Мемлекеттік бағдарламасы
жүктеу/скачать 0.97 Mb.
|
| ҚОЖА АХМЕТ ИАСАУИ
Аты мұсылман әлеміне әйгілі, сопылық әдебиеттің ірі өкілі, кемеңгер, ойшыл ақын Қ.А.Иасауи (1103-1228) артынамән-маңызы өшпейтін елеулі де асыл мұра қалдырды. Оның "Диуани хикмет" атты ол дүние мен бұл дүниенің алуан сырлы мән-жайын өлең тілімен жырлайтын туындысы қанша ғасырлар өтсе де, өзінің өміршең құндылығымен мұсылман әлемінде жарық жұлдыздай ел-жүртқа аумас бағыт беріп келеді. Бұл аты шулы жинақ несімен құнды, оның мәңгілігі неде десек, ең алдымен, оның терең адамгершілікке құрылған дүнияуи мәселелердің сыр-сипатын айқара ашып түсіндіріп, бүл өткінші жалғанда неден үйреніп, неден жиіркену жолдарын көрсету деп жинақтай айтуға болар еді. Ал, тарата бағамдасақ, адам өміріндегі әр алуан қарым- қатынас: мансап пен нәпсі, қорлық, байлық пен кедейлік, әділеттік пен зұлымдық, ынсап пен қанағатшылдық, адамгершілік пен ізгілік, тәубашылдық пен имандылық секілді мәселелердің сыр-сипатын ұғып білу арқылы Алла Тағаланы танудың жолдарын саралау, соған шын көңілден мойынсүну көріністері дер едік. Осы талаптарға орай ғұлама- ақын бұл өмірдің баянсыздығы мен ол дүниенің бақилығын (мәңгілігін) өз ара қарапайым тілмен салыстыра отырып, адалдық пен әділдіктің, мейірімділік пен қайырымдылықтың, тәубаға келу мен кешірімділік, адамгершіліктің имандылыққа бастайтынын бұлтартпас дәлелдер арқылы айғақтайды. Бұларға қарсы жауыздық пен зұлымдық, өтірік-өсек, надандық пен тойымсыздықтың кешірілмес күнә екеніне де зер сала үңіледі. Осы соңғылардан арылу, тазарудың міндет- мақсаттарын ашып пайымдауға да ол үлкен мән береді. Жас Ахмет қазіргі Шымкент қаласы жанындағы Сайрам елді мекенінде туып, сондағы ауылдық молдадан дәріс алған. Жастық шағы да сонда өткен. Әкесі Ибраһим өз кезеңінің сауатты, көзі ашық білімді, діндар адам болған. Анасы Қарашаш (енді бірде Айша деп те айтылады) елге қадірлі, ақылды да аяулы адам болған делінеді. Ел-жұрт бұл кісілер дүниеден өткенде, екеуіне де күмбез түрғызып белгі соққан, осы ескерткіштер әлі күнге дейін Сайрам елді мекенінде сақталған. Аңыз бойынша, жас Ахмет үстазы Арыстан Бабпен алғаш жолығып, Мұхаммед пайғамбардың өзіне арнаған құрмасын алатын көпір де сол Сайрам елді мекенінде. Алайда Ахметтің Сайрамдағы жастық шағын баяндайтын деректер жоқтың қасы. Десек те Ахмет Иасауидің жастық шағы мен ата-бабалары туралы қызықты деректері бар бір құнды шежіре кейінгі жылдары табылды. Осы шежіре бойынша басылған "Шажараи-Саодат" атты кітапшада' бұрынғы біз жариялаған "Насаб-намедегі" секілді2 Қожа Ахмет Иасауидің әкесі Ибраһим атаның арғы бабалары Мұхаммед пайғамбардың інісі әрі күйеу баласы Әзіреті Әлидің Мұхаммед Ханафия атты ұлынан тарайтыны айтылады. Бұл аталған шежіре 90- жылдардың бас кезінде Сайрам қаласындағы ескі, бұзылған үйдің қабырға жапсарынан табылған. Тапқан Сайрамдық СаидикрамСаидакбаров деген кісі. Кейін бұл алты метрлік Қытай қағазына жазылған қолжазба Шымкент қаласында жеке кітапша болып басылды. Мүнда Ахмед Иасауидің жастық шағы мен алғашқы оқыған ұстазы жөнінде бұрын ешбір деректе ұшыраспаған тың мәліметтер келтірілген. Көзі қарақты, зиялы да тәрбиелі ортадан шыққан Ибраһим ата, осы "Шежіреде" айтылғандай, зейінді де зерек 6-7 жасар баласы жас Ахметті сондағы Шаһабиддин Исфиджаби деген ғүламаға алып келіп, "Сүйегі біздікі, еті Сіздікі, иншалла, артымызда лайықты мұсылман қалсын деген ниетіміз" деп қолынан жетектеп әкеліп өзі тапсырған делінеді. Ол кісі шашы да, сақалы да, тіпті, қасы да қудай аппақ болғаны себепті "Ақ Ата" деп аталып кетсе керек. Сол "Ақ Ата" бір күні балалардың қабілет-түсінігі мен ой өрісін сынау үшін, дәрістен соң шәкірттеріне былайша тапсырма берсе керек: "Шырақтарым, әрқайсысың үйге барған соң, бір-бірден мекиен тауық не қоразды құдайдың көзі түспейтін қалтарыс жерде "бісміллә" деп бауыздап алып келіңдер" Хожа Ахмад Яссавий. Шажараисаодат. Караматлари. Хикматлари. Чимкент, 1992. Құрастырған: М.Мирхалдаров. 2 Насаб-нама. /Қазақ, орыс, түрік, ағылшын тілдерінде сипаттама жазған М.Жармұхамедұлы, арабша таңбадан түсірген М.Шафиғи. Жариялауға қатысқан Ж.Кәриева/. Алматы: Дәуір баспасы, 1993. депті. Ертеңіне өзге балалардың бәрі ұстазының айтқанын бұлжытпай орындап келіпті, тек Ахмет қана қоразды дорбаға салып тірідей алып келсе керек. Ұстазы Ахметтен мұның себебін сұрағанда, бала: "Ұстаз, кешіріңіз, қоразды "бісміллә" деп бауыздай алмағаным: қай жерге жасырынсам да, құдай бәрі бір құдыретімен "көріп түрмай ма?" - депті. Сонда : "Бәрекелді, Ахметім" - деп, Ақ Ата оны бауырына басып, маңдайынан сүйіпті. Көзіне жас келіп, іштей сезініп жүрген қастерлі ойының құпия-сыры ашылғандай: " құдай сені әрқашан жамандықтан сақтасын" деп ризашылық білдіріпті. Медреседен үйге қайтқанда да ол үстаздарымен медіресе ауласын сый-құрмет тұтып үнемі айналып өтеді екен. лкен кісілерге жолыққанда да, "Ассалаумағалайкүм" деп бірінші болып әуезді үн қатып сәлем беру әдетіне айналыпты. Мұның бәрі үйдегі әке-шешесі мен медреседегі ұстаздар өнегесін, құрандағы мүсылмандық ереже-этикасын үлгі тұтуынан екені анық аңғарылады. Бұған жастай әкесі Ибраһим шайықтың айтуымен құлағына сіңген аңыз да елеулі әсер еткен болса керек: Мұхаммед пайғамбарымыз жеті қат Арсы-Күрсіге Жебірейілмен бірге ұшып бара жатып, кейін өзінің ісін жалғастыратын Ахмет Иасауидің рухын көріп, оған сәлемдемеге пейіштен бір құрма арнап, оны қашан, қалай тапсыруды Арыстан Бабқа жүктегенінен жас бала күн бұрын хабардар еді. Сол себепті ол есейе келе өзінің атақты "Диуани хикметінде" хақ жолына түсу сырын баяндағанда: Бес жасымда шариғатқа белім будым, Дін жолында ораза үстап әдет қылдым. Күндіз-түні зікір айтып тәуба қылдым… Жеті жаста Арыстан Бабам іздеп тапты, Әр сырымды көрген сайын бүркеп жапты. "Билхамдиллаһи" көрдім деп ізімді өпті, Сол себептен алпыс үште кірдім жерге3, - деп жырлағаны мәлім. Жеті жасында Сайрамдағы "Ханкөпір" атты көпір үстіне өзін іздеп келген Арыстан Бабқа ол әдеппен иіліп сәлем беріп тұрып: "Аманатымды беріңіз, Ата" деп қасиетті құрманы алып аузына салады. Сонда Арыстан Баб жас балаға: Ей, балам, құрмет түтып ізет етпедің сен маған, Төрт жүз жыл бойы мүны тіл астында сақтадым саған,- Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). /Қазақшаға түсіргендер: М.Жармұхамедұлы, C.Дәуітұлы, М.Шафиғи/. Алматы: Мұраттас орталығы, 1993. 22-б. дегенде барып: "дәмі мен мән-маңызын Сіз көріпсіз, маған құр қабығы ғана қалған екен" деп жауап қатқан деседі. Ахмет Иасауидің есімімен "Қожа" сөзінің қосарланып аталуы жөнінде де бүл "Шежіреде" берілген түсініктің мәні өте зор. Мұнда осыған орай: "Оның (Ахмет Йасауиді айтады - М.Ж) әкесі "Шайх Ибраһим" болса, арғы аталары Махмұд Шайх, ИфтиһарШайх Омар Шайх және Мұхаммед пайғамбардың інісі әрі күйеу баласы болған Хазірет Әлидің Ханифа есімді әйелінен туылған Мұхаммед Ханафияның әулет-үрпақтарына барып тіреледі. Сол үшін Хазірет Әлидің тұқымдары Орта Азияда "Қожа" атағына ие болған"4, - деп жазылған. Осы деректің мән-жайы туралы Мұса Сариемнің "Тарихи Эмания" атты кітабында да толық мәлімет келтірілгені сөз болады. Осы мерзім жас Ахметтің өміріндегі аса елеулі, қиын кезең еді. Сол жылдары оның әкесі Ибраһим шайх қайтыс болып, баланың жетім қалған кезі болатын-ды. Ендігі мерзімде тікелей ұстазы "Ақ Атадан" тыс, Сайрамдағы өзге де ғұлама- білім иелерінен тәлім-тәрбие алған жас талап Ахмет іздеп келіп пайғамбардың сәлемдемесін берген Арыстан Бабтан ислам шариғаты, тариқаты туралы көп үйреніп, сабақ алады. Осындай өз өмірінде терең із қалдырған кейінгі ұстазы Арыстан Баб жөнінде ол сәл кейінірек: Алла-Алла жер астынан мекен қылды, Мүңкір-Нәнкүр "Раббың кім?" деп сұрақ қылды. Арыстан Бабам ислам дінін баян қылды, Сол себептен алпыс үште кірдім жерге*, - деп жазады. Талапты жас өз еліндегі оқуын тауысып аяқтаған соң, сол кездегі білім ордасы Бұхараи-Шәріпке бел буып сапар шегеді, сонда ұстазы шаих Жүсіп Хамаданидің медіресесінде дәріс тыңдап, тәлім-тәрбие алады. Жүсіп Хамадани қайтыс болған соң, бірер кісіден кейін үстазының орнында қызметте болады. Біраз жыл кезбелік жолға түсіп, Хорасан, Шам, Ғирақ жаққа ғаріптік сапар шегеді, түлеп тазарудың қиын, азапты да ауыр өткелдерінен өтеді. Ғылым-білімді игеруде Мұхаммед пайғамбарымыздың: "Шынға (Қытайға) барсаң да, ілім іздеп тап" деген ұлағатты сөзін басшылыққа алып, Алланы тануда да төзімділік пен ауыр сындарды бастан Иазди Ш.F. Зафарнама. Ташкент, 1972. 5-б. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы)… Алматы: Мұраттас, 1993. 22-23-б. кешіреді. Ақынның балалықтан баз кешіп, ерте ояну, іздену, кемелденіп толысу кезеңдерін баяндайтын ойлары да назар аударуға түрарлықтай: Сегізімде сегіз жақтан жол ашылды, Хикмет айт деп басыма нұр шашылды. "Билһамдиллаһи" Пірмүған шарап ішкізді, Сол себептен алпыс үште кірдім жерге… Тоғызымда толғанбадым тура жолға, Тәбәрік деп алып жүрді қолдан қолға. Қуанбадым бұл сөздерге, қаштым шөлге Сол себептен алпыс үште кірдім жерге. Жер астындағы арнайы дайындалған хұжыра-үңгірге кіріп, күн көзін көрмей жалғыз өмір сүруінің сыры да аса мол. Пайғамбарымыздың ислам діні жолындағы ізбасары, Алланың ақ жолын қажымай-талмай насихаттаушы болғандықтан, сол құлшылықтың бірден-бір дұрыс жолы жұрт көзінен аулақ жеке өмір сүру деп біледі. Ақынның Алла Тағаланың соңғы өкілі - Мүхаммед пайғамбардың жер бетінде жасаған алпыс үш жыл өмірін өзіне меже етіп алуы да орынды. Кемеліне келіп, ілім-білімі мен тәжірибесі әбден жетіліп толысқан сопы қалған өмірін жер астында болса да мұсылман дінінің ақ жолын көшпелі, жартылай көшпелі оғыз, қыпшақ жұртшылығына олардың жанына жақын өлең тілімен жырлап үғындыруды мақсат етеді, сөйтіп, бүкіл түркі ұүқымдас елдерге аумалы-төкпелі қиын сәтте ислам дінінің тұрақтап етене қалыптасуына, сіңіп, кең қанат жаюына орасан зор еңбек етеді. Ғибрат, кеңес үлгісіндегі жинақталған асыл маржандай ізгі ойларын көз майын тауысып, қағаз бетіне түсіруде ыждаһат, сабырлылық танытады. Мүндай ғажайып іс, керемет оқиға ақын сипаттауы бойынша тым ерте басталған. Бұл асыл да нүрлы құрма оның бүкіл болмысына әсер етіп, болашақ өмірінің мақсат-мүратын белгілейді. Ол осы сиқырлы көріністі бейнелеуде әманда Мұхаммед пайғамбардың жәрдем-көмегін, Арыстан Баб тапсырған бір тал құрманың қасиет-сырын үнемі еске алып, үлгі түта сөйлейді: Перзентім деп хақ Мұстапа қылды кәләм, Одан соңыра барша аруақ берді сәлем. Рахметіне дария толып жетті хабар, Сол себептен алпыс үште кірдім жерге. 6 Сонда, 23-б. Рахымменен пида болды, хабар жетті, "Зікір айт"деді, жан дүнием балқып кетті. Перзентім деп хақ Мүстапа үлес берді, Сол себептен алпыс үште кірдім жерге". Қ.А.Иасауидің "мектеп көріп, қайнап толып тасқан" кезеңі өз хикметтерінде 17 жас деп жырланады (бір аңыз әңгімеде 20 деп көрсетіледі). Ақын үзақ жылдар бойы жиған- терген ілім-білімін енді халыққа таратуды мақсат етіп, бүгінгі Түркістан, кешегі Шауғар, Иасыға келіп біржолата мекен теуіп тұрақтайды. Осы жастық, жігіттік шағын ол ерекше бір әуенді сарын, үлкен шабытпен жырлайды: Он бірімде рахмет дариясы толып тасты… Он екімде бұл сырларды көрдім, міне… Он үшімде қүштарлықты қолға алдым… Он төртімде топырақ сипат болдым міне. Он бесімде хор қыз, жігіттері келді… Он алтымда барлық аруақ үлес берді… Он жетімде Түркістанда түрдым, міне… Он сегізде Шілтенменен шарап іштім… Он тоғызда жетпіс мақам айқын болды… Жиырмаға жасым жетті, өттім мақам… "Билһамдилла" қызметін қылдым тамам…*. Әкесі Ибраһим Ата үнемі ой үстінде жүретін ұлы Ахметтің Иасыға қоныс тебуіне қарсылық білдірмей "жолың болсын" деп батасын беріп қала береді. Бұл Қожа Ахмет Иасауи өміріндегі ең бір шешуші, маңызды кезең болып табылады. Сондағы бұлақ басына бірінші болып қоныс тепкен сопының тұрақ-жайының төңірегі аз ғана уақытта еселеп артып, әуелі кішігірім ауылға, бір аздан соң қол өнері бар сауда орталығына, келе-келе қалашыққа айналады. Осындағы "Он жетімде Түркістанда түрдым, міне" дегенде, ақын кейінгі Түркістан қаласынан емес (XII-XI ғасырларда бұл мекен "Йасы" деп аталған), түрік халықтарының отаны Тұран, кең мағынадағы үлкен Түркістан туралы айтқан тәрізді. БұғанШ.Ғ.Йаздидің Темірлан жорықтарын баяндайтын "Зафарнама" атты кітабындағы: "Темір Сейхуннан өтіп, Ахангаран, Шыназ төңірегінде қыстап шығу үшін әскеріне арнап үй соқтырады. Содан кейін "Иасы" ауылына барып, сондағы Иасауи бейітіне зиярат етеді. Иасауидің Мұхаммед Қанафияға (Хазірет Әлидің ұлы - М.