Міхась Южык Чарга паэма ў прозе (з жыцця літаратараў) Раздзел 1

Наступны дзень, калі паўсонны Г. выбраўся з начлежкі пісьменнікаў, сустрэў яго сцяной снегападу. Мароз як быццам зменшыўся, але снег валіў настолькі густы, што Г. з цяжкасцю знайшоў дарогу да лагера. Сёння ён крыху запазніўся, а таму чарга перад ім паўстала ва ўсёй, так бы мовіць, красе. Калі Г. наблізіўся да яе хваста, то наперадзе было відаць толькі метраў дзесяць, не болей. Выгінастая і варухлівая, чарга сыходзіла ў снегапад. Г. маланкава кінуўся да свайго месца, каб заявіць аб сабе суседзям, пастаяў там да прыліку колькі хвілін і памкнуўся да вогнішча. Хлёпуса яшчэ не было, ля прыгашанага кастрышча грувасціліся сумёты. Некалькі літаратараў працавалі шуфлямі, стоячы па пояс у снезе. Мемуаран, на гэты раз проставалосы і ў расхрыстанай ватоўцы, уладарна пакрыкваў на работнікаў, прыспешваючы – ён відаць, хваляваўся, што з хвіліны на хвіліну прыбудзе Хлёпус. Убачыўшы пісьменніка Г., Мемуаран радасна галёкнуў, і паказаў рукой, каб той далучаўся да працы. Неадказны сакратар схапіў шуфель і прыняўся кідаць снег. Яны якраз улажыліся: праз хвілін сорак прывезлі Хлёпуса, на гэты раз на зялёным джыпе. Ён вылез з нейкімі дзядзькамі і хвілін дзесяць гутарыў з імі, ухутаны снегападам. Затым дзядзькі скочылі ў джып і паехалі, а Хлёпус заняў сваё звыклае месца. На гэты раз ягоны фатэль хавалі ўначы ў палатцы. Дарэчы, палатак у лагеры яўна прыбыло – гэта пісьменнік Г. адразу прыкмеціў. За Хлёпусам прыбыў рафік “Сабоды”, радыёстанцыя тут жа стала разгортвацца.

Паўз вогнішча прайшоў нарад міліцыянтаў, са знарочыста абыякавым выглядам яны рушылі ўздоўж чаргі, спакваля знікаючы ў белым марыве. Нарэшце Мемуаран адпусціў работнікаў на кухню. На гэты раз давалі гарохавы суп з рыбінымі галовамі і замест чорнага хлеба паўбохана белага. Г. узрадаваўся такой разнайстайнасці меню. Было вельмі смачна. Тым больш што запіць гэта ўсё далі кіпенем з двума кускамі цукру. Гэта канчаткова ўзняло настрой, і Г., прыбыўшы да вогнішча, наважыў дагадзіць гаспадарам: ён ухапіў шуфель і за якія паўгадзіны літаральна адпаліраваў пляцоўку вакол Хлёпуса, на заканчэнне ўпрыгожыўшы лагер яловым голлем, якое паўтыркаў па акружнасці. Затым схадзіў у доктарскую палатку, урачыха зняла павязку з яго твару, агледзела рану, змазала зялёнкай і наляпіла пластыр. Цяпер нарэшце можна было стаць у чаргу. Якраз аціх снегапад. З неба асобнымі парашуцікамі спускаліся рэдкія сняжынкі. Па дарозе да свайго месца Г. сутыкнуўся з самім Смякляевым, якога не бачыў з першага дня. Той бадзёра шыбаваў уздоўж чаргі з кіпай “Народнай нядолі” пад пахай. Г. прывітальна кіўнуў. На што гэты славуты чалавек адказаў ветлівым кіўком. Г. заўсёды ўражваў аптымізм і сіла духу гэтага немаладога, але такога нязломнага чалавека, таленавітага паэта, палітыка і грамадскага дзеяча. Ніякай пыхі ў ім не было і паміну. Ад кіўка знакамітасці на сэрцы правінцыяла Г. яшчэ больш пацяплела.

Да абеду амаль нічога не адбывалася. Чарга стаяла і забаўляла сябе як магла. Напаўарлоў зноў наладзіў вакол сябе тэатр, дзе ён быў і акцёрам, і рэжысёрам. На гэты раз ён апавядаў пра асобу Кастуся Каліноўскага, раз-пораз мяняў голас, пераўвасабляючыся ў розныя персанажы. У народзе, што атачаў прамоўцу, аднойчы паказаўся бел-чырвона-белы сцяг, але яго хутка схавалі за спінамі пад шматгалосыя шыканні.

