымен теорияны, сонан соң оны практикада колдану жолдарын қарастырмастан бұрын оқушыларға осы теорияны пайдаланатын түрлі аспаптар мен қондырғылардың жұмыс істеу принципін негіздеу бойынша түрлі тапсырмаларды ұсынуға болады. Мысалы, түзу мен жазықтықтың перпендикулярлығы белгісін өтер алдында оқушылардан бағанды орнатпастан бұрын неліктен оның вертикалдығы бағанның негізі екеуі бір жазықтықта жатпайтын екі түрлі нүктеден тексерілетінін түсіндіруді өтіну керек. Тек нәтижені ғана емес, кез-келген идеяны мадақтау керек. Мысалы, оқушылардың «Мен тапсырманы дұрыс орындай бастадым ба?» деген сауалына «Мен басқаша орындадым, мүмкін сенің ойың соны шешімге жеткізер» деп жауап қайтару керек. Соңынан әр түрлі шешімдерді қарастырып, олардың әрқайсының жетістігі мен кемшілігін талқылау қажет.

Оқушылардың кез-келген стандартты емес шарты оны шешу жолына бағдарланбаған, ал жинақталған тәжірибеде оны шешудің даяр үлгісі жоқ, тапсырманы өздігінен шешуі оларға зерттеушілік қызмет еркіндігін береді.

Мектеп қазіргі өмір деңгейіне сәйкес келетін толыққанды білім беріп қана қоймайды, сонымен бірге оқушыларда адамгершілік, азаматтық, еңбексүйгіштік, жауапкершілік және мақсаткерлік, бәсекеге қабілеттілік және көптеген басқа қасиеттерді қалыптастырады. Оқу процесінде тәрбиелік міндеттерді шешу үшін көп мүмкіндіктер бар, өйткені бала уақытының көп бөлігін мектептегі сабақта өткізеді.

Өкінішке орай, педагогтар мен ата-аналар арасында сабақта тек білім ғана берілу керек деген ой қалыптасқан. Бірақ, ықылас болған кезде білімді өздігінен де алуына болады, ал қарым-қатынас жасаудың, адамдармен, достарымен, үлкендермен және кішілермен өзара іс-әрекет етудің әлеуметтік тәжірибесін игеруді, күрделі өмірлік проблемаларды шешуді тек қана арнайы ұйымдастырылған оқу-тәрбие процесінде ғана үйренеді. Мұнан бөлек, адам білімді орынды пайдалана алмаса, оның ешқандай мәні жоқ екені баршаға мәлім. Егер ол басқалардың мүддесін ескермей, ой-өрісін (интеллектісін) өз мақсатына жұмсаған жағдайда тіпті қауіпті болады. Тұлға адамгершілігінің деңгейі төмен, немесе тіпті болмаған жағдайда осындай жағдаят туындайды. Сонымен, мектеп түлегі өзінің білімдік және тәрбиелік әлеуетін қандай жолдармен іске асыратыны, ол білімі мен ынтасын құруға немесе қиратуға бағытталатыны тәрбие міндеттерінің шешіміне байланысты.

Сабаққа дайындалу барысында мұғалім білімдік міндеттермен қатар, оқушыларда әлеуметтік және тұлғалық маңызды қасиеттер мен ерекшеліктер, қоршаған әлемге, адамдарға, іс-әрекетке және өзінің жеке басына адамгершілік-құндылықты қатынас қалыптастырумен, достарымен, ересек және кіші жастағы оқушылармен, ата-аналармен, түрлі ұйымдар және әлеуметтік топ өкілдерімен өзара іс-әрекет дамытумен байланысты тәрбиелік міндеттер кешенін анықтайды.

Сабақтың тәрбиелік әлеуетін қандай жолдармен іске асыруға болады?

• 
  материал мазмұнын іріктеу;
  
• 
  сабақ құрылымын жетілдіру;
  
• 
  қарым-қатынасты ұйымдастыру.
  

Оқушының қандай да бір нысанға немесе құбылысқа қатысы оның мінез-құлқын анықтайды. Моральдық таңдаумен байланысты арнайы құрылған тәрбиелік жағдаяттарда саналы жауапкершілікті қарым-қатынас қалыптасады. Мұғалім мен оқушы арасындағы толыққанды диалогтың болуы – осындай педагогикалық жағдаяттардың өзгеше артықшылығы болып есептеледі. Әлем туралы білімді жеткізу және осы әлемге деген қатынастың қалыптасуы – қоғам және педагогтың өскелең ұрпақты қоғамдағы өмірге дайындау жолында ұйымдастырған үлкен екі процесс. Қазіргі мектеп алдында тұрған бірден бір өзекті мәселе – еліміздің үйлесімді дамыған тұлғасын қалыптастыратын оқыту мен тәрбиелеуді бір тұтас мақсатты тәрбие процесіне біріктіру.