Ж.) туыстығы бар еді", - деген мәліметі нақты дәлел бола алады. Бұл – тарихи деректер бойынша 1397 жыл еді десек, сол тұста бүгінгі Түркістан қаласы "Иасы" болып аталғаны ашылып, анықтала түседі. Міне осы кезден бастап жас Ахмет көшпелі, жартылай көшпелі оғыз, қыпшақ елдеріне ислам дінін таратып, сол аймақта мұсылмандықты орнықтырып тұрақтандыруға бар өмірін арнайды. Оның төңірегінде топталған елдің күн-көріс, тіршілік талабы бойынша әр түрлі сауда, кәсіп орындары көбейіп, кейінірек бұл қала аты әйгілі дін орталығына айналады. Әмір-Темірдің сол сапарынан кейін сопының сондағы ескі мазарының орнына теңдесі жоқ жаңа кесене салу ісі қолға алынады. Әңгімелерге қарағанда, Әмір-Темір бүкіл үйымдастыру ісі мен жауапкершілікті өз қолына алып қана қоймай, сол ғажайып архитектуралық құрылыстың жоба-жоспарын да толық өз қолымен сызып көрсетіп берген делінеді. Әмірші мұнымен де шектеліп қалмай, сол әйгілі құрылыстың болашақта жөнделуіне арнап неше түрлі асыл тас, әшекейлі алтын заттарды шыны ыдысқа салғызып мұнара басына ілдіреді, кесенені қарайтын кісілердің күн- көріс, тіршілігіне қажетті қаржы көзін белгілеп, солардың үлесіне су мен жер бөліп беріп, одан түскен өнімін қалай жұмсау жөнінде жеке жарлық (вакуф-кепілдік) шығарады. Бұл жарлықтың соңында ол өзінің сүйікті үстазының биік рухына деген адалдығы мен тазалығын танытып: "Сол түскен қаржы көздері Қасиетті Құранда баяндалған Жаратушының айтқандарын жатқа білетін һәм оны дүйсенбі, бейсенбі күндері исламның туын үстаған, әулиелердің тақуасы һәм батагөйі Ұлық Әзірет Сүлтан Қожа Ахмет Иасауидің шынайы рухының жай табуына бағышталады… Вакуфтың қайсыбір шарттылықтарын ғана алмастырам деп, оның құқына тиісетіндер табыла қалса, ондайларды қарғыс атсын, Алланың қаһарына, әулие, періштелердің, бүкіл елдің қарғап- сілеуіне душар болсын, Жаратушының мәңгілік азабына тап болсын!" 10… деп жазады. Қожа Ахметтің жігіттік шағы мен ілім бұлағынан мол сусындап өсіп жетілген кемелді, кемеңгер кезі де осы Иасы қаласында өтеді. Он сегіз бен жиырма, жиырма бес жастарда ол рухани жағынан тазарып, атағы жер жарған әйгілі ғылым, дін иесі болып жетіледі. Мұның бәрі, әрине, сарыла еткен еңбек, азабы мол төккен тер, дамылсыз ізденістің нәтижесі еді. Өмір кезеңдері туралы жазған жырларында ол 18-19 жасты хақ жолы мен Алланы танып білудегі нәтижелі кезең деп санайды. Мұхаммед пайғамбардың ізбасары, сенімді уәкілі болғандықтан, ақын сиқырлы көрініс, қасиетті ғаламаттарға ие болып сипатталады: Он сегізде шілтенменен шарап іштім, Зікір айтып, әзір боп көкейім тестім. Несібе берді, жаннат кіріп хорлар құштым, Хақ Мүстапа дидарын көрдім міне. Он тоғызда жетпіс мақам айқын болды, Зікір айтып іш сарайым таза болды. Қайда барсам Қызыр Бабам әзір болды, Рахым етіп шарап берді, тойдым міне", - дейді. Осындағы оның "Шарап" деп отырғаны кісі жанын күнәдан арылтатын, адамға көтеріңкі көңіл, рухани күш- қуат беретін қасиетті зат болса керек. Мұны санаулы ғана иманды, әулие кісілерге таңдап құйып беретін Мұхаммед пайғамбардың өзі делінеді ("Хақ Мұстапа" деп отыруы да осыдан - М.Ж.). Сол себепті бір құдайды іздеп табуда, құлшылықпен оған табынуда сопы өз жанын ортаға салып пида етуге дайын: Кереметті көріп Хақпен тілдестім мен, Жүз мың түрлі періштемен жүздестім мен. Сол себептен Хақты айтып іздедім мен, Жан-тәнімді оған пида еттім міне. Мұсылман емес Хикмет естіп жыламаса, Жарандардың айтқан сөзін тыңдамаса. Аят, Хадис мазмұнын аңдамаса, Кереметті Ғарыш үстінде көрдім міне!2. Қожа Ахмет Иасауидің бұл жолдарынан оның жас та болса ерте оянып, ерте есейгенін аңғару қиын емес. Ислам жолының яғни бүл өмір мен ол дүниенің қыр-сырларын ел- жұртына ұғымды етіп баяндап беруде ақынның көшпелі елдің жүрегіне жақын поэзия тілін ұтымды пайдалана білгенін көреміз. Осыған орай ақын өз ойларын халайықтың жүрегіне мықтап ұялату үшін пайғамбар қайтыс болған алпыс үш " Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет жасты жиі қайталап, бұл дүниедегі адам өмірінің опасыз, баянсыздығы мен ол дүниенің мәңгілік, бақилығын, аз ғана өткінші өмірде болмашы қызыққа бой ұрып алданбай, алдын-ала ол дүниенің қамын ойлаудың қажеттігін санаға біртіндеп сіңірмек болады. Дәл осындай тәрбиелік мәні зор ұғымды да мәнді, ойлы пікірлерін оның өлең жолдарымен жиі-жиі қайталауды тәсіл ретінде қолдануы да сондықтан. Ақын рухани болмыстың қыр-сырларын өсиет, нақыл сөздері арқылы әсерлі етіп сипаттағанда да, өз өмірін, өзі бастан кешкен қайсыбір аңғалдық, айып-күнәларын да жасырмайды, қайта сол оғаш істерін ашық мойындап, соны енді қайталамауға бел буып бекінеді, осы арқылы өзгелерге де өнегелі ой тастайды: Жиырма тоғыз жасқа кірдім, халім харап, Ғашық жолында бола алмадым мысал топырақ. Халім харап, бауыр кәуап, көз бұлдырап, Сол себептен Хаққа сиынып келдім міне. Отыз жаста отқа қақтап күйдірді, Күллі әулис жиылып дүниеқорлықты қойдырды. Ұрып-сөгіп дүние қызығынан бездірді, Сол себептен Хаққа сиынып келдім міне13 Адам жасының кемелді кезеңдерін дәл бейнелеп сипаттап беруде де ақын үлкен білгірлік, талғампаздық танытады. Рас, табиғи дарынды адамдардың кемелдене жетілуі өзгелерден басқашалау болатыны да даусыз, алайда ол жастың өзіне тән ерекшеліктерін топтап айту арқылы аттап өтпей, соларға жеке-жеке мән беріп арнайы тоқталады. Бұған жоғарыда біз келтірген үзінділер нақты айғақ бола алады. Жас сипаттарын осылайша тарата жырлау өзіміздегі халық поэзиясында да бар, бірақ бізде, неге екені белгісіз, жас мерзімдері бірыңғай қайтып оралмайтын күш-қуат, қайрат- қажырдың көрінісі, соның толысып жетілуі тұрғысында ғана бағаланады (Мәселен, "қайран жиырма бес" тәрізді). Қожа Ахмет Иасауи өзінің "Диуани хикметінде" жас бейнелерін адамның кемелденіп жетілуіне үнемі орайластыра отырса да, сол жан-жақты толысу жолдарының Алланы танып білуге тигізген әсер-ықпалы, қуат-күші қалай жетіледі деген мәселеге тікелей байланыстыра жырлайды. Алдындағы ұстазы Мұхаммед пайғамбар жасағандай, өзінің алпыс үшке дейінгі жер бетіндегі өмірін Аллаға құлшылық ету, жақсы мен жаманды танып, айыру, күнәдан арылып иманды болудың тиімді жолдарын белгілеп саралауға арнайды. Қалай дегенде де, Қожа Ахмет Иасауидің "Диуани хикметінің" қазақ ақындарына сол жас сипатын бейнелеуде белгілі бір бағыт беріп, еткен әсерінің молдығын айқын аңғара аламыз. Бұл мәселе кейінірек арнайы сөз болатындықтан, әзірге ақынның өз толғамдарын әрі қарай жалғастыра түселік. Адамның ақыл- ойы мен танымының, Аллаға құлшылық ету кезеңдерінің толысып кемелденуі жөніндегі ақын пайымдауларына келсек, ол отыз төрт, отыз бес жасқа ала бөтен мән беріп, оған үлкен міндет артады, мұнысы ақыл мен талғамға да қонымды дей аламыз, оқып көрелік: Отыз төртте ғалым болып, дана болдым, Хикмет айт деп Сүбхан айтты: күйіп-жандым. Шілтенменен шарап ішіп дос-жар болдым, Жан дүнием Хақ нұрына толды, достар. Отыз бесте мешіт кіріп дәурен сүрдім, Шәкірттерге ғашық дүкенін шексіз құрдым. Теріс жолға әр кім кірді: сөктім, ұрыстым, Ғашықтарға Хақтың нұры түсті, достар14, -дейді. Ақынның бүдан кейінгі жасты кезең-кезеңімен бейнелеулері адам өмірінің ғылым-білімді игеру, оны насихаттау, адамгершілік, ізгілік пен имандылыкты танып білу, шәкірт тәрбиелеу мәселелеріне арналады. Бұл жөнінде де кейінгі бөлімдерде сөз болатынын ескертеміз. Қожа Ахмет Йасауидің ізгі істері мен атақ-даңқының шарықтап өсуі, кемелденуі жер бетіндегі алпыс үш жылдық өмірімен тығыз байланысты. Халықтың әйгілі Түркістанды "Жарты Мекке" деп атап, Иасауиді "Түркістан пірі" деп марапаттауында да үлкен мән бар. Ол мұсылман ілімінің асқан білгірі, соның тынымсыз насихатшысы болумен қатар, өзінің жеке түлғасыныңжүртқа үлгі болар өнегесі де аз емес еді. Білімді шәкірттер дайындап, ол сол түстағы сопылық мектептің Иасауилік жаңа үлгісін қалыптастырды. Бұл орайда алқа-қотан "hу-һулеп" зікір айту дәстүрінің алғаш негізін қалағанын айтсақ та жеткілікті ғой дейміз. Сопы ауру-сырқау, мүгедек жандардың дертіне дәрман болуда да бойындағы дарыны мен күш-қуатын аямаған. Алайда мақсатқа жету жолында ол талай шырғалаңы мол қайғылы оқиғаларды басынан өткерген. Алғаш жастай әкесі, одан кейін анасы қаза тауып, үміт күткен жалғыз үлы Ибраһимнің зұлымдар қолынан мерт болуы да өшпес із қалдырған: Отыз жасқа кірдім, қылдым қасірет, Уә, дариға, өтті ғұмырым, қане тағат? Қанағатшыл Хақ қасында хош-сағадат, Қызыл жүзім тағат қылмай солды, достар… Елу алты жасқа кірді мұңлық басым, Тоба қылдым, ағар ма екен көзден жасым. Жарандардан ләззат алмай көңілім қалды, Бір және Барым, дидарыңды көрермін бе?15. Осылайша бар өмірін Алланы тану мен соған беріле құлшылық етуге арнаған Қ.А.Иасауи Мұхаммед пайғамбар жасы - алпыс үшке келгенде, "Құлым, жерге кір" деген "Алладан жарлық-хабар алып" дайындалған жер астындағы мекен-жайға (Fарға - М.Ж.) түсіп, қалған күндерін сонда откізеді. Бұл сопы өміріндегі естен кетпес елеулі де әсерлі оқиға болғаны аңғарылады: Таң сәріде дүйсенбі күн жерге кірдім, Мүстапаға қайғы тұтып кірдім міне. Алпыс үште сүннет деді: естіп білдім, Мүстапаға аза тұтып кірдім міне. Бақыл айтып жер астына қадам қойдым, Жарық дүниені талақ етіп Хақты сүйдім. Зікір айтып, жалғыз өліп, жалғыз күйдім, Мүстапаға аза түтып кірдім міне16! Осындағы ақынның "жалғыз өліп, жалғыз күйдім" деп жырлауы жалғыздықтың ауыр азабын жеке тартуынан айтылған тәрізді. Қалай болған күнде де, сопы жер астында михнаты көп ұзақ жылдар бойы жалғыз тұрып, өз хикметтерін жазып жалғастыра бергені байқалады. Тамақты да бірде ішіп, бірде ішпей уақытын күндіз-түні құлшылық стумен өткізеді ("Алпыс түн, алпыс күнде бір-бір тағам"). Сүлеймен Бақырған (Хакім Ата) секілді сан алуан шәкірттері сопының жазған хикметтерін көшіріп алып, ел-жүртқа таратып отырған. Енді бір маңызды мәселе: ұлы ақынның туған, өлген жылдары жөнінде. Бұл туралы зерттеушілердің айтқан пікірі әр қилы. Оның қайтыс болған мерзімін түрік ғалымы М.Ф. Көпірілізаде шамамен 1166-67 жылдар деп көрсетеді!7. Осыны өзге зерттеушілер де толығымен қуаттайды. Мұны Қожа Ахметтің "Мұхаммед пайғамбар жасаған 63 жасынан кейін маған күн көзін көріп жүру күнә" деп жер астыңа түскен жылы деп есептесек, онда ол 1103 жылы туған болады. Осы деректі кезінде Н.Нұрмұхаммедов те атап көрсеткен екен18. Біз де осы мерзімде туған деген пікірге толығымен қосыламыз. Алайда аталған 1166-67 жылдар Қожа Ахметтің дәл өлген жылы емес, бұл мерзім оның 63 жасқа толып, жер астына түскен мерзімін белгілейді деп есептейміз. Бұл мерзім ақынның жиырма жеті жасында Ю.Хамаданиден оқыған, оның орнына ұстаз болған жылдармен де сәйкес келмейді. Өйткені осы жылды бір топ зерттеушілер ақынның шын мәніндегі өлген жылы деп жазып жүр. Осы жер астындағы құжыраға түсерде айтыпты деген бір халықтық аңызда: "Мен жер бетінде 63 жыл жасаған болсам, енді жер астында да дәл сонша жыл жасаймын" дегені айтылады. Осы сөздердің мән- жайын ақын өзінің Хикметтерінде де бұлтарыссыз ашып айтқанын кореміз. Мәселен, ол бірде: Шомып батып, гәуһар алып, шықтым сыртқа, Өз жайыма назар салсам: халім басқа. Әлем толды көздерімнен аққан жасқа, "Ұзақ жаса" деді, жасадым мен-ә19, - десе, тағы бір кезекте: Алпыс үш жыл ғұмыр өткізген жер астында, Тоқсан тоғыз мың машайыхтар жайы онда - деп, айтылған ойды тағы да нақтылап еселей түседі. Ақын жер астына түсудің себеп-сырын ашып беруге де мән беріп, мұны "Мұстапаға (Мұхаммед пайғамбар - М.Ж.) қайғы тұтып, Алла үкімімен үмбет болу үшін жер астына түстім" дегенді ескертеді: Жер астына кірген едім биихтияр, "Әмин" десін сахабалар һәм шаһарияр… Алпыс үште сүндет болды жерге кірмек, Ғашықтардың сүндеті дүр тірі өлмек. Расул үшін екі ғалам бірдей қажет, Естіп, оқып жерге кірді Құл Қожа Ахмет. Құл Қожа Ахмет алпыс үште ғайып болды, Әдеп сақтап Мүстапаға жақын болды. Сұлтан болды, азап тартып құлы болды, Естіп, оқып жерге кірді Құл Қожа Ахмет20. дейді. Осындағы "Ғашықтардың сүндеті дүр тірі өлмек", "Әдеп сақтап Мүстапаға жақын болдым" деген жолдардың өзі-ақ оның жер астында "Мұстапаға жақын болып тірі өлік" кейпінде болғанын айқын дәлелдесе керек. Ал енді, ақынның қанша жыл өмір сүргені (Жер бетіндегі 63 жас пен жер астындағы 63 жылын қосқанда) туралы мәселеге келсек, жоғарыда келтірілген жолдардағы өзі айтқан жер астындағы 63 жылын есепке алғанда, ол ең кемі 125 жыл жасаған болып шығады. Еңдеше туған мерзімі 1103 жыл болса, онда қайтыс болған кезі 1228 жылға орайлас келеді. Осы тұста Қ.А.ИасауидіңХикметтеріндегі мына бір жолдарға назар аударсақ, ақынның 125 жыл жасағаны өз жырларымен де нақты ашылып дәлелденеді: Жүз жиырма беске кірдім: біле алмадым, Хақ Мүстапа сүндеттерін қыла алмадым. Олардан алғыс-мадақ ала алмадым. Естіп, оқып жерге кірді Құл Қожа Ахмет21 дейді. Бұл тұста кейбір зерттеушілер: бұл тым көп жас, бұлай санау Ай тізбесі не кәдімгі 9 айлық табиғи тізбе бойынша болар деген ой айтады. Сол себепті бұл орайда "қай күнтізбемен" санаған деп топшыламай-ақ ақынның өз аузымен айтылған дәйекті деректерге жүгінуді жөн санаймыз. Осы орайда Қожа Ахмет Иасауиді сарыла зерттеп, оған арнап алғашқылардың бірі болып көлемді де құнды арнаулы еңбек жазған түрік профессоры М.