У другой купцы, маладзёвай, аўтары і чытачы часопіса “Высерань” спаборнічалі паміж сабой у майстэрстве дэкламацыі вершаў. Яны ўсперліся на зладжаную з лёду трыбунку, вышынёй з метр, і пачаргова аратарствавалі. Было прыемна, што пісьменніка Г. тут пазнавалі. Падышоў слынны малады крытык Белякявічус, паціснуў руку і сказаў, што чытаў апошнюю рэч Г. у часопісе “Бадзёрасць”. Неадказны сакратар зардзеўся, з пачуццём абняў Белякявічуса і сказаў, што чытае ўсе яго артыкулы і асабліва упадабаў артыкул у тыднёвіку, дзе той разбіраў раман класіка Пятра Абмякіна. Белякявічус пазнаёміў Г. са сваімі хаўруснікамі, сярод якіх было нямала паглядных дзяўчат. Г. хутка прыйшоў у гуллівы настрой і, каб казырнуць перад дзяўчатамі, успомніў маладосць і ўзлез на трыбуну з дэкламацыяй верша Васіля Рыкава. Ён яшчэ ў школе захапляўся творчасцю славутага песняра вайсковых дарог. На палове верша, праўда, Г. запнуўся, пачаў нешта мармытаць, успамінаючы, але слухачы яму падказалі. Г. узрадавала, што ў нас такая дасведчаная і развітая моладзь. Сышоўшы з трыбуны, ён праслязіўся, бо ўжо шмат гадоў шчыраваў на ніве падлеткавай прозы, паставіўшы за мэту зрабіць моладзь лепшай ва ўсіх адносінах. Было ўсцешна, што яго самаадданая дзейнасць дае свой плён.

І толькі перад абедам адбылася падзея, якая прытушыла такі цудоўны настрой. Аднекуль здаля данёсся рокат, а потым паказаліся самаходныя артылерыйскія ўстаноўкі. Іх было чатыры. Прыкрывалася гэтая чарада баявым танкам, які роў гучней за астатніх. Увесь гэты гвалт спыніўся насупраць рэдакцыйнага ганка. Чарга баязліва замерла. З самаходак павыскоквалі салдаты і ўтварылі жывы калідор да ганка. Потым выскачылі афіцэры і выструніліся паралельна самаходкам. Неўзабаве з аднаго люка высунулася галава, а затым і ўсё мажное цела маршала Цемрашэвіча. Ён паважна ступіў на вытаптаны снег. Тады адзін палкоўнік з чарады афіцэраў страявым крокам скіраваў да маршала і голасна далажыў, што дарога расчышчана. Маршал паблажліва кіўнуў і сказаў “вольна”. А тады ў атачэнні верных афіцэраў рушыў да рэдакцыі. Пісьменнік Г. ведаў, што маршал Цемрашэвіч – гэта славуты аўтар гексалогій, агромністых раманаў пра беларускую вёску, якімі поўняцца ўсе часопісы Беларусі. На гэты раз Цемрашэвіч не прывёз з сабой непадымных рукапісаў – бо рукапісы чарговай эпапеі даўно ляжалі ў рэдакцыі, для іх, па чутках, быў адведзены асобны пакой. Цяпер жа маршал Цемрашэвіч, відаць па ўсім, прыбыў вычытваць карэктуру. У глыбіні душы, зусім-зусім трошкі, Г. пазайздросціў маршалу – пазайздросціў не таму, што той пнецца ў рэдакцыю без чаргі, а таму, што сам Г. ніколі не зможа напісаць гексалогій, прынамсі –да пенсіі, калі будзе багата вольнага часу.