Негізінде, педагогикалық әдебиетте оқушы тәрбиесі мәселесі сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыспен байланыста зерттеледі. Бұл орайда оқушының маңызды да үлкен өмірінің бөлігі – сабақ ұмыт қалады. Сабақтың тәрбиелік мүмкіндіктері проблемаларына бірнеше тұрғыдан қарауға болады. Солардың бірі «Әр сабақ тәрбиелейді» пікірінде көрініс табады. Кейбір кезде бұл пікірді әлдебір заңдылықтар бейнесін көруге болатындықтан педагогикалық аксиома ретінде айтады, сабақ дидактикалық дұрыс ұйымдастырылса, одан тұлға қалыптасуына оң әсер етеді. Қалыптасуына – иә, бірақ тәрбиеге емес, себебі соңғысы – саналы да арнайы қойылған мүддеге сәйкес ұйымдастырылған және құрылған мақсатты процесс екені даусыз. Сондықтан да осындай мақсаттан айырылған сабақ тұлғаға қалыптастырушы ықпал жасаса да, тәрбиелемейді.

Осы ұйғарымға керісінше «Көптеген мұғалімдер нақты қойылған тәрбиелік мақсатсыз сабаққа барады. Соған қарамастан, әріптес-мұғалімдер тарапынан олардың сабақтары бір ауыздан «тәрбиелейтін» деген баға алады және шын мәнісінде оқушы тұлғасының қалыптасуына тәрбиелік ықпал етеді» деген қарсылықты келтіреді. Ал, бұған тәрбиелік нәтижеге интуитивтік жолмен, кездейсоқ олжа және күтпеген сәттілік жолымен қол жеткізуге болады деп уәж айтады. Дегенмен, бұл жол болжанбағандығымен қолайсыз: балалар жақсы-ақ еді, күтпеген жерден – жаман болып қалды! Жұмыс жақсы жүріп жатыр еді – ойламаған жерде бүлінді! Бұрын өз түйсігіне сенетін мұғалім осындай түсінбеушіліктің себептерін іздестіре отыра, өз іс-әрекетіне талдау жасау қажеттігін сезеді, ол оны тәрбие мақсатына сүйенуге мәжбүрлейді, барлық күш-жігері оны нәтиже ретінде сезінуіне қол жеткізуге бағытталған.

Оқылатын материалдың тәрбиелік мүмкіндіктері басқа тұрғыдан қарастырылады. Бұл тұрғыны іске асыру сабаққа оқушылардың зейінін оқылатын материалдың этикалық жағына басты назар аударуға мүмкіндік беретін қосымша жағдаяттар мен ақпараттар қосумен байланысты. Сонымен қатар, ол міндетті түрде сабақта қойылатын қарым-қатынастарды айқындау мен жете түсінуге және осы қарым-қатынастар жүйесі арқылы оқушы тұлғасына тәрбиелік ықпал етуді ұйымдастыруға негізделеді.

Әрине, сабақта біз оқытамыз, белгілі білім туралы ақпарат береміз, білімді пратикада қолдану білігімен қаруландырамыз. Бірақ, сабақ тек қана «ұйымдастыру формасы» емес, ол сонымен бірге, оқушы өмірінің бір бөлігі және жалғасы, ең алдымен – қарым-қатынас. Мұғалімнің міндеті – сабақ мұғалім мен оқушының, олардың әрқайсысының бір-бірімен адамгершілік қарым-қатынас қалыптастыруына бағытталған, толыққанды адами қарым-қатынас, ойластырылған өзара іс-әрекет болуы үшін еңбек ету.

Сабақ – оқушы өмірінің және оның тұлғасының қалыптасу процесінің жалғасы. Бұл жағдайда сабақтың мазмұны қандай математикалық формулалармен, әдеби мәтіндермен, тарихи деректер және оқиғалармен толтырылғаны маңызды емес. Тұлға тәрбиесі орнатушы және дамытушы қарым-қатынастардың арқасында іске асады.