Ф.Көпірілізаде ол кісіні "Жауаһир-ул-абрар мин әмуажилбиһар" деген кітаптағы мәліметке сүйеніп, 120 жыл жасаған десе, белгілі иасауитанушы профессор K.Ераслан оны 83 жыл өмір сүрген деген болжам айтады. Біздің 125 жыл жасады деген пікірімізді жоғарыда аталып, Сайрамнан жақында табылған қолжазбадағы соңғы деректер де толығымен қуаттайды. Мұнда Қ.А.Иасауиді 126-128 жыл өмір сүрген деген дерек бар22. Олай болса, әйгілі сопы ұзақ жыл бойы өмір сүріп, құдайға тынбай құлшылық етумен қатар, араб тілін білмейтін көшпелі ел-жүртқа ислам дінінің қағида-шарттарын хикметтері арқылы талмай насихаттап келгені айқын аңғарылады. Ендігі сөз Қожа Ахмет Иасауидің шыққан ата-тегі жөнінде. Ең басты түйін: ұлы ақынның арғы аталары Мұхаммед пайғамбарымыздың әрі інісі, әрі күйеу баласы Хазірет Әлидің Ханафия атты әйелінен туған Мүхаммед Ханафиядан тарайтыны деп сеніммен айта аламыз. Мұны ертелі-кеш арнайы еңбек жазған зерттеушілердің бәрі де толық растайды. Осы деректің дұрыстығын Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасынан соңғы жылдары табылып, түсінігі төрт тілде: қазак, орыс, түрік, ағылшын тілдерінде жарияланған "Насаб-нама" атты шежіре де ашып айғақтайды23. Аталған "Насаб-наманың" аса құндылығы оның Қожа Ахмет Иасауидің әкесі Ибраһим Атаның өз қолымен жазылғанында дей аламыз. Шежіре жылтыр сары қағазға қара сиямен көркем жазу үлгісіндегі араб таңбасы арқылы әсемделіп жазылған (санақ № 3990-47). Шежіренің ұзындығы 95, ені 17 сантиметр. Қағаздың шеттері жыртылған, әрбір беті бірнеше мөрмен расталған. Ең соңында ескіше 1099 жыл деген жазу бар, ол жаңа санақ бойынша 1697/98 жылдарға сәйкес келеді. Сондағы: "Назар Сали Нурни Фидтарих Сана- ал-ХакирНамрат молла ТәңірбердіЯрмухаммадхажи" деген кісінің аты-жөні аталған Шежірені соңғы көшіруші болса керек. "Насаб-наманың" Ибраһим Атаныкі екеніне сондағы "Ман Хасан хожаБабниң оғлы Ибраһим Ата деген бір жол бұлтартпас айғақ болып табылады (Санақ № 3990-47). Енді "Насаб-наманың" мазмұнына келсек, ол былайша таратылып баяндалады: "Хазірет Әли Ризаллаһу Ғүнһу уа Хазірет Әли Ризаллаһу Ғанһудің оғлы Имам Мухаммад Ханафия, Имам Мұхаммад Ханафияның оғлы Имам Мұхаммад Баки, Имам Мухаммад Бақиның оғлы Имам Ғали Мүса Риза, Имам Ғали Мүса Ризаның оғлы Имам Хазірет, Имам Хазіреттің оғлы Садыр Баб, Садыр Бабның оғлы Исхақ Баб, ҒабдулЖалил Баб, ИсхақБабның оғлы 2 Хожа Ахмад Яссавий. Шажараисаодат. Караматлари. Хикматлари. Ғабдур Баб, Ғабдур Рахим Бабның оғлы Ғабдул Баб, Ғабдул Банның оғлы Исен ханжа Баб, Исенханжа Бабның оғлы Қарға Баб, Қарға Бабның оғлы Мажин Баб, Мажин Бабның оғлы Хорасан Баб, Хорасан Бабның оғлы Хасан Хожа Баб, лақабы Қабаж Ата, Оранғайдабир кем отыз ил шайыхлыхқылыбтурурлар. Бир арық суларны бар кимFата Баба шайхныңаулатларыныңиетим хақы турур, һаршул суға дахилқылсалар дүния ахиретимағмурболмағай. Руз, қияматдағуакер шулар турур. Ман Хасан ХожаБабның оғлы Ибраһим Ата, Ибраһим Атаның оғлы Хазірет Хожа Ахмад Иасауи РахматуллаһиҒалайһимажмағин" дей келе әрі қарай Исмаил Атаның үрім-бұтақтарын таратып әкетеді (аталған шежірені араб таңбасынан кириллицаға түсірген М.Шафиғи). Дәл осындағыдай, Қожа Ахмет Иасауидің ата-тегін аз-кем айырмашылықтарымен Хазіреті Ғалидің ұлы Мұхаммед Ханафиядан тарату - жоғарыда айтылған "ШажараиСаодат" атты М.Мирхалдаров құрастырған жинақта да атап көрсетілген. Олай десек, бұл деректің дұрыстығына шәк келтірудің ешбір қажеті жоқ. Сонымен, Қожа Ахмет V.асауидің арғы аталары Хазіреті Ғалиден бастау алып, Сайрамдағы Ибраһим Атаның отбасында дүниеге келсе де, ол дәстүр бойынша "Сайрами" аталмай, өзі негізін қалаған "Иасы" қыстағын лақап аты етіп алады, сол мекенде ұзақ жылдар бойы дінді насихаттап, елге емшілігімен адал қызмет етіп кеңінен танылады. Кейін ол бұл кішігірім ауылдың үлкен дін, сауда орталығына айналуына да елеулі үлес қосады. Танымал дін иесі ретінде артына көптеген шәкірттер қалдырып, Мұхаммед пайғамбардан кейінгі ислам дінін насихаттаушы, соның ізбасары болып аты жер жаһанға жайылады. Есепсіз көп шәкірттеріне, соның ішінде сүйікті шәкірті Сүлеймен Бақырғаниға өзінің жауһардай асыл Хикметтерін мұра ретінде қалдырады. Түркістандағы әйгілі күмбез-кешен жанындағы қылуетте үзақ жылдар бойы жеке өмір сүріп, хикметтерін жазады, сол арқылы мұсылмандықты алғаш өлең жолдарымен оғыз, қыпшақ тілінде баяндап, түрік халықтарының сопылық жазба әдебиетінің кең қанат жайып, қалыптасуына алғашқылардың бірі болып айтарлықтай үлес қосты. Қожа Ахмет Иасауидің өмірге қөзқарас-танымының сол кездегі сопылық, философиялық дүниетаным, ой-түсініктерге сай қалыптасқаны мәлім. Хикметтегі айтқан пікірлеріне қарағанда, ол отыз төрт, қырық екі жастар арасында ұстаз тауып оқып, ғылым тауып жетілгені аңғарылады. Мәселен, ол өзінің отыз төрттегі өмірін сипаттағанда: Отыз төртте ғалым болып дана болдым, Хикмет айт деп субхан айтты күйіп-жандым, - десе, қырық екі жаста да іздену мен үйрену, ғылымда өзіндік жол табу мақсатында болғаның айтып: Қырық бірімде ықылас қылдым жол табам деп, Жарандардан әр сыр көрсем мен жабам деп. Пірдің ізін тауып мен өбейін деп, Заты ұлық ием, сиынып келдім саған. Қырық екімде шәкірт болып жолға кірдім, Ықылас қылып жалғыз Хаққа көңіл бердім. Ғарсы-Күрсі Лаухыдан өтіп ғалам кездім, Заты ұлық ием, сиынып келдім саған24, - дейді. Ақын тіпті ғылым, білімді игеру жолын да өткізген өмір, жасаған жасқа ерекше мән беріп: Елу төртте жан дүнием зар жылады, Ғылым, білім майданында бас айналды, -деп, оқу, білімнің өз өмірінен алатын орнын белгілеп айқындамақ болады. Рас, ақын бұл өткінші өмірдің мақсат-мұраты мен адамның соған деген шарқ ұра жауап іздеп, соған орай, ең алдымен, ислам дінінің түп негізі болып табылатын Құран- Кәрімге сүйеніп, сондағы аяттарды өзіне басты өлшем, тірек түрғысында берік үстанады. Ақынның өз туындысына баға бергенде: Менің Хикметтерім Алладан пәрман, Оқып ұққанға бар мағынасы - Құран, деуі де соның айқын айғағы болса керек. Оның дүниенің опасыз өткіншілігі мен Алланы табуда оған құлшылық етуге орай исламдық ілім негіздері яғни сондағы тариқат, шариғат, хақиқат, мағрипаткәлималары туралы ой толғайды. Жинақтап айтсақ, ақын өзінің хикметтерінде де, фәлсафалық "Көңіл айнасы" ("Миратулқулуб") атты трактатында да адамның бұл дүниедегі өмірінің бәрі баянсыз, сол себепті ол өлімнен кейінгі екінші, бақилық дүниенің қамын алдын ала ойластыруды яки Құдайға құлшылық пен күнәдан біртіндеп арылуды беріле насихаттайды. Күнәдан тазарып Алла жолына түсу немесе ақ адал шайх болу үшін, тіпті соның бірден-бір көрінісі "жанана" - құдайдың сүйген құлы болуға ұмтылуды қажеттілік деп санайды ол. Алайда мұндай қиын да азапты жолды игеріп, "сүйген құл" болу оп- оңай іске асатын жеңіл шаруа емес, ол үшін бүкіл өміріңді соған арнауың, шыдамдылықпен сарп етуің қажет. Қожа Ахмет Йасауи осыған орай: "Ей, шайых талиб! Егер хақни талап қылсаң, онда пірге қол бергіл. Кім шариғатта ғариб (білгір) болса, уа тарихатдауафих (лайық) болса, хақиқатда камил болса, Мағрифат гауһары уағыз болса, егер мүритке шариғатта қиындық туса, бір шариғат ғылымымен әрекет етсе, егер тарихатдауақиғ пайда болса, Тарихат ғылымымен жеңіл (асан) қылғай… Әр кім ерлердің әңгімесін етер болса, қырық жыл бір қызметте істеп түрмаса, мүрит болу мүмкін емес. Және әр кім шайых болғысы келсе, ең алдымен, хаққа шариғатпен мойынсүнуы керек, онсыз дүғасы жалған болар. Және тәуба қылмай дүниеден өтсе, тамұқ ішінде әр түрлі 25 - деп жазды. азапқа кіріптар болады"2 Қ.А.Иасауи бұл мәселенің мән-жайын кеңірек ашып көрсету үшін, ең алдымен, дәруіштіктің қыр-сырларына ой жүгіртеді. Пақырлық мақамы (жолы) әнбиелер мен әулиелер жолы екенін айта келіп, бұл жолдың әуелден Мұхаммед Мұстапа саллалаһуғалайхи уасаламның мақамы еді деп көрсетеді: "Фақирни сүймек -- діннің қуаты дүр. Фақирни дүшпан санаса, ол кәпір. Егер дәруіш біреуді дүниесі үшін құрмет тұтса, оған құдайның лағынеті жауар… Мұндай пиғылдар мұсылмандарда емес, ол зұлымдарда ғана болар - деген пікір үсынады. Ақын өз ойын осылайша тарата отырып жоғарыдағы төрт мақамның үш мақамына тән отыз мақамын санамалап келтіреді. Осыған орай тариқаттың он мақамы: бірінші, әуелі тәубамен жолға қадам қоймақ, екінші пірге мүрит болып, күндіз-түні қызметінде болмақ, үшінші, Алла қаһарынан қорқып, рахметінен үміт етпек, төртінші, шариғатты атқармақ, бесінші, нәпсіқұмарлықты тәрік ету, алтыншы, пірге қызмет ету (неге екені белгісіз: бұл екі рет берілген), жетінші, пір рұқсаты бойынша жүріп-түру, сегізінші, насихат тындамақ, тоғызыншы, тәжірибе жинамақ, оныншы, жолға шығу болмақ - дейді. Он мақам Мағрипатта, олар: бірінші, жұпыны да кішіпейіл 25 болу, екінші, дәруіштікті қабыл ету, үшінші, өзгелерге жәрдем ету, төртінші, адал ризық алу, бесінші, білім алу, алтыншы, Шариғат пен тарихатты қатар ұстану, жетінші, тәркидүниелік ету, сегізінші, өз жүрегімен мақамдарды білмек, тоғызыншы, Хақиқат сырларын білу, оныншы, Мұхаммед пайғамбар айтқандай, "Сабырлылық әр қиындықтан шығудың кілті"екенін ұғу. Он мақам Хақиқатта бар, олар: Әуелі Хақ жолын білу, жақсы мен жаманды тану, әр нәрсеге қанағат қылу, дәруішті қорлаудан аулақ болу, ариғат, тарихат, хақиқат мақамын білу - дейді. Бұлардан тыс кезінде Мұхаммед пайғамбар көрсеткен пақырлықтың он мақамына арнайы тоқталып, оларды былайша саралайды: бірінші, қанағат, екіншісі, бәлеге сабыр қылу, үшінші, кіріптар болу, төртінші, сабыр түту, бесінші, пақыр-хазіреттік, алтыншы, нәпсіні тиып, Құдайға құлшылық ету, жетінші, пақыр-атаққа жету, сегізінші, пақыр-халакат ету, тоғызыншы, пақыр-жас болу, оныншы, пақыр-хазірет болу26 Сонымен, осы аталған мақамдарды біліп қана қоймай, соларды іске толық асыра алмаса, ол жақсы шайх емес деген қорытынды жасайды: "Жетпіс ғылым білмейінше, жетпіс мақам қылмайынша, әр кім шайх мақамын өз бетінше жасайтын болса, ол жаман шайых"27, - деген ой жинақтайды. Осы мақамдарды имандылық мәселесімен астастыра отырып, Қожа Ахмет Иасауи бүларды ірі үш топқа бөліп: "Шариғат иманы - таиибакалимасын (ЛаИллаһаИлла Аллаһ) оқу, тариқат иманы - Алла тағаладан қорқу, хақиқат иманы -Алла жолына туралық және адалдықпен түсу деген - деп түсіндіреді. Осыған орай ол сол мақамдарды сөз"28 бір-бірден бөліп жеке дара алмай, бұларды өзара бірлік, тұтастық тұрғыда байланыстыра қарастырады: "Кім де кім шариғатты білмей тұрып тариқатқа қадам басса, жаңылыс жол таңдағаны, егер мен-мендікті жойып, жоқтыққа, яғни фанаға (жоқ болу) ұласып, барлық нәрсені тәрк етіп, содан кейін тарихатқа кірсе, жөн болады. Хазірет Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да "Мутуқаблаантамуту" ("Өлмей тұрып нәпсіні тыю арқылы өліңіз") деген болатын. Дұрысы да осы"29. Дәл осындай тұжырым ақынның "Диуани хикметінде" бар. Бұларды ақын оқушыға қарапайым өлең жолдарымен түсінікті етіп былайша сипаттайды: Тариқаттың жолы болар ауыр азап, Бұл жолда талай ғашық болды топырақ. Ғашық жолына кім түссе, халі харап, Жарандардан жол мәнісін білдім міне… Хақиқаттың мәнісіне жеткен кісі, Естен танып күйіп-жанар іші-тысы. Қан боп саулар көзінен аққан жасы, Көз жасымды көл қылып бардым міне. Шариғат дүр ғашықтардың әпсанасы, Білгір ғашық - тариқаттың дүр данасы. Қайда барса сүйіктісі һәм туысы, Бұл сырларды ғарыш үстінде көрдім міне3. Қ.А.Иасауи құдайды тану жолының барлық қыр-сырларын жетік біліп, түсініп отырса да, бір сәт сол мақамдарды басынан аткармаған жандардың атынан сөйлеп, ол дүниедегіазап пен қасіреттер жайынан хабар береді: Өтті ғұмырым, шариғатқа жете алмадым, Шариғатсыз тарихатқа өте алмадым, Хақиқатсызмағрипатқа бата алмадым, Жолы қатты пірсіз қалай өте достар?31 Құдайды тану мен сол жолдағы бұлтартпас шынайы шындықты алты топқа бөліп қарастыру діни үғымда бұрыннан бар. Мұны ғылым тілінде "иақын" (айна қатесіз дәл шындық) деп атайды. Бұл ұғымдардың мағынасын философ ғалым Досай Кенжетай дұрыс түсіндіріп, жоғарыдағыдай алты танымға бөліп қарастырған32. Осы күрделі мәселеде Қожа Ахмет Иасауи, бір себептерден, соның үш танымына ғана ерекше мән беріп төмендегіше сипаттайды: Құл Қожа Ахмет Хақ сөзін сөйлеп өтті, "Ғайнил-иақин" Тарихатта боздап өтті. "Ғилмул-иақин" Шариғатты көздеп өтті, "Хаққул-иақин"Хақиқаттан айттым міне Мұнда ақын тарихат, шариғат, хақиқат секілді үш ірі танымды ғана атап өтіп, бұларды ең негізгі, аса қажетті танымдар тұрғысында алғаны аңғарылады. Себебі: "Ғайнил- йақин" - қалб (жүрек) арқылы Алланы көзбен көргендей тану болса, "Ғилмил-иақин" -- білім арқылы ақиқатты тану, ал, "Хаққул-йақын" - Құдайды нұры арқылы көріп тану болып табылады. Ал, қалған "Исмил-иақын", "Расмул* иақин", "Хақиқатул-иақин" мән-мағыналары да ақын ойынан тыс қалды деуге болмайды. Бұл түста ол ең негізгі деген үш мақамға ғана байланысты айтып отыр. Қожа Ахмет Иасауидің қөзқарас, танымын сөз еткенде, оның "Хикметтеріндегі" "Дафтарсани" түсінігін ("Екінші дәптер" - М.