Прыезд маршала Цемрашэвіча стаўся апошняй адметнай падзеяй, потым тры дні нічога значнага не адбывалася ў даўжэзнай чарзе. Нават снег не ішоў. Усталявалася марознае надвор’е, неба завалаквала смуга, скрозь якую редка-рэдка вызірала нізкае сонца. Пісьменнік Г. ужо прызвычаіўся да ранішняй фізічнай працы па ўпарадкаванні тэрыторыі лагера. Ён прыдбаў сабе новыя знаёмствы сярод літаратараў, якія кідалі снег і калолі дровы разам з ім. Вядома, што сумесная праца збліжае. Пад час перакураў шмат чаго цікавага і важнага даведаўся Г. Аказалася, што ён амаль не ведае літаратурны свет ці прынамсі мае аб ім даволі наіўнае ўяўленне. Адзін работнік паведаў яму, што, стоячы ў чарзе сумленна, Г. ніколі не дойдзе да мэты, то бок да рэдакцыі. У гэтым асаблівасць чаргі. Трэба шукаць нейкія іншыя, нестандартныя спосабы. Але якія менавіта – работнік не ўдакладніў, а Г. па прыроднай сціпласці спытаць не насмеліўся. Аднак гэтыя словы трывала заселі ў душы і пачалі даваць трывожныя парасткі. Неадказны сакратар стаў заўважаць, што за некалькі дзён ён і сапраўды амаль не прасунуўся да рэдакцыйнага ганка. Вакно на першым паверсе, шчыльна завешанае рудымі канцылярскімі шторамі, па-ранейшаму знаходзілася на яго ўзроўні. У адзін дзень ён быў трохі паперадзе акна, у другі дзень – трохі далей, але ў сярэднім не прасоўваўся да сваёй мэты. А між тым Г. сам бачыў, як рэдка, але нехта з чаргоўцаў залузваўся-такі ў ацынкаваныя дзверы рэдакцыі, бачыў, як нехта выходзіў адтуль – найчасцей замаркочаны і ў слязах, але выходзіў. Што б гэта магло значыць, чаму няма руху наперад – у гэтым была заклятая таямніца чаргі і Г. цвёрда рашыў яе разгадаць.

Аднаго разу, увечары, бавячы гадзіны перад сном з Ненатолем Ачмуціным, Г. наважыў задаць яму амаль прамое пытанне пра хітрую нерухомасць чаргі. Той, на здзіўленне Г., нітрохі не збянтэжыўся, а нават усміхнуўся, паклаў руку Г. на плячо, сказаў са шкадаваннем: “Ох, які ж вы яшчэ малады!” – і ў некалькіх словах акрэсліў сутнасць праблемы. Рэч у тым, гаварыў Ачмуцін, што само па сабе ў жыцці нічога не рухаецца і трэба рабіць, так бы мовіць, унёскі, а калі Г. хоча канкрэтней – то даваць на лапу дзелавым людзям. Тады Г. пераставяць бліжэй, і народ не абурыцца. Ачмуцін ужо колькі разоў так рабіў, але і гэта, заўважыў ён, не гарантуе стоадсоткавага поспеху – бо даюць усе. І пытанне толькі ў нюансах – хто дасць болей. Ачмуцін бы з задавальненнем даў так, каб не стаяць на лютым марозе, але цяжба з адным графаманам яго амаль разарыла. Г. можа сам упэўніцца, завітаўшы ў яго кватэру, што палова мэблі і кніг прададзена. Між іншым Ачмуцін запрасіў Г. у бліжэйшыя дні да сябе ў госці, пасядзець за чарачкай, паўспамінаць лепшыя дні, памарыць аб будучыні… А, і самае галоўнае, бачачы проста-такі нерэальную наіўнасць суразмоўцы, Ачмуцін сказаў зусім ужо пэўна – даваць хабар трэба Мемуарану, і тое не факт, што Мемуаран згодзіцца. Дакладней, яму трэба будзе узяць ад Г. заяву, паставіць яе ў чаргу такіх жа заяў і, калі Хлёпус падпіша, то гэта шанцунак.

У той дзень зусім прыгнечаны Г. выправіўся спачываць. Дакладней, пайшоў на сустрэчу з Навумовічам. Спаткаўшыся за рагом, Г. працягнуў яму загадзя падрыхтаваныя пяць даляраў, аднак жукаваты паэт, пакруціўшы галавой туды-сюды, прашаптаў, што такса павышаецца – цяпер сем даляраў. Г. паспрабаваў абурыцца, але Навумовіч быў непрыхільны – у краіне падаражэў хлеб, а таму ўсе тарыфы аўтаматычна ўзвышаюцца. Калі, канешне, Г. хоча начаваць у сумёце ці ў якім бамжатніку – то на здароўечка, разводзіў рукамі Навумовіч. Калі ж шаноўны спадар хоча спачываць у цёплым пакоі сярод інтэлігентных людзей, то варта заплаціць сем даляраў. З цяжарам у душы аддаў Г. праславутыя пяць даляраў і заплаціў рублямі яшчэ за два.