Мұғалім сынып табалдырығын аттасымен, оқушылардың және сабақтың оқу қызметін ұйымдастырады. Педагог қарым-қатынастардың қоғамдық маңыздыларға сәйкестігі, яғни тәрбиелік мақсаттарға кереғар болмауы үшін барын салады, сол кезде осы мұғалімнің сабағы тәрбиелік сипатқа ие болады. Егер мұғалім өз зейінінің шекарасын дидактикалық шекпен тарылтса, сабақ тәрбиелік ықпалынан айырылады.

Тәрбиелей оқыту – мұғалімнің сабақта кездесетін қоршаған өмірдің түрлі құбылыстарына оқушылардың қарым-қатынасын мақсатты жоспарлауы ұйымдастырылған процесс кезіндегі оқыту.

Мұғалім бір тәрбие мақсатын ойға ала отыра, әр сабақта түрлі тәрбие мақсаттарын қояды. Қарым-қатынас бір сәтте, бір сабақта орнай қалмайтындықтан, және оны қалыптастыруға уақыт қажет болғандықтан, педагогтың тәрбие мақсаты мен міндеттеріне деген зейіні тыйылмауы (тоқтаусыз) және тұрақты болуы тиіс.

Тұтас алғанда, оқыту процесі бүтіндей тәрбиелейді, бұл біз тек білімді хабарлаған кезде ғана емес, сонымен қатар өзіміздің барлық іс әрекетімізбен, барлық оқу жүйесімен оқушыларды өмір бойы оқу білігіне, өздігімен білім алуға, танып білуге мүмкін болатынға өзінің жеке көзқарасын қалыптастыруға, таным қиындығын жеңуге, өзін қалыптастыруға үйретуде орын алады. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесіне мұғалім тұлғасы да көп ықпал етеді. Мұғалім қырық минут бойы сыныппен, өз оқушыларымен оңаша болады. Осы қырық минутта оқушы мұғалімді өз ісіне берілген, құштар жан ретінде көруі тиіс. Сонда ғана ол балаларды өз үлгісімен баурай алып, барлығын шығармашылық ізденіске қоса алады. Әсіресе мұғалімнің ойын дауыстап айтуы, оқушылардың ойын жетелеуі, мәселенің дұрыс шешімін іздестіруі, қабылданбағанды түсіндіре отыра жолай ауыстыруы, ойлануы, соңғы нәтиже қандай болатынын білу үшін ілгері қарауы жоғары сынып оқушылары сабақтарындағы ең мықты тәрбиелік сәттер болып саналады.

Бұл оқушыларды қызықтырады, олар қандай да бір сұрақтың жауабын бірге іздейді, ұжымдық іздестіру бабын жасайтын белсенді позицияда болады. Ой ғана ойлауға үйретеді. Сондықтан мұғалім әрбір оқушыны тыңдауға уақыт таба білуі қажет, олардың әрқайсысына ізденіске қатысуына, дұрыс және қисынды жауап құрастыруына мүмкіндік беруі тиіс. Балаларға уақытты бағалауды үйрету қажет. Сол себепті мұғалім барлығын дер кезінде бастап, жұмысты уақытпен орындауы тиіс; оқушылардың сабаққа ұзақ жиналғанын күтпеуі керек. Кейде сабақтың әр кезеңіне: сабаққа даярлығы, жаппай сауалнама, өзіндік жұмыс, жазба жұмыс, жаңа сабақты түсіндіруге қатынасқаны үшін баға қою қажет. Анда-санда болса да, осылай жасап отыру қажет! Мұндай тәсіл зейінді, жинақылықты дамытады, өзін ұжымда бағалау мүмкіндігін береді.

Мұғалім жұмысының маңызды кезеңі оқушылардың назарын ғылым мен адамгершіліктің арақатынасына аудару. Тек бар күш жігерімен жасалған еңбек, ғылыммен шұғылдану адамның гумандық идеалдарына қызмет ететін ұлы ашылуларға мүмкіндік жасайды деген оқушыларды сендірерлік мысалдарды ғылым тарихынан, күнделікті өмірден, баспасөз және теледидар материалдарынан алу керек. Пәнді оқыту процесінде оқушыларды өзіндік білім алуына түрткі салу керек, оқушыларда білімге қызығушылықты, күнделікті еңбексүйгіштік, табандылық, орындаушылық, жауапкершілікті тәрбиелеуде тиісті кеңестер беру қажет. Балаларымыз мектепті тәмамдаған соң кім болса да, оларға білім, зеректік, байқағыштық, жақсы ес, өткір көз мөлшері, қиял, ықыластылық, логикалық ойлау, талдау, деректі салыстыру және жиынтықтау білігі қажет. Сабақта көрнекіліктерді және техникалық құралдарды шеберлікпен пайдалану оқыту мен тәрбиелеудің заманауи талаптарына жауап береді. Модельдер мен анықтамалық кестелерді пайдалану оқушы зейінін, сабақ уақытын үнемдеуді тәрбиелейді, бұл мұғалімге оның танымдық іс-әрекетін басқаруына мүмкіндік береді. Пәнді оқытуда осындай тұрғыны тәрбиелеу оқушылардың белгілі тақырып бойынша шығармашылық жұмысына көмектеседі.