Ж.) айтпай кетуге болмайды. Мұнда ақынның өмірді тануға орай жинақтаған терең пәлсапалық ойы жатыр. Бұл ұғымды Қ.А.Иасауидің ә дегеннен бірінші хикметінде келтіруіне сәйкес белгілі түрік ғалымы М.Ф.Көпірілі өзінің көне сопылық пен Қ.А.Иасауи шығармашылығына арнаған атақты зерттеуінде "Дәптер сани" оның шәкірттерінікі болса керек34 - деген пікір ұсынады. Ал енді, кейінгі екінші түрік профессоры К.Ераслан мұны адам тағдыры күні бұрын жазылған "Лаухул Махфуздан" кейінгі екінші Дәптер деген ой айтады. Венгр ғалымы А.Бодроглигетти Қожа Ахмет Иасауиге арналып Анкара қаласында өткен Халықаралық симпозиумда жасаған арнайы баяндамасында ол Мұхаммед пайғамбардың өмірін қайталауы себепті пайғамбар жолы "Бірінші дәптер"болса, ал, оның өз шығармашылығы "Екінші дәптер" аталуға лайық деген пікір үсынды. Біздің ойымызша, профессор К.Ераслан пікірі қай жағынан алса да, әрі ойға қонымды әрі дәлелді тәрізді. Пікірімізді аша түсу үшін, бірнеше мысалға жүгініп көрелік. Ең алдымен, ақын пікірлерімен терең үндес, екі дүниенің мән-жайын баяндайтын мына бір жолдарға назар аударып көрелік. Қ.А.Иасауи "Екінші дәптер" туралы айтудан бұрын өз хикметтерінде: Мүнда болған түйіншекті онда шешер, Мұнда жылап, ақыретте есінді жи35,- деп, кімге де болса алда тұрған екі дүниенің бар екенін, екеуінің де адам мінезі мен іс-әрекеттерінің сипатына яғни күнәларының (түйіншектің - М.Ж.) аз-көптігіне орай шешілетінін ескертіп отыр. Мұның бәрінің бұл өмір мен ол өмірде тек құдайды танып мойындауға, тәубәға келіп күнадан арылуға тікелей байланысты екенін айтып отырғаны даусыз. Тағы да оқып көрелік: Екі ғалам көзімнен бұлбұл үшты, Көрінбеді, жалғыз Хақты сүйдім міне… Құл Қожа Ахмет, мен "Дәптер сәниді" айттым, Екі ғалам қызығын шарапқа саттым36, - дейді. Осындағы "екі ғалам қызығын сатқан шарабы" есіртетін ішімдік емес, әйгілі Пірмұған (Мұхаммед пайғамбар) күнәдан біржола арылғандарға, Аллаға деген ыстық ықыласқа бөленгендерге үсынатын ғашық шарабы екенін айтуға тиіспіз. Екінші сөзбен айтсақ, ақын "екі ғаламның" барлық қызығы құдайға құлшылық арқылы іске асады деген байсалды ой ұсынған. Бүған бірінші хикметгің алғашқы шумағындағы: "Бісмілла" деп баян еттім хикмет айтып, Шәкірттерге дүр гауһар шаштым мен-ә. Қасіретті қатты тартып қандар жұтып, Мен "Дәптер сәни" сөзін аштым мен-ә7, - деген жолдар да айқын дәлел. Ақынның осындағы сөзді "бісмілладан" бастап, "Екінші дәптермен" әдейі аяқтан отыруы да көп нәрсені аңғартары сөзсіз. Тіпті, құдайға беріле құлшылық жасаған Мәнсүрдің "Мен құдаймын" - "мен құдаймен табыстым" деген сөзін надандар күпірлік деп санап, оны жазықсыз дарға асуын бүрыннан "Ләуһул Махфүзда" жазылған еді деген тұжырым жасап: Хабар келді: "осы дарда көп қинама - деп, Мықты бол, қайғыланба өзіңді жеп". Сыртқа айтты: "әмірім сақтап тимендер" деп, "Ләуһул Махфуз" тақтасында көрдім міне38, - деп, осы оқиғаның болмай қоймайтын тақтада бар хақ бұйрығы екенін алдын-ала ескертіп отыр. Олай болса, ақын бүл дүниедегі болған оқиға мен ол дүниеде болатын оқиғаны, яғни "Екінші Дәптер" мен "Бірінші Дәптерді" өз ара салыстырып, бұлардың бірлік-тұтастығына назар аударып отырғанын аңғарамыз. Осы іспеттес пікірлер ең соңғы жинақтағы ақынның 9-10-86 хикметтерінде де келтірілген. Сол себепті ол "Дәптер сәниді" бірінші хикметте ғана емес, одан кейінгі хикметтерінде 'де айтып, оған жаңа мағына, тың сипат бергенін көреміз. Ендеше бүл ұғымның мән-маңызы қай хикметте айтылуында ғана емес, қалай айтылуында болса керек. Бұларға қоса Қ.А.Иасауи "Дәптер сәниді" айтқанда, екі ғаламды (бірі - ол дүние, екіншісі - бұл дүние - М.Ж.) қатар атауды орынды санайды, осының өзі де жоғарыдағы ойымызды тағы бір қырынан ашып айғақтай түседі деп ойлаймыз. Қожа Ахмет Иасауи Хикметтерінің ең алғаш жарық көріп зерттелуіне түрік ғалымдарының қосқан орасан зор еңбегін бөліп атаған жөн. Бұл орайда, ең алдымен, түрік ғалымдары: профессор М.Ф.Көпірілі мен профессор К.Ерасланды ауызға аламыз. Алғашқы зерттеуші Қ.А.Иасауи мен оның шәкірттері туралы "Түрік едебиатындаилкмутасаввифлар (1918 ж.) атты монография жариялады4". Бұл еңбек кіріспе мен шежіре, әуендік ноталардан тыс, "Ахмет Иасауиге дейінгі түрк әдебиеті", "Ахмет Иасауидің діни өмірі", "Ахмет Иасауидің ұстаздары", "Қожа Ахмет Иасауидің шығармалары", "Ахмет Иасауи әсері, ізбасарлары", "ИунусЕмреге дейінгі Анатолиядағы түрк әдебиеті", "ЙунусЕмренің өмірі", "Инус Емренің шығармашылығы", "ИнусЕмренің әсері және оның ізбасарлары" атты он бөлімнен тұрады. Бұл кітапта Қожа Ахмет Иасауидің өмірі мен шығармашылығы тұңғыш рет жан- жақты сөз болып, ақынның түрік тектес халықтардың рухани өмірінен алатын орны мен маңызы, кейінгі ізбасарлары туралы толғамды ой-пікірлер сарапталған. Ал, профессор K.Ераслан оның хикметтерінің түпнұсқасы мен түрік тіліндегі мәтіндерін дүркін-дүркін ғылыми қосымшаларымен қоса үзбей жариялап келеді. Ол кісінің Қожа Ахмет Йасауи жөніндегі жеке зерттеулерінің өзі бір сала. Соңғы жылдары Қ.А.Иасауи шығармашылығының тарихи мәні мен оның түрік тектес халықтарда ислам дінінің сақталып қалудағы атқарған аса зор қызметіне ерекше зер салынуда. Бұл салада түрік ғалымы Н.К.Зейбек мырзаның еңбектерін бөліп атаған орынды. Бұл азамат Қ.А.Иасауидің асыл мұраларын жер-жерден жинастыруда, жариялауда, зерттеуде ерекше үлес қосып келеді. Осыған орай Түрік республикасында Қожа Ахмет Иасауи шығармашылығына арнап ғылыми-тәжірибелік мәні зор әр алуан конференциялар өткізіліп тұрады. Тіпті, 1993 жыл "Ахмет Иасауи жылы" болып аталып өтті. Бұл - Ахмет Иасауи еңбектерінің үнемі назарда үсталатынының тағы бір айқын куәсі болса керек. Осы тұста түрік докторы ХаятыБиженің дайындауымен кейінгі кезде Анкарада басылған Қ.Иасауидің "Диуани хикметі" атты толық жинағын да атай аламыз. Бұл кітапқа акынның 144 хикметі мен кітапқа жазған автордың алғы сөзі, көлемді создігі енді42. Көршілес өзбек зерттеушілері де ұлы сопының "Диуани хикметін" зерттеуде елеулі үлес қосып, Иасауи шығармашылығы жоғары оқу орындарында ертеден-ақ жүйелі түрде оқытылып келеді. Мәселен, өзбек ғалымы Ибраһим Хаққұлов баспаға дайындаған Ахмет Иасауи хикметтері бүгінгі ғылыми талаптарға толығымен сай келеді. Ол өзіне дейінгі зерттеушілердей емес, Қ.А.Иасауиді түркі поэзиясының атақты өкілі деп дұрыс та әділ бағалады. Ол осы жинаққа жазған алғы сөзінде Қожа Ахмет Иасауи туралы әйгілі ақын Әлішер Науаидің: "Қожа Ахмет Иасауи - Түркістан елінің шайхулмашайыхыдүр. Әуені – үлы және әйгілі, кереметі - таңқаларлық және шекарасыз екен. Имам Жүсіп Хамаданидің сырлас шәкірті және оның мазары Түркістандағы Иасы деген жерде, Түркістан жүртыныңқыбла тұтатындуасыдүр" - деген сөзін келтіріп, бұрын мәлім болмай келген тың, құнды дерек келтіреді. Қожа Ахмет Йасауидің өмірін зерттеп, оның әдеби мұрасының алғашқы түрік тілінде жазылып, кезінде ислам дінінің кең тарап, бекіп нығаюына үлкен үлес қосқанына зор мән беріп, мавзолей-кешенінің салыну тарихы мен ақын туралы әр алуан аңыздардың ғылыми айналымға түсуіне ерекше үлес қосып орыс ғалымдарын да құрметпен атау орынды. Осыған орай В.В.Бартольдтың, В.А.Гордлевский мен М.Е.Массонның, Е.Бертельстің еңбектерінде "Диуани хикметтің" әдеби мұра ретіндегі мән-маңызы мен автордың өмірі, оның туындысының жанрлық, түзіліс-құрылымдық белгі-сипаттары да жүйелі сөз болғаны мәлім44. Мәселен, B.А.Гордлевский ақынның арғы тегі Хазірет Ғалидің баласы Имам Ханифадан тарайтынын, ал өзінің 125 жыл жасағанын жазса, Е.Бертельс "Диуани хикмет" туралы мынадай салиқалы пікір ұсынып: "Оның (Қожа Ахмет Иасауидің - М.Ж.) жырлары күні бүгінге дейінгі қазақ даласынан Кіші Азияға дейін кеңінен тараған фольклорлық лирикалық түрлерімен сырттай ұқсас болып отырады. Бұл ерекшелікті сопылық әдебиетіне алғаш рет Иасауи бастап түрақтандырды. Осыдан кейін өзге елдердің дәруіштік поэзиясында да бұл үрдіс өз жалғасын тапты, сөйтіп, жазба поэзия мен фольклордың 145 - деп жазды. байланысы бұдан былай жаңа сипат алды"45 Қазақ зерттеушілерінен алғашқылардың бірі болып Иасауи тақырыбына қалам тартқан белгілі жазушы әрі қоғам қайраткері Міржақып Дулатов болды. Ол өзінің "Қазақ" газетіндегі "Әзірет сүлтан" атты көлемді мақаласында Иасауидің әдебиетіміздегі орнын әңгіме етумен қатар, жалпы қазақ хандары жайында да келелі сөз қозғайды. Бұдан кейін осы тақырыпқа қалам тербеген әйгілі жазушы Жүсіпбек Аймауытов өзінің "Әзірет Сұлтан" атты мақаласында Йасауи жатқан кешен мен Иасауи туралы ел ішіндегі сан алуан аңыз, әңгімелерді айғақты дерек ретінде келтіреді. Алайда артынша Кеңес өкіметі түсында бүл күмбез-кесене мен Қожа Ахмет Иасауи тақырыбына бірден қатаң тыйым салынды да, "Диуани хикметті" жариялау, зерттеу мәселесі кейінге ысырылып тасталды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда ғана асыл мұрамызды қазақшаға аударып жариялауға, моноғрафиялық тұрғыда арнайы зерттеуге мүмкіндіктер туды. 1990 жылы алғаш рет СырашБитеновтың "Орталық Қазақстан" газетінің көптеген сандарында "Диуани хикметтің" қазақша аудармасы түгелдей дерлік жарық көрді. Келесі жылы Түркістан қаласының тұрғыны Х.З.Иманжановтың .В. Бартольд. "Қырық хикмет" атты кітабы басылып шықты46. Сол жылы ақын Жарасқан Әбдірашев құрастыруымен "Даналық кітабы" деген атпен Қ.А.Иасауидің алғашқы бір хикметін түрікше, қазақша мәтіндерімен жариялап, өмірі мен хикметтері туралы қысқаша деректер келтіреді. Дегенмен аудармалар алғашқы адым болғандықтан, бұлардың сондағы артық айтып, кем соққан түстарына түсіністікпен қараған жөн. Ең алдымен, әйгілі Құран Кәрім аяттарын өзінше түсіндіріп баяндайтын бұл кітапты аударушыға араб тілінен мол хабары бар, аят, хадис сабақтарын жақсы айыра алатын білімі бар кісі болуы шарт. С.Битеновбүларды шама-шарқынша өлең жолдарына түсіріп төгілтіп аударғанмен, оның сондағы аят- сүре мазмүнын айқара ашып беруге мүмкіндігі бола бермеді. Ал, Ж.Әбдірашевтың жолма-жол аудармасы да жақсы ниет, ізгі тілектен туған, бірақ "Дәптер саниді" "Екінші дәптер" деп аударудың орнына бұл үғымды "Ақ дәптерге даналық сөзді жаздым мана" деп жаңсақ тәржімалаған. "Дәптер сани" (арабша сани - екінші деген ұғымды береді - М.Ж.) ол дүниедегі адам тағдыры күні бұрын жазылған "Бірінші дәптерден" ("Лауһул Махфуз") кейінгі екінші кітап, яғни осы жалған дүниедегі адамның іс-әрекет, мінез-құлқы, күнә, ынсабы, адамгершілігі туралы дәптер деп саналады. Дегенмен бұл туындылар кейінгі ғылыми, көркем аудармалардың тууына, іргелі зерттеушілердің басылып жариялануына жол салды. Соның нәтижесінде М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бір топ ғалымдары 1993 жылы "Мұраттас" баспасынан Қ.А.Иасауидің "Диуани хикметін" ("Ақыл кітабы") қазақшаға аударып жариялады Бұл еңбек - ғылыми негіздегі тұңғыш дәл, жолма-жол тәржіма еді. Бұдан тыс марқұм Ә.Жәмішовтың, бүгінгі ақын Е.Дүйсенбайдың көркем аудармалары жеке кітап болып басылды. Мұның бәрі "Диуани хикметке" деген жұрт ықылысының көл-көсір, шексіз екендігін аңғартса керек. Осының айқын куәсіндай 2000 жылы Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының бір топ ғалымдары 149 хикметтен тұратын "Диуани хикметтің" қазақша аудармасын жеке кітап етіп бастырды4. Мүның бәрі иасауитануға қосылған елеулі үлес екені ешбір дау туғызбайды. Бұлардан тыс екі ізденуші иасауитанудан кандидаттық диссертация қорғады: әдебиетші А.АхметбековаҚ.А.Иасауидің "Диуани хикметтерін" әдеби тұрғыда, ал, Д.Т.КенжетаевЙасауи Имажанов Х.З. Қырық хикмет. Шымкент, 1991. 47 Қожа Ахмет Иассауи. Хикметтер. Қазақшаға аударғандар: Ә.М.Ибатов, З.Жандарбек, А.Ш.Нұрманова. Алматы, 2000. 2001жылы зерттеуші Сәрсенбі Дәуітов "Қазақ әдебиетіндегі Қожа Ахмет Йасауи дәстүрлері" деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Мұның күрделі де жауапты жұмыс екені жүртқа аян48. Кейінгі кезде Қ.А.Иасауи атындағы қазақ-түрік университетінің жанындағы Қожа Ахмет Иасауи шығармашылығын зерттейтін институт қызметкерлерінің бастамасымен (жауапты сарапшысы: М.Мырзахметов) "Иасауи тағылымы" атты құнды жинақ жарық көрді45. Дінтанушы-философ Д.Т.Кенжетаев Қожа Ахмет пен оның шәкірттерінің еңбектерін аударып, жариялап зерттеуде үлкен белсенділік танытып отыр. Ол Әзірет Сүлтан Ахмет Йасауидің "Көңілдің айнасы" атты философиялық трактатын қазақтіліне аударып жариялады30. Бұлардан тыс Б.Кенжебаев, X.Сүйіншәлиев, Ә.Құрышжанов, М.Мағауин, Р.Бердібаев, Т.Бәсенов, Р.Жүзбаева, Ә.Дербісәлиев, Ә.Қоңыратбаев, C.Дәуітұлы, М.