Гэтай ноччу, перш чым падняцца ў начлежку, ён абследаваў усе пад’езды навакольных дамоў – ці няма там гожага месца прысланіцца нанач да якой батарэі. Але большасць пад’ездаў мелі кодавыя замкі, у астатніх прыдатнай батарэі Г. не знайшоў. Трапілася адна батарэя, дзе б можна было драмануць, але каля яе ўжо гужаваліся агрэсіўнага віду падлеткі – далёка не такія харошыя і разумныя, як у яго аповесцях. Гэтыя могуць і ў пысу. Добра, што Г. адразу рэціраваўся. Падумалася, дарэчы, што нядрэнна б дзесьці набыць паляўнічы нож і на ўсякі выпадак мець пры сабе.

Наступнага дня, адпрасіўшыся ў Мемуарана, Г. злётаў на бліжэйшае паштовае аддзяленне – у пяці кварталах ад рэдакцыі, каб даць тэлеграму жонцы. Датэлефанавацца з мабільніка ніяк не атрымоўвалася. Відаць, з прычыны рэкордных маразоў у Сранцавічах трэснуў і разваліўся сотавы рэтранслятар. Таму прыйшлося заняць месца ў чарзе на пошце – гэтакай жа змяістай чарзе, як і каля рэдакцыі. Цяпер, згледзеўшы любую чаргу, Г. палохаўся, міжволі ўсчыналіся сэрцабіццё і ўдушша, ахоплівала паніка. Гэтак сталася і цяпер. Аднак неўзабаве Г. супакоіўся – чарга рухалася не ў прыклад злашчаснай рэдакцыйнай чарзе так, што вока ўлоўлівала гэты рух. Праз якія тры гадзіны Г. тэлеграфаваў жонцы, каб яна выслала яму дзвесце даляраў з зацемкі, то бок тыя грошы, якія яны збіралі на плазмавы тэлевізар. Абыдуцца і трубкавым тэлевізарам, не бяды. Галоўнае цяпер – адужаць чаргу. Будучая слава пакрые ўсе выдаткі, хай жонка будзе спакойная. Яшчэ Г. прасіў яе тэлеграфаваць сюды да запатрабавання праз дзень, каб ён быў у курсе сямейных і рэдакцыйных спраў. Прасіў таксама дазваніцца галоўнаму і супакоіць, што ён хутка вернецца, прычым з падарункамі для ўсіх супрацоўнікаў; прасіў, каб гналі ў нумарах любую чухну – газету ўсё адно ніхто не чытае, галоўнае, каб у гарвыканкаме не даведаліся, што Г. пакінуў месца працы без важкай прычыны… Хаця, думаў неадказны сакратар, выходзячы на мароз, якая прычына можа быць яшчэ болей важкай, чым намер стаць у чаргу?

Аднойчы ўранні, калі пісьменнік Г. прыбыў у лагер чаргоўцаў, ён заўважыў незвычайную мітусню. Каля вогнішча, якім загадваў Мемуаран, завіхалася чалавек дзесяць маладых і сталых пісьменнікаў. Чуліся крыкі, эмацыйныя перегукванні. Каля вогнішча ляжала некалькі буйных сувояў, жалезныя палкі, усялякі будаўнічы рыштунак. Г. прыспорыўся да Мемуарана. Той адразу ж запрог яго працаваць, не тлумачачы, што, уласна, яны будуць рабіць. Паяснілі самі работнікі. Адзін, вядомы байкаплёт Слесарэўскі, быў прызначаны на сёння прарабам. Па адукацыі інжынер-будаўнік, ён хвацка кіраваў працаю. Аказалася, яны ставяць буйную і доўгую гандлёвую палатку – Хлёпус адчыняе тут кніжны кірмаш. І трэба спяшацца, бо вось-вось падвязуць сам тавар. Сапраўды, не прайшло і паўгадзіны, як да вогнішча падваліла вялікая фура. Шафер-дальнабойшчык выйшаў, паздароўкаўся з Мемуаранам і папрасіў колькі людзей на разгрузку. Мемуаран дзьмухнуў у свістульку і падклікаў да сябе новыя працоўныя сілы ў выглядзе шасці паэтаў-пачаткоўцаў. Яны прыняліся цягаць з фуры кардонныя пачкі і стаўляць іх каля гандлёвай палаткі, якая пад кіраўніцтвам Слесарэўскага была ўжо напалову ўзведзена.

Работа спорылася. У палатцы зацяплілі буржуйку, з якой паваліў густы шызы думок, які дадаў рамантыкі ў аднастайнасць быту чаргоўцаў. Затым унутры паставілі два шэрагі доўгіх сталоў, павесілі над імі лямпачкі. Асвятленне ажыццяўлялася праз асабістую міні-электрастанцыю Хлёпуса, якая месцілася за рагом дома, працавала на мазуце, дыміла і раўла як апантаная.