Егер оқушыны табанды және қызығушылықпен еңбек етуге үйретпесе, ешқандай ерекше заманауи әдістердің көмегімен мақсатқа жетуге болмайтыны әр мұғалім үшін аксиома болуы тиіс. Сабақтың тәрбиелік қызметін арттырудың бірден бір тиімді құралы – проблемалық оқыту. Шығармашылық ой, проблеманы өздігімен шешу – білімнің нанымға айналуының бір шарты. Проблемалық оқытудың тәрбиелік мәні балалардың жаңа деректерді «ашуына» өздігімен келуімен емес, оларға ойдың ерекше стилін дағдыландыруында, мұғалімнің оқушы тұлғасына жақсы әсер етуі күшейгенде ғана ашылады.

Кез-келген пәнді оқыту процесінде оқушылардың еңбек тәрбиесі: оқу білігі мен қажеттілігін тәрбиелеу; практикалық іс-әрекетте қажет білік және дағдыны қалыптастыру; практикалық тапсырмаларды шешуде алған білімді қолдану қабілетін дамыту бағыттарында жүргізіледі.

Үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыру процесінде ерекше орын алатын эстетикалық тәрбие барлық мектеп пәндерін оқытуына органикалық түрде енеді. Оқушыларға эстетикалық әсер ету көп жағдайда пәнді оқыту сапасына байланысты. Нақтырақ айтсақ: ойластырылған сұрақтар мен тапсырмалар жүйесін ұсына отырып, сабақта оларды шешудің тиімді жолдарын іздестіруді ұйымдастыру оқылатын материал мазмұнының мүлтіксіз, дәл және анық түсіндірілу білігіне байланысты. Сонымен қатар, оқушылардан кез-келген жұмысты мұқият орындауын талап ету керек: дәптер толтыру, орфограммаларды, сөйлем мүшелерін тауып сызу, график сызу және т.б. бұл ұқыптылықты, ішкі жинақылықты, іждағаттылықты, бастаған істі мүлтіксіз орындауға жеткізуге үйретеді. Педагог балаларды әсемдікті көруге ғана емес, оны жасауға үйретуі тиіс.

Эстетикалық талғам оқушылардың жалпы мәдениетін арттырады. Геометриялық тапсырмаларды орындау эстетикалық талғам қалыптасуына ықпал етеді. Бұл орайда:

• 
  Тапсырманың шарты қызықты, сызбасы әдемі болуы тиіс;
  
• 
  Тапсырма қызық, кей кезде тосын дерек келтіруі мүмкін;
  
• 
  Мұндай тапсырмаға өзара ұқсастықтың үлкен деңгейі тән;
  
• 
  Тапсырманың шешіміне көрнекі әрі өте қарапайым сипат беретіндей өзіндік қасиет жасырылуы қажет. Мүмкіндігінше, тапсырма бірнеше шешу тәсілін көздегені дұрыс.
  

Сұрақ қоятын балаларды ынталандырып отыру керек, оқушылардың бұл жұмысы «Қателесу – ұят емес, ойламау – ұят!» ұранымен жүргізілуі қажет.

Құнттылықты тәрбиелеу, өз елінің нағыз иесін тәрбиелеу отбасында басталады және мектепте жалғасын табады. Осы проблеманың дұрыс шешілуі көп жағдайда мұғалімдерге байланысты.

Қазіргі сабақтың педагогикалық мәдениеті оқыту мәдениеті және сонымен қатар, тәрбиелік ықпал ету мәдениетінен тұрады.

Мектеп өміріндегі күнделікті әрбір сабақта оқушы тұлғасы мен мінезі қалыптасады. Бұл арада мұғалім үшін ұсақ-түйек, маңызсыз нәрсе болуы мүмкін емес. Баланың ешбір қылығы мұғалім назарынан тыс және этикалық баға алмай қалуы тиіс емес.