Жармұхамедұлы, тағы басқалар зерттеулер жазды. Осының өзі-ақ Қожа Ахмет Иасауи туындыларын жариялап зерттеуге қазақ ғалымдарының да қосқан үлес- салмағы елеулі екенін көрсетеді. Қазіргі кезде Иасауидің шәкірті Сүлеймен Бақырғани хикметтері аударылып зерттелу үстінде екенін айтуға тиіспіз. Сөз жоқ, бұл күрделі жұмыс әлі де өз жалғасын таба береді деген ойдамыз. Осы орайда, ең алдымен Қожа Ахмет Иасауи хикметтерінің негізгі арқауы адам баласының Алланы танудағы міндет-мақсаттары мен аз күнгі өмірдің қыр-сырларын ұғып білудегі таным- түсініктеріне орай түйген ой-пікірлеріне назар аударып көрелік. Қожа Ахмет Иасауи өз хикметтерінде жарық дүниедегі өмірдің мән-жайын ашып сипаттаудың басты бір тәсілі ретінде Мұхаммед пайғамбар мен оның шаһариярларының салған жолы мен үлгілі істерін, өсиеттері мен өнегелі ойларын жұртқа жайып насихаттауды басты мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ол араб тілін білмейтін оғыз, қарлық, қыпшақ көшпенділеріне сол діннің сыр-сипаты мен мән-маңызын өз тілдерінде насихаттауды көздеді. Осы бағытта сопы Мүхаммед пайғамбардың өмірін өзіне үлгі тұтып, мұсылман дінінің сол бір бәсең тартқан тұсында оның нығайып беки түсуіне орасан зор үлес қосты. Бұған оның жер астындағы азабы мол өмірі мен әр алуан мазмұнды даналық хикметтері толық айғақ. 15 Ясауи тағылымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы / Жауапты сарапшы профессор М.Мырзахметұлы/. Түркістан: Мұра, 1996. Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Иасауи. Көңілдің айнасы ("Мират-ул кулуб") /Дайындаған Досай Кенжетай Тұрсынбайұлы/. Анкара: Билиг, 30 Әбубәкір. Әдебиет қазақия. Қазан, 1902. Осындай күрделі де игілікті міндетті іске асыру үшін, ақын көшпелі елдерде кең етек алған, жүректеріне жылы тиетін өлең тілімен, сыршыл поэзия тілімен сөйледі. Ең алдымен, Алла Тағаланың қамқорлығы мен кешірімділігін алға тарта отырып, баянсыз бұл дүниенің адам баласын сынау үшін берілгенін, осыған орай адамшылдық пен әділдік, адалдық, имандылықтың бұл өмірдегі басты шарт, негізгі ұстаным болуын бұлжымас қағида ретінде ұсынды. Осы ұлы мүддені іске асыру үшін, ол құдайға құлай құлшылық ету мен оның жердегі соңғы уәкілі Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарды, ол кісінің сүйікті шаһариярларын, сан алуан шайых, машайых, әулиелердің үлгілі іс, мінез-құлық, асыл қасиеттерін өзгелерге үлгі тұта сөйлейді. Мұны ақын мейлінше қарапайым, ұтымды да өткір, бейнелі де әсерлі тілмен жеткізе білген. Мұхаммед пайғамбардың өнегелі істері мен хадистеріндегі даналық ойларын, жалпы өзгелерде жоқ іс-әрекет, мінез-құлықтарын насихаттай отырып, Алланың уәкілі Мұхаммед пайғамбардың толыққанды да асқақ бейнесін жасауға талаптанады. Осы мақсатқа орай сол жаны жайсаң, ізгі жүректі қамқор тұлғаны өзгелерден бөліп алып даралап сипаттауға ерекше мән береді. Бұл тұста ақын аз сөзге көп мағына сыйдырып, оның адамгершілік биік тұлғасын, әсіресе, күнәсін ұғып құлшылық еткен жандарға деген кешірімшілдігін бейнелеу үстінде: Жамандыққа жақсылық жасайтұғын Мұхаммед, Ынсап берген залымға даңқы шыққан Мұхаммед… Миғраж асып барғанда, Құдыретті көрген Мұхаммед, Ғарсы-Күрсі базарына қамқор болған Мұхаммед. Сегіз пейіш бәріне ие болған Мүхаммед, Міскін Ахмед құлына мұра болған Мұхаммед, Жетім, пақыр, ғарыпқа пана болған Мұхаммед31, - деп ой жинақтайды. Ақын пайғамбарымыздың асқақ тажомарт бейнесін шындыққа сай суреттей отырып, өз қамын жеген оның шексіз қамқорлығын жүртқа үлгі ете жырлайды: Үмбетім деп күндіз-түні жеді қасірет, Көкіректегі шерді шығарарсың, ей, Мұхаммед. Үмбеттің күнәсін ойлаған шаһтыңшаһысың, Бәрінен безіп Мүхаммедтің ал ризасын*-- дей келіп, әсіресе, оның жетім мен жесір, міскіндерге деген сүйіспендігін ыстық ықыласпен сипаттайды 51 Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы)… Алматы: Мұраттас орталығы, 1993. 261-б 52 Бұдан былайғы үзінділер де жоғарыда аталған жинақтардан алынғандықтан, беттері көрсетілмейді - М.Ж. ("Мұхаммед айтты: әр кім де жетім дүр, Біліңдер олар сүйген үмбетім дүр"). Алланың елшісінің төрт сүйікті шаһариярларының әділдігі мен ақтығын, шыншыл, адалдығын өзгелерге үлгі ете жырлауда да ол мейлінше тапқырлық танытады. Ең алдымен, "мұңдасқанда жылаған, құлдыққа бел байлаған" Әбубәкір Сыдықтың әділдігін, дін жолында қайтпас қайсарлығын, "Растаушы" аталған бір сөзділігін бөліп айтады. Ал, Омар туралы толғағанда, оның дінге деген беріктігі мен әділдігін "Шырақ болып өшпеген, дін жолынан кетпеген" шексіз адалдығын алға тартады. Ал, Оспан шариярға келгенде, ақын оның "айтқандары дүр гәуһар, оқығаны аят пенен хадис дүр, алғандары екі нұр" деп бейнелеп, өзге де басты қасиеттерін ашып даралағанда, сирек кездесетін кішіпейілдігі мен сыпайылығына ерекше мән береді ("Құдай жолына құрбан болған Оспан сыпайы дүр"). Соңғы хазіреті Әли туралы жырлағанда, оның ислам дінінің туы, пайғамбардың айбарлы да сенімді сүйеніш-тірегі, дін жолындағы күресте көрсеткен қажыр-қайраты санамалап сарапталады ("Күш-қайраты белінде, иман-жады тілінде, Зұлпықары қолында, Құдай шері Ғали дүр"…). Ақын мұнымен де шектеліп қалмай, оның ерлік істеріне тағы бір оралып, оны даңқты эпос кейіпкері ретінде кеңінен толғап жалғастыра жырлайды. Ақын Мұхаммед пайғамбарға дейінгі сан алуан құдай жолына берілген пайғамбарлардың ішінен дін жолында ерекше көзге түскендерінің үлгі тұтар істеріне де айрықша мән беріп, бұларды кейде жеке-жеке тарата, кейде жинақтап суреттеуге талаптанады. Бұл сипаттамалары діни, адамгершілік этиканың биік талғам-талаптары тұрғысынан табылып отырады: Өліп-өшіп Закариядай зікірші болғай, Айыптай келген бәлеге сабырлы болғай… Ғаріптікте құл болған Махмұт сұлтан… Баязиттей нәпсіңмен күн-түн күрес… Шибли ғашық сайран салды нұрын коріп… Дүниені талақ қылған мысал Адһам… Ғашық болсаң Баязиттей өзіңді сатқыл… Ысмағұлдай Ғазиз жанын құрбан қылар… Мүсағаүқсап көкірегім күйіп-жанды… Адһам сипат тақ пен бақтан қашып жүргіл… Ақынның Алланың нұрлы сипатына ғашық болған пайғамбар, сопы, машайық, әулие-әнбиелердің махаббатын Шығыстағы аты әйгілі ғашықтармен (Ләйлі-Мәжнүн, Фархад-Шырын, т.б.) қатар қойып, астастыра салыстыратын тұстары да аз емес. Бұларда да Алладан болатын пәрмен, өзара үндестік, бірлік бар деген ұлағатты пікір ұсынылады: Ғашықтарға берді ғашық отын күйдіргелі, Зылихадай өн бойын сүйдіргелі… Уамық, Ғазра, Фархад, Шырын, Мәжнүн қане?… Мәжнүн сипат кештім екі жаһанды… Мәжнүндей туыс-туғаннан қашып танды… Қ.А.Иасауи құдай жолын тану мен оған құлшылық етудің басты бір сипаты - сопылық, дәруіштік деп санап, осы мақсатта бұған үлкен міндеттер жүктейді. Сөйтіп осы арқылы өз тұсындағы сопылық әдебиетке жаңа мазмүн, тың сипат беруге талаптанады. Ол әулие-әнбиелер мен сопылардың бәрі де дәруіштіктің азап-қиыншылықтарын бастан кешірген жандар екенін ескерте келіп, Мұхаммед пайғамбардың өзі де сол сопылық кезендерінен өткенін үлгі ете сөйлейді. Қожа Ахметтің өзі де сол жолдағы көргендерін өмірінің аса бір елеулі де сәтті кезеңі еді деген ой тастайды: Уа, дариға, не істейін ғарыптікте, Ғаріптікте кезбе болып қалдым міне. Хорасан, Шам уа Ғираққа ниет қылып, Ғарыптіктің көп қадірін білдім міне! Ақын жалпы дәруіштіктің түпкі сырына үңілгенде, бұл жолда адамның дүние-мүлік, байлықтан баз кешіп, Аллаға бірыңғай құлшылық етуге мүмкіндік туатынына, іштей түлеп рухани дүниесі байи түсетініне мән береді. Осыған орай дәруіштердің сырт көрінісі қаншалықты қораш та мүшкіл, аянышты көрінсе де, олардың "көңіл шаһарын кезген" ішкі жан сарайы нұрлы да көркем болатынына назар аударады: Йығында шапаны, қолға ұстаған асасы, Ізгі мұрат жанында, Алла дейді дәруіштер. Арғы тегі пақырлар, көңіл шаһарын кезгендер, Жан сарайы нұрланып, бақыт кешкен дәруіштер. Машайыхтың сыры мол, қызмет қыл да жалбарын, Пайғамбардан мұра болып келе жатыр дәруіштер! Мұндай дүние-мүліктен, аз күнгі қызық-қуаныштан безіп, Алланы танып, бақыт құшағына енген машайықтарды ақын "жанана" жандар деп бағалау арқылы жүртты дәл солардай болуға шақырады, сөйтіп, құдайдың сүйген құлы болуға үндейді. Бұлары құрғақ сөз, көпірме жырлармен емес, нақты мысал, ұтымды дәлелдермен өріліп, өрнектеліп отырады. Ол осы орайда Мансұр Халлаж патшаның Алланы танудағы айтқан сөзі мен ісін алға тартып оның жолын дін жолындағыларға үлгі етіп ұсынады. Мұның мәнісі: Мансүр патшалық қызметін тастап, құдай жолына біржолата беріліп, құлшылық етудің биік шыңына жетіп, "мен құдаймын" деп жар салады. Шынында мұның мән-жайы бұл айтылғаннан өзгеше болатын-ды. Бұл өзінің ұзақ жылдарғы түпкі мүраты - Алламен бірігіп, жалғасуын білдіретін әйгілі мәлімдемесі еді, алайда кейбір надандар бұл сөзді күпірлік деп санап, Мансұрді дарға асып өлтіреді. Шын мәнісінде аталған сөз сол кез үшін Алланы танып, онымен бірігіп, астасудың жүрт қолы жете бермейтін биік те асқақ мұраты саналған. Осы құдай жолына жанын пида еткен Мансұр бейнесін ақын орныменен жиі-жиі қайталай отырып, тіпті, өзгелер түгіл, өзіне де оны өнегелі үстаз тұтады: ШайыхМансүр өзінің басын дарда көрді, Нұр төгілген хақ дидарын сонда көрді. Естен танып өзін білмей зарын қылды, "Уашуа" деп өзін білмей кезбе қылар. Мүндай болмай хақ пайғамбарды танып болмас, Азып-тозбай сырдан мағына алып болмас! Ақынның дүниені тану, адамның өмірдегі орны мен қызметі жөніндегі ой-пайымдаулары күрделі пәлсапалық мәнге ие. Ол адамның жаратылысының өзін аз күнгі дүние- мүлік, байлық, салтанат пен баянсыз қызық, қуанышты тәрк етіп, бір Аллаға құлшылық ету үшін жаратқан деген пікір ұсынады. Осыған орай ол көзді тек көру үшін ғана емес, жалбарынып жылау үшін де жаратты деген ой тастайды. Адам болмысының қайнар көзін: жан ғылымы, тән ғылымы деп екі салаға бөліп, бұлардың басшы, иелері: сол ғылымдарды еркін игерген ғалымдар, сондықтан көпшілік солардың айтқанын орындап күнәдан қашанда пәк болуы қажет деген пікір қорытады: Ғалым тән мен жан екеуіне басшы болар, Жан ғылымы хазіретіне жақын түрар. Махаббаттың шарабын ішіп түрар, Ондай ғалым ғалым болар, достарым - ә. Пән ғылымы әзәзілге не істетпеді, "Бараат" аятымен хабар бермек. Дозақ ішінде тынбай дәйім күйе бермек, Дозақ уын іше бермек, достарым - ә… Қожа Ахмет Иасауи осы бағытта сөз ғылымына да үлкен талап, күрделі міндеттер артады. Абай: "Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы" деп оны шешендік, көркемдік тұрғысынан бағаласа, ал Иасауи сөзді Құдай жолына бастайтын, оны айтып танудың бірден-бір себепшісі тұрғысында бағалап: Сөз ғылымын көп оқып, жолда қалып тынбайын, Жан ғылымын білмей жүруші едік деді-иә. Сөз ғылымын білгендер сөзден хабар бермеді, Жан ілімін білгендер жаннан хабар берді-иә- деп жазды. Рас, адамның ділі мен жан дүниесін тілі арқылы тануға болса да, тіл де құдай алдында дәрменсіз. Тіл қашанда әріде жатқан шындықты сөйлеуге тиіс. Ақын осыған орай "Аузы айтпас, тілі айтпас, ділі айтар" деген байлам үсынады. Ал, сырттай тіл үшымен ғана сөйлеп, үнемі кісі ақысын жеуді көздейтіндерді ол батыл сынап, олардан аулақ болуға шақырады: Тілімен үмбетпін деп жалған сөйлер, Кісі малын алмақ үшін арбап сөйлер - дейді. Тілдің күші мен құдіретін өнер деп ұққан ақын сол тіл арқылы Алланы танып білуге де, дүниелік ілімді игеруге де болады деп санайды: Сөз асылы білгендерге нағыз гауһар… Хикмет айт: дүр тамсын сөздеріңнен… Сөз өнерін меңгеріп, өмір іліміне жетіңдер… Сөз жоқ, ақын тілдің өмірдегі орнын белгілеп анықтауға орай негізгі міндеті: ең алдымен, Құдайды тануға, оған беріле құлшылық етуге арналуы керек деп санайды. Алайда бұған қол жеткізу оп-оңай іске асатын шаруа емес. Ақын пайымдауынша, бұл іс сарыла сарғайған ұзақ жылдардың жемісі болуы керек. Адам сол ұзақ мерзімде әбден рухани тазарып, түлеп жетілуге тиіс. Осының нәтижесінде ғана адамның ойлаған негізгі мақсат-мұраты іске асады деп есептейді. Алайда мұныңеңдүрысы, ұтымды жолы ғашықтық, тәубашылдық, сабырлық, заһидшілдік (анықтық), ғарыптік, ризашылдық тәрізді ережелерді сақтап ұстанудан түрса керек. Бұл аталғандардың ішінде Мұхаммед пайғамбар мирасы деп аталатын тазалық, мейірім, рахым, сүйіспендік секілді сара қасиеттерді де құрмет тұту қажет. Сол аталған сипаттарға қарсы қатыгездік, жауыздық, екіжүзділік, рахымсыздық іспетті жаман қылық, іс-әрекеттерден сақ болуға үндейді. Осы айтылғандар Ахмет Иасауи хикметтерінің ең күрделі, ең өзекті мәселелері болып табылады. Осы мақсатта ақын Мұхаммед пайғамбар мен оның сахабаларын, бәрінен безіп құдай жолына түскен дәруіш, сопы, машайыхтардың іс- әрекеттерін өзгелерге үлгі тұтып, сан рет қайталайды. Бұл топтағыларды ол Хақтың сүйген құлы деп оларға ерекше ілтипат танытады. Ахмет Йасауи кезі келген түстарда өз басының дүние, мүлік, әйел, бала-шағасын тастап, хақ Мұстапаның жолымен жер астына түскенін, үйқысыз, тамақсыз ("Алпыс түн, алпыс күнде бір-бір тағам") намаз оқып, зікір салып, құлшылық еткенін, тастан төсек төсеп азап шеккендерін де атап отырады. Бұлары құр мақтан үшін емес, құдайды тану мақсатындағы өзі бастан кешкен азап- қиындықтар екенін де жасырмайды. Осы айтылған шарттарды сарғая күтіп, іске асырған жандар, ақын пайымдауынша, құдайымен табыса ұштасып жалғасқан Алланың сүйікті құлдарына, яғни "жанана жандарға" айналмақ, бұл игі іс ақынның асқақ идеалы десе де болғандай. Өз кезінде мүндай сипаттарға ие болған Шәблі, Мәнсүр, Исмағұл, Мұса секілді асыл жандарды айтқанда да ол соларды бұлтартпас дәлел, уәж үшін келтіріп отырады. Ақын осы асқақ ойларын жинақтай келе аса құрметті "Жанана" тұлғасына кімдер лайық екеніне де мән беріп: Ғашық сол дүр: хаққа жанын құрбан қылса, Зікір салып шар тарапқа саһар тұрса. Жарандардан жақсылық, пайда көрсе, Сүлтан болып дүр гауһарын шашар, достар. Жаның қинап ынты-шынтыңмен ғашық болғыл, Жасың төгіп, көзді шылап адал болғыл. Одан кейін хақ жүзіне лайық болғыл, Жаның берсең, рахым етсең, жанан болар! – дейді. Ақын осыған орай бір мәселеге ерекше тоқталып, жалған сопы, машайых, залым ғалым болғандардың бет пердесін ашып, солардан әманда сақ болуға үндейді, олардың сыр-сипаты мен болмысын, түр-түсін аяусыз сынап, әйгілейді: Ғашық дертіне дауа іздеген болар делбе, Іші-сырты жалған жанға әсте сенбе. Арың таза болса, әр кез жеңіс сенде, Ғашық дертіне рахым қылса Алла қылар. Кімді көрсең бұл жолдарда жалған ғашық, Іші таза болмайды көңілі ашық. Солүшін де сүйгенінеболмас лайық, Жалғаншыны махшар күні сарсаң қылар! Қ.