Пісьменнік Г. уласнаруч выклаў ледзяністую падлогу палаткі духмяным яловым голлем. Словам, усё было падрыхтавана да ўносу самой прадукцыі – курган з пачкаў кніг выдавецтва “Варвест” высіўся збоч палаткі. Уносілі па камандзе Мемуарана, ён узразаў пачак, вымаў кнігі і ставіў па алфавітным парадку стосамі на стале. Ля кожнага стоса ён змяшчаў шыльду з назваю кнігі і імем аўтара. Літаратура там была выключна рускамоўная і дужа разнамасная. Ад спецыяльнай даведачнай літаратуры да парнаграфічных часопісаў, ад класікі сусветнай мастацкай літаратуры да зборнікаў анекдотаў. Уражвала шыкоўная размаітасць вокладак. Пераплёты з залатым цісненнем, з высокамастацкімі малюнкамі, са скуры кракадзіла, кнігі з супервокладкамі, дыхтоўныя кнігі з аўдыёдыскамі – шмат-шмат усяго, ад чаго ў пісьменніка Г. разыгрываўся чытацкі апетыт і расла прыкрая зайздрасць ад таго, што яго ўласныя кнігі выглядалі ў параўнанні з прадукцыяй “Варвеста” ўбогімі папялушкамі. Кусаліся і цэны. Аднак Г. рашыў, што б там ні было, купіць хоць адну прыгожую кнігу. Устрэмілася думка паставіць яе на ўласны пісьменніцкі стол – для ўзняцця настрою і як арыенцір на будучыню. Г. пакляўся сабе, што займее такую кнігу накладам за 50 тысяч з уласным імем на вокладцы. Ён паставіў сабе такую мэту і ён, чалавек дзівоснай нязломнасці і адвагі, даб’ецца жаданага.

А пакуль тое, давялося стаць у чаргу (“Зноў чарга!”), якая за некалькі хвілін утварылася некароткая, адсмоктваючы, так бы мовіць, кантынгент з асноўнай чаргі. Нецярплівыя пакупнікі прагнулі ўбіцца ў пунсовую палатку, над якой валіў з коміна вясёлы дымок. У палатцы за столікам сядзеў Мемуаран у сінім халаце прадаўца. Праваруч і леваруч ад яго, у такіх жа халатах, але таннейшага пакрою, сядзелі Ачмуцін і Навумовіч. Усе трое ўпраўна адпускалі тавар. Навумовіч выкрыкваў на ўсю іванаўскую назвы кніг і хваліў іх, і сцвярджаў, што нядорага. Ачмуцін быў не такі гаманкі. Аднак пісьменніку Г. пакуль гэта ўсё было не відно, толькі чуваць, бо ён знаходзіўся у метрах дзесяці ад палаткі на трыццаціградусным лёгкім марозіку, у чарзе, хвост якой даўно вываліў з палаткі “Варвеста” і разрастаўся ўсё болей.

Сам Хлёпус пакуль адсутнічаў. Па чутках, ён прыедзе ўвечары, на ўрачыстае адкрыццё кірмашу; казалі, будзе гулянне з шашлыкамі ды феерверк.

А пакуль што народ хваляваўся, прагнучы найхутчэй займець нешта ад славутага выдавецтва “Варвест”. Раптам пісьменніку Г. падумалася, што гэты ажыятаж, гэтая напруга апошніх дзён у чарзе, якая не вылілася ў які-кольвек скандал, – усё гэта не можа абысціся без выбуховай разрадкі. Потым Г. рашыў, што гэтай думкаю наклікаў бяду. Або, рэфлексуючы, меркаваў, што тое быў толькі яго прагноз, які вынікаў з ведання сітуацыі. Як бы там ні было, а скандал спраўдзіўся – лямантлівы, слязлівы, смаркаты, крывавы… адным словам – агідны. Зачыншчыцай яго сталася помная па бойцы з Чувырлам літаратарка Марыйсевіч. Неадказны сранцавіцкі сакратар і раней чуў, што Марыйсевіч называюць бабай-скандалам, што, маўляў, дзе яна ні з’явіцца – там крыкі, лаянка, мардабой і міліцыя. Чуў, але не мог даць веры, што такая разумная, мяркуючы па яе артыкулах, маладзіца здатная на зверскія супрацьпраўныя дзеянні. Гэта ніяк не ўкладвалася ў цнатлівай свядомасці Г. І тым не менш, яму давялося ў гэтым упэўніцца.