Балаларды бақытты және адамгершілік саулықта болуға үйрету – сабақтың басты міндеті. Мұғалім мұны ешқашан жадынан шығармауы тиіс. Сонымен қатар, ол оқушы тұлғасына әсер ету шеберлігін, сабақта өзара түсіністік пен ынтымақтастық ахуалын құруды үнемі үйренуі қажет.

Іске асыру нәтижесінде оқу процесінің тәрбиелік әлеуетін айтарлықтай арттыратын және тәрбиелік міндеттерді ойдағыдай шешуін қамтамасыз ететін бірқатар идеяларды анықтаймыз.

Оқу материалы мазмұнының тәрбиелік аспектілерін күшейту төмендегі жағдайларды көздейді:

– оқылатын материалдың өмірмен, баланың келешектегі жеке және

кәсіби жоспарымен байланысы;

– аймақтың, нақты социумның мүддесі мен қажеттігін, баланың қызығушылығы мен сұранысын, ата-аналардың әлеуметтік тапсырысын ескере отыра, оқылатын пәннің вариативтік бөлімін анықтау;

• 
  оқу материалы мазмұнын іріктеуге аксиологиялық тұрғыдан қарау,
  

• 
  оқу тапсырмаларын орындауда өз елінің, қаланың және ауылының тарихи және мәдени мұра материалдарын, деректерін пайдалану;
  

– сәйкес тақырыптарды оқыту процесінде оқушыларды елдегі өзекті мәселелер, жергілікті проблемаларды шешуге және талқылауға қатыстыру;

– оқушылардың әлеуметтік маңызды оқу жобаларын, зерттеу қызметін орындау арқылы қоршаған өмірді түрлендіруге, аудан, қала және кент проблемаларын әзірлеу арқылы үлес қосуы.

Пәнаралық байланыстарды дамыту. Оқыту процесіндегі маңызды міндеттердің бірі – оқушыларда әлемнің ғылыми-пәндік және құндылықты бейнесі туралы тұтас түсінік қалыптастыру және балаларды алған білімін практикалық өмірде қолдану тәсілдеріне үйрету. Мұғалім мен оқушы өздерінің бірлескен іс-әрекеттері арқылы физика, химия, биология сияқты жеке пәндердің емес, қоршаған тұтас әлемнің тылсым жұмбақтарын шешуге талап қылса ғана оған қол жеткізуге болады. Тек интеграциялық білім ғана күткен нәтижелерге: білім алуға деген қажеттілікті сезінуге, теориялық білімді практикалық

Соңғы кездері білімді, бірінші орында тектес пәндерді интеграциялау өзекті болып отыр. Кей кезде балалардың бір пәнді жақсы меңгеруі басқа оқу пәндері бойынша белгілі бір білімдерінің болуына байланысты. Мысалы, химиядан есеп шығару таза математикалық білімді (санды дөңгелектеу, пайыздар, пропорциялар, санның стандартты түрі, натурал бөлшектерді ондық бөлшектерге айналдыру және т.б.) қажет етеді. Кез-келген мұғалім өз пәнінің мазмұнын талдай келе, «бөлектеп» оқыту көп жағдайда жарымжан, айтарлықтай тиімді емес екеніне көзі жетеді.

Пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың арқасында оқушылардың санасында әлем туралы жан-жақты бейне қалыптасады, оқушылар алған білімін белсенді түрде практикада қолдана бастайды, себебі білім өзінің қолданбалы сипатын көрсете алады. Мұғалім, өз пәнінің басқа пәндермен арасалмағын айқын сезіне отыра, оны жаңа қырынан көреді және көрсетеді.

Оқу пәндерін интеграциялау білімді қызығушылықпен, жеке мәнділігін және түсініп қабылдау арқылы мотивацияны күшейтуге қол жеткізеді, жекелеген пәндерді оқытуда кездесетін қосарлану мен қайталауды алып тастау есебінен оқу уақытын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді [16].

Жеке-бағдарлы оқыту мен тәрбиелеудің нәтижесі, шарты және құралы болып табылатын оқу процесінде оқушыларды субъектілік тұрғыдан қалыптастыру.

Оқушының субъектілік позициясының сипаттары.