А.Иасауи ислам дінінің парыз-қарыз, шарттарын мүлтіксіз орындауда шын ғалымдардың атқаратын қызметін аса жоғары бағалайды. Ол ғалымдардың имандылық, адамгершілікті игеруде де өзгелерге үлгі болатынына сенім артып, олардың хақ жолындағы, шариғат шарттарын іске асырудағы атқарар міндетіне үлкен мән береді: Ғалым сол дүр: намаз оқып бой ұсынса, Хақтан қорқып ақыреттің қамын жесе. Құран оқып, хақтан қорқып зар еңіресе, Жан мен ділде хақ зікірін айтқын, достар! - дейді. Хақ жолындағы адал жандарды марапаттап қана қоймай, оларға қарсы дүниеқорлар мен менмен, зұлымдарды, надандарды өлтіре сынап, ондайлардан аулақ болудың қажеттігін ескертеді. Ақын зұлым, дүниеқоңыз, жауыздарды Алла тағаланың өзі әуел бастан қолын ұзын қылып жаратты деп момындарды әр кез сақтандыра сөйлейді. Бұған дәлел ретінде есепсіз дүние-малының қызығын көрмей өткен Қарун (Қарымбайды) патшаның өмірін көлденең тартады. Дүниеқоңыздық пен менмен, жауыздықтың, өтірік-өсектің кешірілмес күнә екенін айтып, жүртты одан жиіркендіріп, имандылыққа бастауды басты мақсат тұтады. Мұның бір алуанын өзі көзбен көргеніне, бұлардың шайтан азғыруына түскен күнәһар жандар екеніне куәлік еткендей болады: Дүниеқоңыз мал жиғанды көзбен көрдім, Өлер кезде "қалайсың?" деп жақын келдім. Шайтан айтты: "Иманына қолым салдым", Жан шығарда жылай-жылай кетер, достар… Ақынның енді бір аяусыз сынап тезге салатыны жалған шайхтардың көзбояушылық іс-әрекеттері мен болымсыз сын- сиқы болып келеді. Сырты жылтыраған жасанды, момақан қалыпқа түсіп, жетім-жесірлерді сүлікше соратын кейбір дін өкілдерінің зымиян-зүлымдықтарын әшкерелегенде де ақын жіті ұтқырлық пен шеберлік танытады. Мүндай әрекетті ол екі жүзді сатқындықпен бара-бар дегенге саяды: Ақыр заман шайхысы түзетер суреттерін, Тақуалыққа түспей бұзар сырт пішінін. Керемет дер қауіп-қатер көргендерін, Халыққа өзін арсыздықпен сатар, достар! Қ.А.Иасауи ақыр заман билеушілері мен кейбір дін басы сопылардың, аяр да сүм ғалымдардың теріс қылық, дүниеқорлығынан әділеттіліктің аяққа тапталып, соның салдарынан халықтың да пиғылы мен мінез-құлқы бұзылып бара жатқанына назар аударады: Ел, дүние, халқымызда қайырым жоқ, Патша мен уәзірлерде әділет жоқ. Дәруіштердің дұғасында қасиет жоқ, Түрлі бәле халық үстіне жауды, достар. Ақыр заман ғалымы залым болды, Ізгі тілегін үзбеген ғалым болды. Алланы айтқан дәруіштің жолы болды, Ғажап сұмдық замана болды, достар! Ақынның батыл әшкерелеп, бел шеше күрескен бітіспес жауы - надандық. Ол барлық бәленің қайнар көзін надандықтан деген қорытындыға келіп, одан аулақ болуға шақырады. Бұдан тойымсыздық пен арсыздық, менмендік пен бәлеқорлық, мейірімсіздік пен зұлымдық, іштарлық пен жауыздық өрбиді дей келіп, олар туралы "тура айтсам да, теріс жолға мойын бұрар" деп ой түйеді. Бұдан арылудың бірден-бір жолы өнер, білімде, жақсылық иесі ғалымдарға, жаны жомарт ақылды кісілердің айтқанына құлақ асуға, сол ғылым-білім, өнерді қайда болса да тауып, игеріп білуге үндейді. Өзінің надандармен бірге өткізген күндеріне де өкініш білдіріп, олардың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерін шеберлікпен тап басып сипаттайды: Жер астына қашып кірдім надандардан, Қолым жайып дұға тілеймін жомарттардан. Ғарып жаным мың садаға даналардан, Дана таппай жер астына кірдім мен-ә. Табалама надандарда қадыр болмас, Қараңғыда адассақ, жолға салмас. Мойның бұрып жалынсаң да қолыңды алмас, Надандарға шағынып келдім мен-ә!… Алайда ақын олардың іс-әрекет, зұлымдықтары сұраусыз қалмайтынын, парақор, жауыз әкімдердің де құдай алдында жауап беріп, өз бармағын өзі шайнап, құзғын құстай арамға белшесінен батып, өкінішпен дозақ отына қақталатынын ескертеді. Қайсыбір дүниеқоңыз арамза молда, жалған сопыларды да аяусыз сынап: Молда, мүфти болғандар - жалған жала жапқандар, Ақты қара қылғандар - ол тамұққа түседі. Қазы, имам болғандар - нақақ жала қылғандар, Есектей болып жегіліп, жүк астында қалады. Пара алған әкімдер - арамдықпен жүргендер, Өз бармағын өзі шайнап өкінішпен қалады -- дейді. Осыған орай Қ.А.Иасауи өзін-өзі аямай сын тезіне салып әшкерелеуге мән беріп, сол арқылы өзгелерге де әсер етуді мақсат тұтады. Біздің ойымызша, ол бұларды дәлелге келтіргенде, солардың тәрбиелік мәніне көбірек зер салуды ойластырса керек: Дүниеде жоқ мендей бір сұм мен бәле, Болмады риза құдай мен халық және. Енді болдым ақырында жүзім қара, Уа, құдырет, неге солай болдым мен-ә. Құрметтеген ғазиз жанды білмедім мен, Ашық көңіл әзірсің деп тұрмадым мен. Қара жүзім құдыретіңебүрмадым мен, Иә, Раббым, не қылсаң да келдім мен-ә! Ақын, бір қызығы, құдайға құлшылық ету: уақытылы аят оқып, намаз, оразаны қаза қылмаудағы тартқан азап, қиыншылықтың өзін адал еңбекке балап бағалайды. Мұның ақыры Пірмұғанның (Мұхаммед ғалайссаламның) шапағатына жеткізеді деп санайды. Осыған қарсы ораза, намаз ұстауға ерінетін жалқаулардың жатыпішерлік сиқына сын көзімен қарап, ең ақыры "Жалқаулармен сапарға шықпа бірге" деген ой тастайды. Ал енді күнделікті күйбең тірліктегі іс-әрекет, қүлшылық пен кәсіп-тіршілікті де қажеттілік деп санап, бірін рухани азық, екіншісін тән азығы деп бағалайды: Диқан емес кетпен шауып нан бермесе, Бәйшешек ашылар ма су бермесе… Зікіріңді айт: қан ақсын көздеріңнен, Хикмет айт: дүр тамсын сөздеріңнен, Гүл өнсін әр бір басқан іздеріңнен, Гүлді күтсең гүл ашылып гүлзар болар! Ақын көшпелі не жартылай көшпелі тұрмыс кешкен түрік елдерінің өміріне етене жақын айтыс үлгісін де үтымды қолдана білген. Мұны өзінің діни мұраты мен насихаттық мүддесіне тиімді етіп шебер үштастыра алғанын көреміз. Осы талаптарға сай ол Бейіш пен Дозақты бетпе-бет кездестіріп, екеуінің хақ жолындағы атқарар міндеттерін тізбелей айтқызып, бір-бірін уәжбен тосып, әділ сөйлеуге итермелейді. Алайда, қашанда хақ жолына берік Бейіш қана аталы сөз, шындықты айту арқылы жекпе-жекте жеңіске жетеді. Уәжі: өзінде аят, хадис, Құран Кәрімді игерген ғалымдар мен зікір, сухбаны бар сопылардың барлығын айтып, әманда өзін рахым атты Рахманның қолдайтынын еске салғанда, Дозақ өзінің жеңілгенін ашық мойындап: Мен артық: залым құлдар менде бар, Залымдарға беруге заһар менен у да бар. Мен артық: алаяқтар менде бар, Алаяқтар мойнында оттан ескен кісен бар, Мен артық: бинамаздар менде бар, Бинамаздар мойнында жылан менен шаян бар! - дейді. Осындай сипаттарымен Құл Қожа Ахмет қарапайым халықты құдайға құлшылық етуге шақырып, оның соңғы пайғамбары Мұхаммедтің өсиет, хадистерін орындаудың сан қырлы жолдарын байыппен жырға қосады. Адам баласы бұл жалған дүниеге тек ішіп-жеп байлықпен салтанат құру үшін емес, ең алдымен, құдайын танып, оған құлшылық жасау үшін келеді деген салиқалы пікір ұсынады. Соған жетудің жолдары, атап айтсақ, әділдік, адалдық, имандылық, қайырымдылық мәселелерін келелі сөз етіп, күнәдан арылу мен рухани тазарудың қажеттілігін нақты мысалдармен дәлелдеп береді. Ол дүние мен бұл дүниені адамның өмір сүру салтына байланысты бұлардың өзара бірлік-тұтастығына зер салады. Бұған діни аңыздар мен сан түрлі хикаяларды, Құран Кәрім аяттарын бұлтартпас қағида, негіз етіп алады. Мұның бәрі Қожа Ахмет Иасауидің ислам дінінің өз кезінде тұрақтанып нығаюына елеулі үлес қосқанын айқын ашып дәлелдейді. Аталған туындының көркемдік ерекшеліктерін сөз етуден бұрын, оның өлеңдік құрылысы мен тілі, ақындық мұрат- мақсаты жөнінде аз-кем айту қажет. Ақын "Ақыл кітабы" ("Диуани хикмет") арқылы өз алдына жеке ұлт болып қалыптаса қоймаған түркі ұлыстарының (оғыз, қыпшақ, қарлық, т.б.) тілінде, яғни көшпелі, жартылай көшпелі елдің жүрегіне жақын поэзия тілінде жазды. Мұсылман дінінің негізі - Құран Кәрімнің қағида, шарттарын баян ететін туынды болғандықтан, оның ақыл, кеңестік дидактикалық сипаты басым болды. Қ.А.Иасауи аталған туындысын өзі өсіп, ер жеткен елдердің ауызекі әдебиеті мен мәдениетіне, тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүріне, әдеби үрдісіне бейімдеп жазды, сөйтіп, сондағы мазмұндық мәнімен қатар, өлеңдік сыртқы түр, түзілімге де жаңаша сипат бере білді. Шығыс әдебиетінде бұрыннан қалыптасқан аруз, бәйіт үлгілерін біздегі он бір буынды қара өлең ұйқасына бейімдеп үндестіре жазды. Бұл - белгілі шығыстанушы Е.Бертельстің Қожа Ахмет Иасауи қалыпты шығыстық жазба әдебиетті көшпелі қазақ даласынан Кіші Азияға дейінгі фольклорлық лирикаға жақындата түсті деген пікірінің дұрыстығын дәлелдейді. Ақын өзінің әйгілі "Мінәжатындағы" қос тармақты ғазалынан тыс, хикмет жырларының бәрін төрт тармақтан бір шумақ құрайтын жырлармен өріп отырады. Бұл шумақтардың соңғы төртінші жолы алғашқы шумақтың сол жолдарымен шалыса ұйқасып келгендіктен, біздегі қара өлең ұйқасын еске салады. Бұдан тыс 11-12 буынды жырлар кейде 14-15 буынды жырларға ұласып кететін тұстары да кездеседі, бұларды екі жарып оқыса, өзіміздегі 7-8 буынды жыр үлгісіне еркін ауысып кетер еді. Мұның бәрі қазақ оқырмандарының оқып, үғуына өзінің төл туындысындай әсер ететін бірлік сипатын танытады дей аламыз. Қ.А.Иасауи өз хикметтерін оғыз, қыпшақ, қарлық ұлыстары тілінде, яғни көне түркі тілінде алғашқылардың бірі болып дін тарату һәм соны насихаттау мақсатында жазса да, сол арқылы түрік тілінде жатық және бейнелі де көркем жыр тудырудың үздік үлгісін жасап берді. Сол арқылы өзіне дейінгі әдебиетте ғасырлар бойы үстемдік етіп келген араб, парсы тілдерімен қатар, түрік тілінің де мүмкіндіктерінің мол екенін дәлелдеп берді. Бұл бастама өз кезеңінде ерлікпен барабар еді. Осы орайда ақын бұрыннан қалыптасқан біздегі суырып салма дәстүрінің түр мен мазмұны жағынан жазба әдебиеттік сипаттармен толысып көркейе түсуіне елеулі үлес қосты. Тіпті, шығыстық аңыз-әңгіме, дастандардағы дін таратуда ерлік жасаған жаңа кейіпкерлердің үлгілі істерін қайта жырлап насихаттауда да, А.Байтүрсынов пен Е.