Раздзел 9

Марыйсевіч з’явілася знянацку, у жывым калідоры паміж дзвюма чэргамі, як бы маючыся агаломшыць людзей. З’явілася ў чорным трыко і сінім цесным світэры, басанож, з валасамі тырчастымі, аблітымі, відаць, нейкім клеем. На шыі ў яе вісела шыльда з надпісам, які пісьменнік Г. так і не паспеў расчытаць. Марыйсевіч зацягнула голасна, з завываннямі, нейкую ўкраінскую песню, выпростваючы рукі ўгору. Народ напраўду аслупнеў. Раптам з чэргаў выскачылі чатыры маладзёны рознага полу, але ў аднолькавых з Марыйсевіч уборах. У іх руках вокамгненна з’явіліся бенгальскія агні, адзін ірвануў петарду, а тады ўсе яны хорам завылі. Пры гэтым дзве дзяўчыны ў трыко распласталіся ля ног Марыйсевіч.

Гэтае вычварства пісьменнік Г. назіраў з трывожным здзіўленнем. Толькі потым яму, правінцыялу, патлумачылі, што гэта перформанс. Пакуль жа ён сачыў за развіццём падзей з няўцямным выразам праставатага твару. І вось праз колькі хвілін нешта пайшло не па сцэнарыі. Марыйсевіч неспадзявана кінулася да меншай чаргі, схапіла некага і стала лямантаваць. З дапатопнай цікаўнасцю Г. пасунуўся да яе. Аказалася, што Марыйсевіч, магутная і грозная, трымала за футра худзенькую дзяўчыну, у якой Г. пазнаў скандальна вядомую журналістку Заслаўскую. Марыйсевіч тузала яе за футра і галасіла, каб тая выйшла вон і не глядзела на яе. Дзяўчына рахмана пераконвала, што стаіць у чарзе па кнігі і зусім не збіраецца глядзець на гэты дурнаваты спектакль. Ад слоў Заслаўскай Марыйсевіч увачавідкі прыходзіла ў дзікі шал. Твар яе збарвянеў, як у гіпертанічкі, яна перахапіла Заслаўскую за каўнер пад горлам і матляла, соўгаючы па наледзі. Народ наўздзіў бязмоўнічаў і бяздзейнічаў.

Распаляючыся, Марыйсевіч зыкнула, што апошняга разу загадвае Заслаўскай сысці па дабру, але, не дачакаўшыся адказу ад спалатнелай дзяўчыны, тарганула яе так, што тая паслізнулася і ўпала б, каб не магутная рука Марыйсевіч, што трымала яе каўнер. Тады раз’ятраная публіцыстка падняла Заслаўскую, нібы перыйка, з зямлі ды заляпіла смачную аплявуху. Раздаўся характэрны пляскат. Але і на гэта народ не зрэагаваў. Марыйсевіч, падсілкаваная высокай дозай адрэналіну, усчала калашмаціць маладую журналістку штосілы. Яна біла ёй пад дых каленам, ірвала валасы, узнагароджвала кухталямі, шоргала па наледзі. Толькі праз секунд дваццаць гэтага шалёнага гвалту з натоўпу выскачыў Гадановіч і павіс на руках у прыяцелькі. Туга б яму прыйшлося, каб за ім следам не выскачылі памагатыя і не ўчапіліся за ўсе рукі і ногі Марыйсевіч – на кожным яе члене павісла некалькі мужыкоў. Прагрэсіўную публіцыстку павалілі долу, намагаючыся суняць, але яна раўла як скажоная, патрабуючы даць ёй “гэтую гадаўку”, то бок Заслаўскую.

Чым правінавацілася худзенькая дзяўчына перад Марыйсевіч, пісьменнік Г. не ведаў. У той самы момант, калі трэба было ўмяшацца і спыніць гвалт, Г. раптам працяў подленькі страх. Успамін пра папярэднюю бойку, з удзелам таксама скандальнай Марыйсевіч, не даваў зрушыцца з месца на дапамогу Заслаўскай. Не дазваляў помны эпізод, калі яму раскроіў твар чахлы дзядуля з кульбаю. Г. затросся як у ліхаманцы, не ў змозе крануцца з месца. Ох, як сорамна яму за гэта было… Замест таго, каб мужна імчацца да Заслаўскай, ён захінуў твар далонямі, каб не бачыць збіцця. Балазе працягвалася тое не вечнасць – да зрынутай на лёд Марыйсевіч, якая звівалася ў захопах Гадановічавых людзей, імчаліся доктарка і медсястра. “Бром з люміналам!” – гэтыя словы доктаркі адбіліся ў свядомасці Г. Медыкі населі на Марыйсевіч і праз адзежыну вялікай іголкай ушпільнулі заспакаяльнае. Прагрэсіўная публіцыстка паторгалася яшчэ з хвіліну, слабеючы, і заціхла. “У палатку, пад кропельніцу!” – закамандавала ўрач. Марыйсевіч поцягам павалаклі да медпалаткі. Народ у чэргах гудзеў растрывожаным вуліем. Вочы Г. замгліла чырвоная павалока, ад напругі яго ўражлівая натура сарвалася на істэрыку. Ён упаў на снег і задушліва ўсхліпваў, і тонка стагнаў, мармычучы няўцямнае для людзей, якія не адразу скумекалі, што Г. патрэбная дапамога.