Оқушының субъектілік позициясы қалыптасуының басты шарттары:

– оқушылардың мүдделері мен қажеттіктеріне бағдарлану, олардың

алдағы қызметке даярлық деңгейінің есебі, оң нәтижеге, жұмыста жетістікке қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету;

– оқушыларды алдағы қызметке дәлелдеу, оның маңыздылығын,

мәнділігін, пайдалылығын түсіну;

– оқушыларды оқу қызметінің барлық кезеңдерінде мақсатты

тұжырымдау процесіне қатыстыру;

– оқушыларды өзіндік тесттеу, өз мүмкіндіктері мен қабілеттерін

объективті бағалауға үйрету;

– өз қызметін жобалау, жеке білім бағдарламалары мен жеке оқу

жоспарын құрастыру әдістерін меңгеру;

• 
  таңдау және өзін-өзі анықтау жағдаятын туғызу;
  
• 
  оқушыларға олардың мүддесіне қатысты мәселелер бойынша өздігімен шешім қабылдау мүмкіндігін беру;
  
• 
  оқушыларды жеке өзінің және ұжымдық оқу қызметіне талдау
  

• 
  оқушы шығармашылығын, белсенділігін және өзара іс-әрекетін ынталандырудың түрлі тәсілдерін қолдану.
  

Педагогтар мен оқушылардың шығармаластығы – олардың дамуының қайнар көзі және шарты.

Мұғалім жеке өнегесімен оқушыларға шығармаластық үлгісін көрсетеді және арнайы коммуникативтік технологияларды пайдалана отыра балалар арасындағы шығармаластықты дамытады. Шығармаластық – оқу процесіне қатысушылардың бірлескен мақсатты іс-әрекеті ретінде түсіндіріледі, келесі белгілермен ерекшеленеді: іс-әрекетке қатысушылардың субъект-субъектілі өзара қарым-қатынасы; ой және практикалық қызметтің соңғы өнімінің жаңа қасиеттерін, белгілерін алуға бағытталған әрекеттердің бірегейлігі, ерекшелігі, бірсарындылығы.

Жеке артықшылықтар негізінде оқу процесіне қатысушылардың өзара іс-әрекеті жүзеге асырылатын нағыз бірлескен қызмет шығармаластықтың тірегі болады. Бұл кезде жалпы іске ортақтастық сезімі, бір-бірімен байланысу қажеттілігі, өзін және өзгелерді «біз» ретінде сезінуі мен шыдауы пайда болады.

Егер іс-әрекетке қатысушылар жақсы нәтижеге жетуде бір-бірімен өзара іс әрекеттің маңыздылығын түсініп жұмысты саналы түрде орындаса, бір-біріне жеке тұлға ретінде қараған кезде шығармаластыққа қол жеткізіледі. Шығармаластықты дамытудың маңызды құралдары: оқу сабақтарын ұйымдастырудың топтық формалары және шығармашылық оқу тапсырмаларын орындау.

Шығармаластыққа қажет шарттар:

• 
  қызмет мақсаттарын бірге анықтау; алдағы жұмысты бірге жоспарлау, ортақ және жеке нәтижелерге жету жолдарын анықтау;
  
• 
  әрекетке қатысушылардың әрқайсысының мүмкіндіктеріне сәйкес тапсырмаларды, міндеттерді, қызметтерді, құралдарды, топтық жұмыс түрлерін бірлесіп бөлу;
  

Достардың, ересектер мен балалардың шығармаластығы – оқушылар дамуы, олардың гумандық, зияткерлік және адамгершілік қасиеттері үшін берекелі негіз. Тек бірлескен шығармаластықта ғана бала өзін барлық қырынан көрсете алады, ынта, жауапкершілік, еңбексүйгіштігік, тапқырлық, толеранттылық сияқты тұлғалық қасиеттерін көрсетеді және дамытады. Осындай қызметте балалардың ұйымдастырушылық және құзыреттілік қабілеттері туындайды және көрінеді.

Оқыту процесінде ортаның тәрбиелік әлеуетін пайдалану маңызды.

Осы идеяны іске асыру баланың әлеуметтік байланыстар шеңберінің молаюына және кеңеюіне, оқу қызметі мен оқу тапсырмаларын өмір шынайылығына жақындатуына, пәндік білімдер шеңберінде балалардың түсініктерін кеңейтуіне, оқушылардың мектепте болған сәттері туралы әсерлерін ұлғайтуына мүмкіндік береді.