Бертельс жоғарыда атап көрсеткен жазба әдебиеттің ауызекі әдебиетке еткен әсер ықпалы да оған түр мен мазмүндық тың сипаттар әкелді. Әсіресе, бұлар біздегі дидактикалық мәні бар ерлік жырлар мен мұң-шер, жоқтау, жас ерекшеліктерін жырлау лирикаларынан айқын аңғарылады. Осы мақсатта ол аз күнгі өмірдің міндет-мақсаттарын ашып белгілеуге үлкен мән береді, соның қыр-сырларына кеңірек үңіліп зер салады. Атап айтсақ, ең алдымен, жақсы мен жаманның көп қырлы ара қатынасын белгілеп түсіндіру үшін шендестіру тәсілін жиі қолданады. Сол арқылы о дүниедегі жұмақ пен дозағы бар өмірден хабар береді: Махаббаттың базарында жыр мен дастан, Бұлбүлдары сайрап онда сазды қылар. Мағрипаттың майданында адасқандар, Күндіз-түні көздің жасын көлдей қылар… Осы бір шумақтан ғана тұратын өлең жолдарына ақын жақсылық пен жамандықтың соңы ақыреттегі аспан мен жердей айырмашылықтарға апарып соғатынын шебер сипаттай алған. Осыған орай ол адамды да екі топқа бөліп: бірі имандылық, адалдық, адамгершілік жолын үстайтындар, екіншісі дүниеқұмарлық пен арамдық, зұлымдықты қолдайтындар деп жіктеп, бұлардың сұраушы алдындағы түр- сипатын ашып бейнелейді, "құдай жолына түскен" кейбір жалған ғашықтарды батыл сынайды: Ғашық гәуһары дария түнығында жатар болар, Жаннан кешіп гәуһарды алған жанан болар. Көрсеқызар ғашықпын деп жолда қалар, Ар, иманын соқыр тиынға сатар, достар. Сүймегенде жан да жоқ әрі иманы, Расулалла сөзін айттым: мағына кәне. Неше айтсам да естуші жоқ, білген кәне, Бейхабарға айтсаң көңілі қалар, достар - дейді. Ақын Алланы тану жолында айтқанға түсінбейтін күнәкәр жандарды аяусыз сынау бағытында, ең алдымен,сөзді өзін сынаудан бастайды, өзін өзі әйгілеп әшкерелеу ақынның тәрбиелік мақсатындағы жиі қолданатын үтымды тәсілдерінің бірінен саналады: Жаназамның артынан тас атыңдар, Аяғымнан сүйрелеп көрге атыңдар. Хаққа құлдық қылмадың деп тепкілендер, Сол себептен Хаққа сиынып келдім, мен-ә! Мұндай жанама сын-ескертпелерді ақын Құран-Кәрімдегі белгілі бір аяттың бастапқы бір ауыз сөзімен ғана қысқа қайыру арқылы да ойын үштай түседі. Айталық, "Файадхаку калилан" мен "УалиабкуҚасиран" деген аяттың атын келтіру арқылы көп мәселенің сыр-сипатын ашып аңғартқан. Біріншісінің мәні: "Азырақ күліңдер" болса, екіншісі "Көбірек жалбарынып жылаңдар" деген мағына береді екен, бұл екеуі де ақын ойының тереңдігі мен дәлдігін танытса керек. Ақын құдайға құлшылық жасау, оған деген жалынды махаббат жөнінде сыр шерткенде, шығыс поэзиясында бұрыннан бар жарыққа келіп тірідей күйген көбелек бейнесін орынды қолданып, оны өз мүддесіне сәтімен ұштастырады. Айталық, бүкіл өмірін Алланы тануға арнаған машайыхтарды өз еркімен отқа күйіп, күлге айналған әлігі көбелектермен ұтымды салыстырып: Хақ алдында ақылы кәміл түк қыла алмас, Ғашық оты лапылдаса жанды қоймас. Көбелектей отқа түсіп өзін білмес, Бұл сырлармен дүниеден тойдым міне… дейді. Дәл осыған үқсас ақынның гүл мен гүлзар, бейіш бағында сайраған бұлбұл, теңіз тереңінен гәуһар терген дана бейнелерін де жиі қолданатынын бөліп айтқан жөн. Әсіресе, махаббат бақшасында сайраған бұлбүл бейнесін Алла дидарын көру сәтімен астастырып, мұның бәрін "көңіл көзімен" көруге болатынын ескертеді. Бұған Мұхаммед пайғамбардың миғражға шығып, Алламен тілдесу оқиғасы себеп болғанға ұқсайды. Қожа Ахмет Иасауи де махаббат қауырсынымен қанаттанып, ғарышта құдай құзырында болғысы келеді. Сопылықтағы мүндай әрекет астамшылық саналатыны бар. Бұған "мен құдаймын" деп Алламен "тілдесіп" мерт болған әйгілі МансүрХаллаж өмірі айқын дәлел. Ақынның шабыт үстінде аспан әлемінде еркін шарықтап Алланы "көңіл көзімен" көргеніне де шүбә келтіру қиын: Махаббат бақшасының бұлбұлы боп, Таң сәріде зар илеумен қонғым келер. Сол уақытта жаратқанның дидарын кеп, Көңіл көзімен анықтап көргім келер. Хақ жолына бастаушылар ерлер болар, Алла мен мүрит арасына елші болар. Құдай жолы дариясына сапар шегіп, Мазарларда шырақшы болғым келер. Махаббаттың асасын қолға алып, Бақыт тонын иыққа іліп алып, Махаббаттың түгімен қанаттанып, Мағрипаттың бұтағына қонғым келер! Ақынның көркейте жырлаған бейнелерінің тағы бірі: көл- көсір тасыған түпсіз дария туралы болып келеді. Мүнда сол дарияның тұңғиық тереңдігімен қатар, қашанда асып-тасып жататын молдығына қарап, одан Алланы танып, рухани азық алуға болатындай ерекше сипатына назар аударады. Дарияда (теңіз, мұхитта) білім гәуһарының жататыны секілді, одан өту қиын да қатерлі болса да, малтып, сүңгіп өткендердің еңбегінің еш кетпейтінін мәлімдейді. Бұған "Құдай жолы дариясына сүңгіп болмас", "Жарға соққан дариядай тасып кетті", "Шындықтың дариясынан кешіп өтіп", "Ақиқаттың дариясына шомған кісі", "Ақиқат дариясының қатері көп", "Ақиқат дариясынан гәуһар алған", "Махаббаттың дариясына шомып кірер", "Шындықтың дариясынан өтер, достар", т.б. осы іспеттес жолдар айқын дәлел. Сөйтіп, мұндағы дария бейнесі құдайға ғашық болу жолындағы азап-қиыншылықтарды бейнелеуге арналса, одан аман-сау өткендер иманды құлдар, жұмаққа еркін кіретін "жанана" жандар болып суреттеледі. Ақын солардың ішінен ең сүйіктілерін бөліп алып, оларды "сүңгуірлер" деп атайды: Уа, дариға, ғашық жолында жанын бермей, Сүңгуір болып дария ішінде гәуһар термей. Хақтан өзге, надандықтан аулақ болмай, Таңда махшар тағамдары дайын болар! Ал енді, екінші бір топтағы құдайға күндіз-түні құлшылық етушілерді сол төккен көл-көсір көз жасының молдығына қарап, оларды "боздауықтар" деп сипаттайды. Тіпті, дария түбінде жатқан гәуһардың өзінің сыр-сыны мен мән-жайын ашып беруде де әлігі "сүңгуірлер" мен "боздауықтардың" атқарар қызметіне ерекше мән береді, гәуһарды жинап терушілер де тек солар деген күрделі ой ұсынады: Ей, достар, ғашық құштарлығы болмайынша, Құдай жолы дариясына сүңгіп болмас. Ол дарияның гауһары дүр Алла менен Мұхаммед, Жаннан кешіп жүзбейінше көріп болмас! Ақын сопылық жолындағы машайыхтардың еңбегін де жоғары бағалап, олардың сол мақсаттағы сарыла сарғайған солғын жүзі мен саспас сабырлылығын өзгелерге үлгі етеді. Осыған орай бұлардың үміт сәулесіне қол созған құдіретті күшін қараңғыда бір сөніп, бір жанған май шам бейнесіне ұтымды балаған: Сөзің - шырақ, халің - пілте, майы - жасың, Неше айтсам да баһра алмас көңіл хошың. Жол үстінде топырақ болсын ғазіз басың, Жан мен ділде хақ зікірін айтқын, достар! Қ.А.Иасауи Шығыс әдебиетінде жиі қолданылатын бейнелерді шебер пайдаланып отырады. Көбіне-көп адамдар арасындағы махаббатты сипаттайтын өзі келіп отқа күйген көбелек пен шоққа қақталған бауыр бейнелерін алғанда да, бұларға жаңа сипат, тың мазмұн беруге талаптанады. Бұларды ол адам мен адам арасындағы сүйіспендік тұрғысында емес, Алла мен соған құлшылық етуші адамдар арасындағы махаббат ретінде алып қарастырады. Осы мақсатта соңғылар құрбандық шарабын ішу арқылы басын өлімге тігіп, өзін құрбан етуге де дайын тұруы қажет деп санайды: Хақ зікірін айтып ішкен жамишараб, Жол үстінде ғазіз жаның болар топырақ. Алла жолында халі - хараб, бауыры - кәуәп, Жан мен ділде хақ зікірін айтқын, достар! Ендігі бір топ метафоралық мәнді жолдар ақыл, насихаттық болжам түрінде келіп, сондағы ойдың жиынтығы ретінде көрініс тауып отырады. Мұнда Құдай жолына берілген шын ғашықтар надандармен қарама-қарсы мәнде әдейі шендестіріліп алынады: Бейғам құлдың діндері ойран болар, Шын үмбетің сарғайып сабан болар… Бейхабарлар білмей өмірін желге үшырар… Білген ғашық өз жанын отқа жақпас, Бидарларға ғашық шақпағын жағып шақпас… Дос көңілдің гүлзарында шаттық болар… Сыр шарабын ішкен ғашық өзін білмес… Тағы бір алуан метафоралық салыстырулар тойымсыздық пен дүниеқоңыз, құлқынқұмарлықты сынау туралы болып келеді. Бұларды ол тойымсыз ит, азғырушы шайтан, қайтпас кәпір бейнесінде сипаттайды: Ит нәисіні өлтіріп, қызыл жүзін солдырар… Нәпсім үшін жүрер ем иттей кезіп… Дүние боқ, соңынан итше жорттым… Ақылға ерсең, ит нәпсіден безер болғай… Нәпсі шайтан тұтқын қылды адам ұлын… Қорлық тартқай, кәпір нәпсің басы қатсын… Ақын метафораларды түрлентіп көркейте қолдануда көп жетістіктерге жеткен. Бұларды жіктеп ажыратпай-ақ бір алуанын топтап көрсетсек те жеткілікті болар деп ойлаймыз: көңіл құсы, көңіл бағы, көңіл кірі, көңіл семсері, көңіл көзі, көз гүлі, нәпсі бағы, ғашық бұлбұлы, ғашық базары, махаббат шарабы, шындық дариясы, сауық шарабы, сыр шарабы, жан құсы, рух құсы, зікір құлы, ғашық оты, көңіл кілті, көңіл айнасы, көңіл шаһары, хақ мәслихаты, хақ дастарханы, шапағат пердесі, хақ арасы, нәпсі құлы, ұжмақ шапаны, жан бүлбүлы, гәуһар сүңгуірі, махаббат оты, жүрек қылы, мағрипат майданы, махаббат бұлбұлы, махаббат асасы, мағрипат бұтағы, бақыт тоны, махаббат түгі, жан белі, тариқат пырағы, саһар ләззаты, тірі өлу, ғашық шақпағы, тариқат сарайы, қасірет уы тәрізді тіркестер өзінің өткір өмірлік мәні мен ұтымдылығын танытады. Теңеулерге келгенде ақын салыстырылатын құбылыс, заттарды солардың ұқсастық белгі, сын-сипатына қарай құбылтып, өзгертіп отырады. Айталық, арамза, дүниеқоңыз, надандардың іс-әрекеттері мен сын-сиқын ішіп-жеуден басқаны білмейтін хайуандарға, әр алуан даярға тап құзғындарға теңейді ("Құзғын құстай арамға белшесінен батқандар", "Ішіп-жеп хайуандардай түнде жатып", т.б.), ал, Құдай жолындағы сопы, машайыхтарды нұр мен күнге, самғаған қүс, түрлі түсті көбелектерге балайды ("Бір тамшыдан дариядай тасып Мұхаммед", "Көбелектей отқа, түсіп өзін білмес", "Ұшқан құстай құдіретке кеттім міне", "Өліп-өшіп Закариядай зікірші болай", "Күндей жарық көңілім нұры", "Баязиттей нәпсімен күн-түн күрес", "Аспанға құсша самғап үшар, достар", т.б.). Кей тұстарда ол ер мен әйел арасындағы адал сүйіспендіктің өзін құдайға деген құлшылықпен астастыруда да шеберлік танытады ("Зылихадай өн бойын сүйдіргелі", "Мәжнүндей туыс- туғаннан қашып жүргіл" т.б.). Бір алуан теңеулер сол түстағы көшпелі өмір көріністерін ашып бейнелеуге арналған. Бұлары оның өз кезіндегі халық тұрмысының қыр-сырларын терең білуімен қатар, ел- жұрттың талап-талғамдарын да анық аңғартады ("Түйедей ғып байлап алды екі қолын", "Шөл далада жалғыз қаздай қаңқылдасам", "Нәпсім үшін жүрер ем иттей кезіп", "Дүние- боқ, соңынан итше жорттым", "Қолға алсаң жаман құстай қолға қонбас", т.б.).Ақын айтылар ойдың ұшқырлығы мен айқындығын еселеп арттыру үшін, қайталау тәсілдерін (рефрен) жиі қолданады. Мәселен, адам өмірінің баянсыздығы мен болымсыздығын тереңірек ашып аңғарту үшін, тұрмыста керексіз күл мен сұраусыз тегін топырақты әдейі таңдап алып адамның әу баста жаратылған алғашқы затының мән-жайынан хабар береді де, аз күнгі өмірде алдымен Алласын тану арқылы өзгелерге де ізгілік, жақсылық жасаудың қажеттігін ескертеді ("Басым топырақ, өзім топырақ, тәнім топырақ", "Жер үстінде өлмес бұрын тірі өлдім", "Қаһар атты қаһарыңнан қорқып жылар Қожа Ахмет", "Ғашық базары ұлы базар, сауда харам", "Кімдер хақ құлы болса, хаққа жақсын", "Гүлді күтсең, гүл ашылып гүлзар болар", т.б.). Ақын эпитеттерге де үлкен жүк арта білген. Мүнда ол қарама-қарсы мәндес ұғымдарды ой орамына қарай әдемі таңдап алып, солардың табиғи түр-түс, реңктік сипаттарынан. өзара бірлік, ұқсастық іздегенін көреміз: Қара жүзімді аққа балағайсың… Қызыл жүзің қара жерде солған жақсы… Топырақ сипат жер астында болған жақсы… Қызыл жүзім тағат қылмай солды, достар… Қызыл ерні сыбырлап айтты мұны… Дүниені соқыр тиынға сатар, достар… Бірде қызыл, бірде сары болып жүрер… Қ.А.Иасауи қоғамдағы адамдар әрекетінде ұшырасатын бәлеқор-зұлымдық, арамдық, сұмдықты нақтылықпен сынай отырып, бұлардың зымияндық ішкі сырларын кеңірек аша түсу үшін, сол бадырайған сорақылықтарды өз басынан кешкендей, тіпті, жеке өз басының міні ретінде алып көрсетпек те болады. Мүны өзін-өзі әшкерелеу арқылы өзгелерге ой салу, шектен асқан күнәһарларды тәубаға келтіруді көздейтін ақындық тәсіл деуге де болар еді. Осы талаптарға сәйкес өзгелерде бар жағымпаз қылық, мінез- құлықтарды ол өз мойнына алып, ащы да улы сынмен аяусыз өлтіре түйрейді. Бүл тәсіл Абайға дейінгі де, одан кейінгі де әдебиетке бағыт-бағдар беретіндей дәстүрлі сипатқа ие болды дей аламыз: Дүниеде жоқ мендей бір сүм мен бәле, Болмады риза құдай мен халық және. Енді болды ақырында жүзім қара, Уа, құдірет, неге солай болдым мен-ә? Құрметтеген ғазіз жанды білмедім мен, Ашық көңіл әзірсің деп тұрмадым мен. Қара жүзім құдіретіңе бұрмадым мен, Иә, Раббым, не қылсаң да келдім мен-ә. Тағатым жоқ көзім салсам күнамызға, Тәуба қылып қашып келдім панаңызға. Рахмет етіп назарың сал Қожа Ахметке, Не кылсаң да мен сорлы келдім, міне!… Сонымен, Қожа Ахмет Иасауи көркемдік саласында да өз кезіндегі сопылық әдебиет пен қыпшақ, оғыз тайпаларының ауызекі әдебиетіне де үлкен серпін, тың жаңалықтар әкелді. Әсіресе, шығыстық жазба әдебиетте ертеден қалыптасқан түр мен мазмүнды сыналап ендіруде де, әсіресе, лирикалық кейіпкердің көңіл-күйі мен діни мүң-шерін суреттеуде де ақын елеулі еңбек етті. Арнау өлеңдер мен дидактикалық жырлардың көркейіп, дамуына ол айтарлықтай салмақты үлес қосты. Тіпті, жас сипаттамаларын саралап жырлауда да соны бағыт өріс алды. Осының бәрі қазақ поэзиясының кезінде кемелденіп марқая түсуіне жол салды. Қазақ елінде сопылық жол мен сопылық әдебиеттің асыл жауһарындай саналатын Қ.А.Иасауидің "Диуани хикметі" ("Ақыл кітабы") аса жоғары бағаға ис. Бұл туынды әуелде қолжазба күйінде, кейін басылған кітап түрінде қолдан- қолға тарап, тіпті жүрт бас қосқан арнайы кештерде белгілі бір мақам, әуенмен оқылып, халық жүрегіне ертеден ұялап келген. Шығыс үлгісіндегі мектеп, медреселерде бұл хикмет жеке пән ретінде де оқылатын болған. Бұған аталған шығарманың қыпшақ, оғыз, қарлықша, яғни көне түркі тілінде жазылуы да қалың көпшіліктің тыңдап-түсінуіне қолайлы жағдай жасаған. Құран Кәрім мен мұсылмандық шарттары жазылған араб тіліндегі кітаптарды көшпелі жұршылық өз бетінше оқып, толық ұғына бермейтін болғандықтан, бүл туынды әр кез халық талабынан табылып отырған. Осы кітап Құран аяттары мен ислам қағида- шарттарын меңгеріп түсінудің сахарадағы бірден-бір әліппе- құралы болып келгенін аңғарамыз. Мұның үстіне "Диуани хикмет" көшпелі тайпалар табиғатына бейімделіп, түркі тілінде поэзия тілімен жазылған алғашқы шығармалардың бірі ретінде де айрықша құнды. Соның нәтижесінде мұсылман діні, ең алдымен, Орта Азия мен Қазақстанда, Кіші Азияда қаймағы бұзылмай сақталып қалды. Қожа Ахмет Иасауи осы өлмес еңбегі арқылы Мұхаммед пайғамбарымыздың жолына ауыр кезеңде адал қызмет еткен ізбасары ретінде танылып, сол кісінің сенімі мен талап деңгейіне лайық тарихи еңбек етті. Әзірет Сұлтан құлшылықпен өмір сүріп, "Кіші Мекке" атанған қасиетті Түркістан жүрт ағылып келіп дүға қылатын аяулы мекенге айналды. Қ.