Медыкі былі занятыя куды больш цяжкім выпадкам з Марыйсевіч, таму Мемуаран абмежаваўся тым, што расціраў твар Г. ледзяністым снегам, даваў поўхі і адпойваў гарэлкаю. Толькі праз гадзіну Г. перастаў трэсціся.

З прычыны крывавай расправы, здзейсненай Марыйсевіч, у лагеры ўсчаўся пярэпалах. Людзі бегалі то да палаткі, дзе адхайваюць пісьменніка Г., то да месца, дзе паклалі на насілкі Заслаўскую, то да медпалаткі, дзе спуталі Марыйсевіч і капаюць лекі. Імгненна зашустрыла радыё “Воля”, колькасць яго карэспандэнтаў вырастала неймаверна, нібы іх кланіравалі ў рэдакцыйным аўтобусе. Шумлівыя, яны лёталі па лагеры, хапаючы кожнага стрэчнага і прапаноўваючы даць інтэрв’ю. Зрэшты, Гадановіча не трэба было ўломліваць, ён з азартам загаманіў аб гэтым надзвычайным здарэнні – румяны, задзірысты і рухавы, з рукамі ў кішэнях і з бел-чырвона-белым шалікам на шыі, распавядаў бывалы паэт “Волі” пра выпадак з Марыйсевіч. Ён бараніў прыяцельку, перакладаючы віну на Заслаўскую – нібыта тая доўгія месяцы пісала на Марыйсевіч пасквілі ў газетах і часопісах, а сёння, стоячы ў чарзе, нібыта па кнігі, насамрэч вяла падрыўную дзейнасць, не даючы засяродзіцца на перформэнсе. На пытанне “Волі”, дык навошта ж было так люта збіваць, прагрэсіўны паэт прыхіхікваў – а хай дзеўка не нарываецца.

Двое іншых карэспандэнтаў накінуліся на паўпрытомную Заслаўскую, якая знаходзілася на насілках, пакладзеных проста ў сумёт. Абодва вокі яе былі сінія, вусны крываточылі, рукі трэсліся, голас дрыжэў. Каля яе завіхаліся сяброўкі, адпойваючы гарачым чаем і змазваючы раны. Заслаўская ледзь магла гаварыць, але напорыстыя карэспандэнты тыцкалі ёй у твар мікрафон, тараторылі пытанні, сярод якіх пераважала назойлівае – а ці будзе яна падаваць у суд, ці будзе адкрыты працэс над Марыйсевіч, радыё “Воля”, маўляў, стане дабівацца адкрытага працэсу. Пыталіся, як на гэта адрэагуюць родзічы Заслаўскай, калі даведаюцца. Ну і ўсё ў такім духу. Словам, мучылі няшчасную дзяўчынку нястомна. Нарэшце з’явілася некалькі сябрукоў Заслаўскай, даволі дужыя хлопцы, і настойліва папрасілі “Волю” пераключыць увагу на каго іншага. “Воля” крыху адышлася, але і зводдаль былі чуты яе выгукі, прычым слова “суд” вымаўлялася з нейкім экстазам.

Вакол Заслаўскай пакрысе сфармавалася кола прыяцеляў, агрэсіўна настроеных на Гадановічаву групоўку, у якую, як вядома, уваходзіла азвярэлая Марыйсевіч. Пачаў назапашвацца ваяўнічы патэнцыял паміж гэтымі коламі, ужо паляцелі ў праціўнікаў снежкі і камлыгі лёду, калі падаспеў Мемуаран і строга загадаў супакоіцца. Праз дзве гадзіны мусіць пачацца адкрыццё кніжнага кірмашу, і ён не хоча, каб гэта скасавала міліцыя. Словы Мемуарана мелі дабратворны ўплыў на разгарачаных маладзёнаў. Хутка доктарка з медсястрой вынеслі размяклае цела Марыйсевіч і здалі яго пад апеку хаўруснікаў, а ў медпалатку панеслі Заслаўскую – з ёй таксама трэба было шмат працаваць.