Оқушылардың қоршаған әлеммен байланысы өрістеуі салдарынан олардың іс-әрекетіне тек педагогтардың ғана емес, сонымен қатар басқа адамдар тарапынан да түзетулер жасалуда. Осы ойды қамтамасыз ету үшін ең алдымен, тәрбие процесінің құрылымын өзгерте отыра мектептің мүмкіндігін барынша пайдалану керек: оқу процесінің сынып көлемінде шектелуін азайту, сабақтарды мектептен тыс орындарда өткізу. Жағдайды ауыстыру балалардың зейінін белсендіруге жағдай туғызады, оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытады, сондықтан мұғалімдер жоспарлаған кезде жақын мекемелер, жергілікті кәсіпорын базасы, шаруашылықтары, кітапханалар, аурухана, дәрігерлік пункт, дәріханалар бар екенін ескере отыра, оқу сабақтарын мектептен тыс жерде өткізуді көздеуі тиіс. Мысалы, математикадан «Масштаб» тақырыбын өту кезінде (6-8 сыныптар), сабақты тігін шеберханасында, құрылыста, жерге орналастырушының кабинетінде, ал диаграмманы құруға арналған (6-7 сыныптар) сабақтарды – жылыжайда, зоофермада және т.б. орындарда өткізуге болады. Табиғатта өткізілген сабақтың тәрбиелік әлеуеті артады.

Мәселен, өсімдіктер мен жан-жануарлардың алуан түрлілігі, организмдердің құрылысы және тіршілік әрекеті, олардың бір-бірімен және өмір сүру ортасымен өзара байланысы – осы және биология бойынша басқа сабақтарды табиғатта оқыту тиімдірек.

Жаратылыстану саласы пәндерінің мазмұнын түсіндіруде білім алушыларға біліммен қатар, қазақ халқының тағылымы мол тәрбиелік мұрасын жете меңгерту қажет.

Заманауи мектептегі оқу процесінде ұлттық тәлім-тәрбиені қолдану оң нәтиже беретіні дәлелденген. Мысалы, кезінде ата-бабаларымыз үй тұрмысына, тіршілікке қажет заттар мен бұйымдарды қолдан жасаған, табиғатпен тілдесе білген. Сол арқылы қазақ халқы өмір сүрген ортасының географиялық жағдайына қарай өздерінің материалдық, биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандырып отырған.

Қазақ халқының өмірі табиғатпен тығыз байланысты болған. Табиғат өнімдерін бір-біріне қосу арқылы тұрмысқа қажетті заттарды алу жолдарын меңгеріп қана қоймай, өнімдерді қалдықсыз, үнемді пайдаланған. Себебі табиғатты сақтау және қорғау, жер қойнауындағы байлықты ысырапсыз пайдалану – өзін асырап-сақтап отырған Жер-анаға деген құрмет деп түсінген.

Мысалы, химия сабағында (8-сынып) «Металдар» тарауын өткен кезде жаңа сабақты түсіндірмес бұрын оқушылар басқа пәндерден алған білімдері негізінде келесі сауалдарға жауап береді:

• 
  Адамзат баласына ертеден қандай металдар таныс?
  
• 
  Ертеде металл қандай мақсатта пайдаланылды?
  
• 
  Қазақ металдан қандай бұйымдар жасады?
  
• 
  Зергерлік өнерде қандай металдар қолданылады? т.б.
  

Сабақ соңында оқушылардың жаңа сабақты қаншалықты меңгергенін тақтадағы сызбаға жауап қайтару арқылы тексеруге болады (3-кесте).

3-кесте – Жаңа оқу материалын меңгеру дәрежесін анықтау сызбасы

Металдар
Осыған дейін не білдім?	Қандай жаңа ақпарат (білім) алдым?	Жаңа білімді қайда қолдана аламын?

География пәнінің ерекшелігі сол – мұнда тарих, биология, экология, физика, дүниетану, астрономия, сурет (сызу) пәндері бойынша білім қамтылады. Пән мұғалімінің мақсаты – оқушыларды туған елін − Отанын сүюге, оның табиғатын, жер қойнауындағы байлығын зерттеу, қадірлеп- қастерлеуге тәрбиелеу.

6-сыныптағы «Гидросфера» тақырыбы бойынша сабақты мұғалім қазақтың «Судың да сұрауы бар» деген мақалын қалай түсінесіңдер деген сауалмен бастайды. Оқушылар өз ойларын ортаға салады. «Қай мемлекет суға бай? Қазақстан суға бай ма?» деген келесі сауал оқушылар арасында қарама-қарсы ой тудырады. Балалардың пікірін тыңдап болғаннан кейін мұғалім жаңа сабақта табиғаттағы су, оның қасиеттері туралы баяндайды.