А.Йасауи өзге мұсылман елдерінде "Түркістан пірі" деген құрметті атаққа ие болды. Оның әйгілі "Диуани хикмет" атты үздік шығармасы қазақ поэзиясының өркендеп дамуына да елеулі ықпал етті. Қазақ арасында Шығыс медреселерінде оқыған ақындар мен дін адамдарын сопылық жолды берік ұстанғаны үшін жоғары бағалады, оларды құрмет тұтты. Қазақтың белгілі ақыны Әбубәкір Кердері соңғы кездері бүған деген көзқарастың күрт өзгергеніне наразылық білдіреді, сопылық жолдың қол жетпес биіктігі мен тазалығын айтып, надан сопыларды сынайды. Ақынның дүниенің баянсыздығы мен опасыздығын, ел басшыларының зорлық-зомбылығына орай адамның бірі ерте, бірі кеш ол дүниелік болатынын Қожа Ахмет Иасауише жырлайды ("Асылыңа бір күн қайтарсың, Топырақтан болған негізің"). Әбубәкірдің жас кезеңдерін бейнелейтін "Ауырып жатқанда айтқаны" атты өлеңі де өзінің мазмүны мен түзілім- құрылысы жағынан атақты "Диуани хикметті" еске түсіреді. Мұнда қазақ ақын, жырауларының ертеден келе жатқан өткен өмірді, әсіресе, жастық шақты қайтып келмес бақытты кезең, қызық қуанышы мол сайранды дәурен тұрғысында суреттейтін қалыпты дәстүр жоқ десе де болғандай, қайта мұнда Қ.А.Иасауише ғылым-білімді игеру, өмірді танып- білу, оған деген қүштарлық сезімі сараланып үштала түскен. Адамның дүниені танып-білудегі ой-өрісінің қалыптасу кезеңдерін ақын мейлінше дұрыс пайымдап нақтылықпен көрсете алған: Әуелі туғаннан соң бірге жеттім, Еңбектеп екі жаста төрге жеттім. ш жас пен төрт жасымда тілім шығып, Шүлдірлеп ата-анамды ермек еттім. Келген соң бес жасымда ойын білдім, Ойыннан қалғанымды уайым білдім. Алтыда балалармен асық атып, Ойынның неше түрлі жайын білдім. Жеткен соң жеті жасқа хайла білдім, Сегізде залал менен пайда білдім. Айтса да бөтен қазақ жас бала деп, Телегей өзімді-өзім дария білдім32, - деуінде де Қ.А.Иасауиге үндестік, үқсастық мол. Әбубәкірдің, әсіресе, 13-15 жас туралы түсінік-талғамдары да Йасауимен өзара астасып үндесіп отырады. Айталық, бұл кезеңді Қ.А.Иасауи: Он үште нәпсіге еріп тауға бардым, Тауып ап жүз мың пәле, дауға қалдым. Талқан қып тәкаппарлық жаулап алдым, Он төртте топырақ боп тойдым міне. Он бесте хор қыздары бұралып кіл, Құрметпен қол қусырып құрағытты,- деп сипаттаса, Әбубәкір Кердері осы мерзімнің көрінісін: Жел кірді көңіліме он бесімде, Айдады ерікке қоймай жел несібе. Ол күнде ойлағанның бәрі қызық, Түседі адасқаным енді есіме53, - деп бейнелейді. Араб тіліндегі Құран аяттарын өлең жолдарына сыйдырып, соған орай оның мағынасын да ашып түсіндіріп отыруды поэзияда алғаш рет қалыптастырған Иасауи болатын-ды. Бұл араб тілін түсіне бермейтін сахаралық мұсылмандар үшін өте тиімді тәсіл еді. Иасауидің осы арқылы қасиетті кітаптағы ғибратты түсініктерді көшпелілерге бір табан жақындату мақсатын ұстанғаны мәлім. Осы амалды арнайы оқыған сауатты қазақ ақындары да әр кез пайдалана білген. Бұл тұста Әбубәкір ақынның шығармашылығын, ең алдымен атай аламыз. Ол өзінің "Табын Досжан хазіретті жоқтау" атты өлеңінде осы дәстүрді ретімен жалғастырып: һақ Расул мұсылманның ізгі басы, Тахуа ғұламалар оның ізгі досы. "Лэкадіжәәәкум Расул мин Әнфусиким" аятымен, Мәйсир болғай бізге сәруар қаси… Иә, Алла, мен ғаріпке бергін сабыр, Ғұмырым ғұзырменен болды ауыр. Жиһанда саламаттық өмір беріп, Маһшарда ізгілікке қосқын тәуір. "Иналлаһуяғіфірзнубижамиған инәһуһуәлғафуруррахим", Жеткергей мәртебеге өзі Қадір5, - деп жазады. Әбубәкір сонымен қатар дүние қызығын тәрк етіп, құдайға құлшылық ж.олын ұстанған күнәдан пәк, адал жандар ғана сопылық жолға түседі деп санайды. Бұған қарағанда сопылық ақын түсінігінде, тазалық пен адалдықтың, әділдік пен имандылықтың, тіпті кейде көреген әулиеліктің белгі- көрінісіндей саналған. Ол осы орайда Иасауише жалған сопылардың іс-әрекеттерін батыл сынап: Қор болған екіншіде сопы жолы, Бұл жолды үстаушы еді ердің зоры. Әліптің атын білмес арам сопы, Қорқамын бола ма деп діннің соры. Сопылық Қап тауынан биік еді, Теп-тегіс жетіп кетті жүрттың қолы55, - дейді. Келесі көрнекті ақынымыз Шортанбай да Әбубәкірмен бұл мәселеде үндестік тауып отырады. Мұсылман діні мен сол діннің негізін салған Мұхаммед пайғамбарымыздың өмір жолына зер сала отырып, оның да бұл опасыз дүниеден өтіп кеткенін айту арқылы аз күнгі өмірдің баянсыздығына мән береді, бақилық ол дүниенің қамын жеуді басты мақсат етіп ұсынады: Ойлап тұрсам жалғаннан Бұрынғылар не көрген? Мұхамед өткен Мұстапа Кім болмаған биқапа? Өлімнің ісі кез келді, Алпысқа келген бұл шақта! Қай пенделер ұжмақта, Қай пенделер тозақта, Бұл дүниеден пайда жоқ, Өлгеніңше дін сақта36, - дейді. Шортанбай азып-тозған заман жайын сөз еткенде де, өзінен бұрынғы діндар ақындардың ой-пікірлерін басшылыққа алып отырады. Ол өз жырларында "Сопы Аллаяр" кітабын жиі атап, соған жүгініп сөйлесе де, көптеген толғауларында Қожа Ахмет Иасауидің бағыт-бағдарынан әсте бір ауытқымайды. Бұл дүние мен ол дүниенің мән-жайын әңгіме еткенде де сол төңіректен табылатынын кореміз. Ақын жырларының асыл табиғаты өзіне үстазтүтқан Қожа Ахмет Иасауиден аулақ кетпейді, көбіне-көп солармен үндес, мазмұндас. Айталық, заман мен адамдар жайында Қ.А.Йасауидің мына бір жолдары Шортанбай жырларымен іштей-тыстай табысып астасып түр: Ел, дүние, халқымызда қайырым жоқ, Патша менен уәзірлерде әділет жоқ. Дәруіштердің дұғасында қасиет жоқ, Түрлі бәле халық үстінде жауды, достар. Ақырзаман ғалымы залым болды, Ізгі тілегін үзбеген ғалым болды. Алланы айтқан дәруіштің жолы болды, Ғажап сұмдық замана болды, достар! Осындағы жинақы ойлар таратыла айтылса да Шортанбай жырларында дәл сол сипатта көрініс тапқанын көреміз: Бір пара жанды малды қып, Бір пара жанды малсыз қып, Бір пара жанды ғалым қып, Бір пара жанды дінді қып, Бір пара жанды дінсіз қып, Шерне үшін жанды жаратты57 Шортанбайдың тағы бір топ жырлары күнәдан арылып, құдайға құлшылық жасаудың жолдарын сипаттайтын Қ.А.Иасауи өлеңдерімен егіздің сыңарындай ұқсас өрілетінін де атап айтуға тиіспіз. Оқып көрелік: Аз тартайын десең күнәні, Саһарменен тұрғаның. Хақ дидарын көрерсің, Ахирет қамын қылғаның… Медіресе, мешіт салдырып, Мүфтиге берсең баланды, Азан-тәкбир айттырып, Мешітке қойсаң моллаңды. Сираттың желі соққанда, Руза, намаз панаң-ды58 Ақынның адамды, әсіресе, ел басшыларын дүние-мүлік, мал үшін күнаға батып, дүниеқоңыз болудан аулақ болуға шақырған жырлары да нақтылыққа құрылып отырады. Бұл орайда ол Қ.А.Иасауи үлгісімен Мұхаммед пайғамбар мен оның төрт шариярын, Ескендір мен Сүлеймен секілді тұлғалардың да өмірден өткенін үлгі ете сөйлейді. Бұдан тыс өз басының мін-кемшіліктерін теріп айтып, ғапылдыққа ұрынбаудың жолдарын тізбелейді: Бабама қол бермедім, Мекке жүзін көрмедім. Қайғылы болып барамын, Жалғанда жеген парама. Және сәлем айтайын, Бауырлас туған ініме, Дүние деген осы ғой, Жалғыз маған ерді ме? Не деп жауап береміз, Қияметтің күнінде? Жұрт тамаша болушы ед, Жалғыз ауыз сөзіме, Дүние ыстық көрінді, Құрғыр менің көзіме59 Бұдан әрі ақын жиған-терген ілім-білімі бар ғалым кісілерден ақыл-кеңес сұраудың қажеттігін, басқа біткен малдың ішіп-жеп қызығын көру керектігін, ынсап-үят пен иман тілеу арқылы құдайға құлшылық етудің жайын алға тартады. Бұл жолдардың да Қ.А.Иасауи жырларымен үндесіп жатқанын көреміз: Ей, мүһмін, құлшылық етсең не етеді, Ажал болдырмай қуып жетеді. Мінезге бағым табылмас, Ғадетіне кетеді. Тақуа болған ғалымдар Бұ жалғанда не етеді, Баяны жоқ шіркінді Бір күн тастап кетеді. Малдың көзін сүйгендер Мінбей-кимей өтеді… Иман - жанның жарығы, Кешуі тар болған жолда Хабардар бол, а, пірім! Қазақ ақындары бұл жалғандағы өмірдің міндет- мақсатын сөз еткенде, өзгелерге үлгі болуды ойлап, өзін-өзі аяусыз сынап әшкерелеуді тәсіл ретінде қолданып келген. Мұның негізгі көзі Қожа Ахмет Иасауиге барып тірелетіні аңғарылады. Қ.А.Иасауи осыған орай: Қара жүзім құдіретіңе бұрмадым мен, Иә Раббым, не қылсаң да келдім міне, - деген ұтымды оймен қысқа қайырса, жоғарыдағы Шортанбай ақын секілді Дулат та бұл әшкерелеуді дамыта, әйгілей жырлап: Сөзім бар да көзім жоқ, Көзім бар деп жатпадым. Би мен бекті жақтадым, Бай, мырзаны мақтадым. Өсек болды баққаным, Момынға құрған қақпаным. Өсекші - тәңірі дұшпаны, Күнәмді қалай ақтадым?60 - дейді. Осылайша өзін-өзі әшкерелеу тәсілінің ұлы Абай лирикаларында жетіле ұшталып, сатиралық сипатқа ие болып кемелдене түскені мәлім. Қазақ ақындары өмірдің міндет-мақсатын айтқанда, ең алдымен, өзінің жеке басындағы айып-күнәсін аяусыз тізіп сипаттау тәсілін үстанатынын көреміз. Әсіресе, адам бойындағы арсыздық пен тойымсыздықты өзара салыстырғанда, ит бейнесімен астастыру жиі үшырасады. Бұл - Қожа Ахмет Иасауиде өзі тойса да, көзі тоймайтын ашқарақ нәпсіге байланыстыра айтылып: Нәпсім үшін жүрер ем иттей кезіп… Дүние боқ соңынан итше жорттым… Ит нәпсіні өлтіріп, қызыл жүзін солдырар… Ақылға ерсең ит нәпсіден безер болғай… болып келеді. Енді осы жолдарда алынған ит бейнесінің кейінгі қазақ ақындары шығармаларында қалай көрініс тапқанына назар аударып көрелік. Мәселен, Ақмолла ақында иттің тойымсыздығынан гөрі оның зұлымдығын көрсету жағы басым. Ол былай дейді: Жауһарым бағасыз боп, қор болды тек, Жаманның, бірәдарым, сыртынан кет. Әулис болсаң-дағы қоймайды ит. "Ит үрді пайғамбарға" деген сөз бар, "Ит атым жоғалмасын" деп айтады деп. Жолдастар, бұл сөзімді көрмеңіз жек, Менің жоқ жақсыңызға ішімде кек. Жаманды дұшпан көрмек дін сүндеті, Бақсының иманынан қыламын шек. Пайғамбар хадисінен рауаят бар, Өсекші жаһаннамның қаншығы деп…61. Ұлы Абай адамның іс-эрекеттерін бейнелеуде сан-алуан амал-тәсілдер қолданғаны мәлім. Соның үтымды бір көрінісі кісінің жағымсыз мінез-құлық, түр-сипатын суреттеу барысында ит бейнесіне үлкен мән берілгенін көреміз. Ақын бірде болыстық жолына бар малын шашып, ең соңында қорлыққа душар болатын кісілерді әйгілесе ("Иттей қор боп өзіне сөз келтірмек"), енді бірде олардың сыртқа жүнін қампитып, айбаттанатынын сынаса ("Сырттансынбақ, қусынбақ, өршілденбек"), тағы бір кезекте болмашыға өзеуреп кекшілдік көрсететінін ("Қабаған итше өшігіп шыға келер"), тіпті тағы бір түста өзін қойып, жақсыны талату үшін бір-бір ит ұстаушыларды да аяусыз әшкерелейді ("Жаны аяулы жақсыға қосамын деп, Әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып"). Ақын сонымен қатар ит бейнесін танытатын мақал-мәтелдерді де орнымен пайдаланып, адам характерін ашуға ұмтылады ("Төбетке өлекшіннің бәрі бір бәс", "Ит көрген ешкі көзденіп", "Ит маржанды не қылсын", "Көк итті көп ит жеңіп"). Осы түста бір бөліп айтатын жәйт: Абайдың ұтқыр да ұшқыр ойды адасқан күшікке теңеуін мейілінше сәтті шыққан бейне дей аламыз: Адасқан күшік секілді Ұлып жүртқа қайтқан ой. Өкінді, жолың бекінді. Мұндай бірлік, ұқсастықтар өсиет-нақыл, тәрбиелік мәнді жырларда да молынан үшырасады. Сол себепті бұларды арнайы қарастыру кейінгі еңбектердің үлесі болып табылады. Рас, ескіше сауат ашып, медресе, мектептерде оқыған ақындардың көпшілігі дерлік Қожа Ахмет Иасауидің "Диуани хикметін" оқымағандары кем де кем дей аламыз. Бұдан соңғы оның сүйікті шәкірті Сүлеймен Бақырғани, Сопы Аллаяр тәрізді кісілердің туындылары да ел ішінде кең тараған. Орташа ғана сауаты бар жезқазғандық Қожабай ақын өзінің бір толғауында бұлай дейді: Өлмесе әулиелер кетті қайда, Баязид кетті қайда Бастамменен? Тіріде еш адамға бой бермеген, Рүстем өлмеді ме Дастанменен. Қожа Ахмет өлім іздеп кірді жерге Алмады алдап түсін ашқанменен. Қарынбай жер жаһанның малын жинап, Не болды бауырына басқанменен. Өлімнен қырық жыл бұрын Қорқыт қашты, Қойды ма оны құдай қашқанменен629 Сонымен, Қожа Ахмет Иасауидің "Диуани хикметі" ("Ақыл кітабы") өзінің діни-пәлсапалық, үгіт-насихаттық мазмұнымен алғаш қыпшақ, оғыз, қарлық тайпалары арасында, кейін жеке-жеке ұлт болып қалыптасқан қазақ, өзбек, түрік, татар, башқұрт, тағы басқа халықтар ішінде кең тарап, ислам дінінің сол мекендерде орнығып қалыптасуына қолайлы жағдай жасады. Түрік тілінде жазылған алғашқы көркем шығармалардың бірі болғандықтан, оны қалың бұқара да, соның ішінде ескіше оқыған зиялы қауым, сауатты ақындар да оны қастерлеп құрмет тұтты, оған еліктеп өз шығармаларын жаратты. Әсіресе, қазақ ақындары өз жырларында діни мазмүн мен дидактиканы Қ.Иасауише дамытуға мүмкіндік алды. Соның нәтижесінде Шығыстың классикалық әдебиеті дәстүрлі қазақ поэзиясының өнімді де өнегелі, таусылмас бір арнасына айналды. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|