Тым часам пісьменнік Г., апрытомнены Мемуаранам, стаў на кволыя ногі і выйшаў праветрыцца на трыццаціградусны марозік. Сіверы гналі пазёмку. Над лагерам маляўніча дымілі коміны і матляліся на ветры зыркія лямпачкі. Асноўная чарга зусім парадзела, бо ўжо падкацілі бочку бясплатнага піва ад Хлёпуса, ужо Слесарэўскі з памочнікамі ладавалі шашлычную. Па чутках, кожнаму дадуць па нізцы бясплатнага барановага мяса. Народ узрушыўся. Актывізаваліся Напаўарлоў і Смякляеў. Калі першы, згуртаваўшы вакол сябе моладзь, мірна распавядаў пра князя Ягайлу, то другі даводзіў слухачам, усё болей смялеючы, як кепска жывецца народу пры адсутнасці грамадзянскіх свабода. Такая гамонка нібы магнітам прыцягнула карэспандэнтаў “Волі”, якія наставілі зброю сваіх мікрафонаў і відэакамер на бунтоўнага паэта. Нехта правакацыйна выняў нацыянальны сцяг і стаў ім размахваць. Але нядоўга – нехта гвалтам накінуў на сцяг кажух, пачалася валтузня, якую, праўда, хутка сунялі людзі Мемуарана. На завяршэнне нейкі гад выбухнуў у натоўпе петардай. Аднак усё абышлося: роты міліцыянтаў, што стаялі ў двух кварталах ад рэдакцыі, не набліжаліся.

Пісьменнік Г. самотна брадзіў па лагеры. Барадаты, з заплечнікам, у валёнках і рукавіцах, ён нагадваў Івана Сусаніна. Толькі ён нікога нікуды не вёў. Наадварот, туга і безнадзейнасць змушалі яго да руху. Звыклы многа хадзіць, неадказны сакратар спрабаваў гэтак суцішыць хандру, якая апанавала яго пасля выпадку з Марыйсевіч. Ён моцна зняверыўся ў людзях. Як яны так доўга маглі назіраць, як збіваюць дзяўчынку?! А галоўнае, як ён сам, бравы літаратар, пясняр высокай маралі і флагман падлеткаў усяе Беларусі, пасмеў не кінуцца на падмогу ахвяры?! Г., будучы па прыродзе мазахістам, з насалодай стаў уядаць сябе падобнымі думкамі. Праўдзівей, адна яго частка хацела спакою і радасці, а другая, подлая, вярэдзіла незагойныя раны. О, Божа, гаварыла гэтае “я”, колькі я тут стаю, колькі ўсяго адбылося, колькі я грошай патраціў, колькі сілаў і калорый паклаў, колькі ўрону нанёс сваёй адсутнасцю сранцавікцай газеце – а выніку практычна няма! Я ўсё гэтак жа стаю, думаў Г., пад пятым ад ганка вакном, дзень пры дні не прасоўваючыся наперад. Як жа засвярбела зараз неадказнаму дастаць усе грошы, што мае, і аддаць іх начальнікам, каб яго пераставілі бліжэй да ўвахода! Аднак другое “я” душыла гэтую маладушнасць. Пісьменнік Г. не з такоўскіх! Ён будзе мужна біцца за сваю праўду, пакуль стане сілаў. Ён будзе мерзнуць тут, хрыпець, высільвацца на колцы дроў і парадкаванні тэрыторыі – але яму не сорамна будзе зірнуць сабратам у вочы. Чакай, гаварыла яго кепскае “я”, а не прасоўваешся ты па чарзе ці не таму, што вось гэтыя сабраты, якіх ты так апяваеш, і становяцца раз-пораз бліжэй да ганка насуперак сумленню і сораму, га? А калі не яны, то чаму ты не рухаешся па чарзе? Бедачына Г. быў ужо не ў змозе трываць гэты верад. Ён падышоў да бочкі з півам і ўзяў свой бясплатны куфель. Дабрадатны напой, цёплы ў параўнанні з марозным паветрам, хутка сагрэў нутро і расцяпліў думкі. Адыграла ролю і гарэлка, якую ліў у яго Мемуаран, адхайваючы; напоі, так бы мовіць, сплюсаваліся, узмацнілі адно аднаго. І пісьменнік Г. спакваля расслабіўся, а затым раскісла паплыў па хвалях агульнай весялосці: адкрыццё кніжнага кірмашу якраз пачыналася.