Үйге тапсырма ретінде өзің тұратын жердегі өзен, көл туралы бір шумақ өлең жазып келуді тапсыруға болады.

Тарауды қорытындылау сабағында мұғалім «Табиғатқа саяхат» тақырыбына жазатын шығарманың жоспарын балалармен бірге құрастырады:

• 
  Менің туған өлкемнің табиғаты, өзен, көлдері.
  
• 
  Бұлақтың көзін ашамыз.
  
• 
  Өлкемдегі өзен, көлдердің байлығы.
  
• 
  Менің табиғаттағы әрекеттерім.
  

Бала ойынмен өсетінін жақсы түсінген ата-бабамыз бала тәрбиесінде ұлттық ойынның небір түрін қолданған: құралайдың көзінен тигізетін мерген болсын деген мақсатпен балаларға асық ату ойынын, епті де күшті болсын деген ниетпен сақина алу, көкпар тарту т.б. ойындарды ойнатқан. Асық ату ойынымен балалардың барлығы жақсы таныс болғандықтан, осы ойынды 9-сыныптағы физика пәнінде «Импульстің сақталу заңы» тақырыбында есеп шығаруда пайдалануға болады.

Оқушылардың бірқатар тақырыптар бойынша алған білімдерін қайталау және жүйелеуге арналған сабақ орман алаңқайында, өзен немесе тоған басында, жылдың әр мезгілінде кешкісін айлы аспан астында өтуі мүмкін. Бұл оқушылардың табиғат туралы білімдерін тек кеңейтіп қана қоймайды, сонымен бірге, бақылауға, қоршаған әлемді талдауға үйретеді.

Сабақ мазмұнын байытуға және оқу сабақтарын, саяхаттар, конференцияларды ұйымдастыру тәсілдерін түрлендіруге жергілікті кәсіпорындар мен шаруашылық мамандарын, мәдени орталықтар, кітапхана қызметкерлерін, дәрігерлерді қатыстырудың ықпалы зор.

Мысалы, физика сабақтарына мектеп кітапханашысы белгілі ғалым- физиктер туралы материалдар жинақтауы, физикалық викторина сұрақтарын құрастыруы, техникалық әдебиетке шолу жасауы мүмкін.

Физиканы оқытуда бірқатар тапсырмалар, мысалы, машиналар мен механизмдердің құрылысы тақырыбы бойынша саяхаттарды жергілікті кәсіпорындардың, техникалық парк мамандары өткізе алады. Оқушылар тек өндірістік процестер және техниканың құрылысымен ғана емес, сонымен қатар адамдармен, ұжымдық еңбек шарттарымен де танысады, ол кәсіптік қызметке қызығушылық дамытады, еңбек адамын құрметтеуді тәрбиелейді.

Биология бойынша сабақтарда жергілікті агроном мәдени өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерімен таныстырады, оларды өсіру технологияларын; клиникалық зертхананың лаборанты немесе дәрігері қан элементтерінің құрылысы қызметін және қанның химиялық құрамы мен құрылысын көрсете алады; зоотехник оқушыларды ауылшаруашылығы жануарлары тұқымдары селекциясының негізгі әдістері және алуантүрлілігімен таныстырады және т.б.

Сол сияқты, мұғалім мен оқушы арасында байланыс болмаған жағдайда жұмыстың ешбір озық әдістері мақсатына жетпейді.

Ұсынылатын ережелер:

– оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін білу және олармен

санасу;

• 
  оқушының пікірін сыйлау;
  
• 
  қателескені үшін емес, әрекетсіздігі үшін жазалау;
  
• 
  оқушының нәтижелерін бұрынғы жетістіктерімен салыстыру;
  
• 
  мүмкіндігінше проблеманы оқушының ата-анасымен емес, оның
  

• 
  қажет болса тұлғаның өзін емес, оның қылығын айыптау;
  
• 
  қайтарған қате жауабы үшін жолдастарының мазақтау әрекетіне
  

– сабақтарда жайлылық пен тілектестік ахуалын жасау.

Мұғалімнің басты міндеті – оқушыға еркін, шығармашыл тұлға болуына көмектесу. Ал, оқытуда қалыптасқан ішкі мотивация тәрбиенің, дамудың тиімділігін арттырады.