Н. Қ. Жүсіпов С. Торайғыров атындағы пму, Филология, журналистика және өнер факультеті, «Қазақ филологиясы» кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ. д., профессор

Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының қызметкері

Мәшһүр Жүсіп Көпеев қазақтан шыққан көрнекті ақын, тарихшы, этнограф, шежіреші, аудармашы, ауыз әдебиеті мұраларын жинаушы. Бес жасынан бастап ауыл молдасынан дәріс алған. Жастайынан еті тірі, зерек бала Хамар Хазірет деген үлкен оқымысты молданың алдынан жеті жыл бойы сабақ алады. Молда бір ғана дін сабағын емес араб, парсы, шағатай тіліндегі кітаптарды да қатты қадағалап оқытады. Кітаптың тек қарасын танытып қоймай, ішкі мазмұн, мән-мағынасына дейін тәптіштеп түсіндіреді. Арабтың, парсының тілін үйтетеді. Мәшһүр бір жыл ішінде хат танып, өнер-білімге, әдебиетке құмар болып өседі. Жеті-тоғыз жасында «Ер Тарғын», «Қозы Көрпеш - Баян Сұлу» сияқты халық жырларын, шығыс қиссаларын жатқа айтқан. Сол себепті де Мәшһүр деген атқа ие болады. Он бес жасында медреседе оқып жүріп өлең жаза бастайды. Он бес жастан кейінгі өмірінің бәрін дерлік өлеңмен сөйлеген деседі. Ол туралы ақынның өзі былай дейді: Жабысты маған өлең он бес жаста, Жұрт айтты: «Не қыласың» - деді баста Дегенмен қоя алмадым үйренген соң, Мінім жоқ қылған жұртқа мұнан басқа. Шүкірлік, бергеніңе, құдай патша,Он бесте шабыттандым жүйрік атша. Бір күндер ұйықтап жатқан мезгілімде,
Кеудеме өлең толды сызған хатша. Мәшһүр Жүсіп туралы М.О. Әуезов: «Ал, өз шығармаларын былай қойып, басы ашық үлгілерді жазып алып, біздің дәуірімізге жеткізген еңбек Мәшһүрде мол екенін және естен шығармау керек. Сондықтан, қазақ ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің ғылымдық бір саласы историяграфия бөлімінде Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды баға берілуі шарт» десе («Әдеби мұра және оны зерттеу», «Ғылым» баспасы, 1961), С. Мұқанов өз ойын былайша түйіндепті: «XVIII ғасырда жасаған ақындардың ішінен жыры мол сақталғаны Бұқар жырау. Бұқардың жырларын сақтап, тарих алдында ерекше еңбек сіңірген адам - Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Бұқардың жырларын жазып алған Мәшһүр Жүсіп: «Бұқар-екең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге келіп жеткені тамыры ғана» дейді. «Мес» жинағына қарасаң көңілің тояттайды, оқысаң көзің қуанады. Cиясы әсем көшірілген қолжазба Мәшһүр махаббатына лық толы. Ол көне қолжазбаның әрбір сөзіне дейін жеткізуге, қазақ тілінің алтын қорын шашпай-төкпей сақтауға тырысқан».(«Халық мұрасы», «Қазақстан» баспасы, 1974) Академик М. Қаратаев та ХХ ғасырдың бас кезіндегі ақындардың творчествосын саралай келіп: «М. Көпеевтің қазақ әдебиетінде әрі ақын, әрі жинаушы ретінде алатын орны ерекше» - деп  бағалапты.(«Қайта қарауды қажет ететін мәселе», «Қазақ әдебиеті», 1956) Мәшһүр Жүсіп 1858, қой жылы, қыс мезгілінде қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданының Қызылтау өңірінде Найзатас деген жерде дүниеге келген. Нәрестеге ата-баба салтымен азан шақырып, атын Жүсіп деп қояды. Бұл жөнінде ақын кейіннен «Өмірбаян» атты өлеңінде:

Жасымда қойылған ат адам Жүсіп,

Жұрт кеткен сүйгенінен Мәшһүр Жүсіп.
Қолыма қағаз, қалам алған шақта,
Кетемін қара сөзге желдей есіп, - деп еске алады.

Ол есейе келе ел ішіндегі ауыз әдебиеті үлгілерін жинайды, сонымен қатар бала оқытумен де айналысады. Ел көріп, жер көріп, өз білімін әрі қарай тереңдету мақсатында Ташкент, Бұхар, Түркістан сияқты ірі қалаларға бірнеше рет сапар шегіп, Шығыс мәдениеті, Шығыстың ғұлама ғалымдары мен ақын, ойшылдарының шығармаларымен жақыннан танысады. Осы сапары жөнінде ақын:

Қазағым, өнер ізден, ұрлық-зорлық,

- деп ел ішінің ауыр жағдайын, береке-бірлігі жоқ жүдеу қалпын ашына айтады. М. Көпеев өлеңдерінің айрықша бір қасиеті - қарапайымдылығында. Ол ерекше бояу, тыңнан жаңалық іздемейді, жұртты таңырқата қояйын деген ой ақында атымен жоқ. Ақынның сөзі - жүрек түбінен шыққан сөз. Ақын сөз өнерін өте жоғары бағалаған. Адам баласы мен адам баласының табыспайтын, жақындаспайтын ұғыспайтын кезі болмайды. Өйткені, бірінің ішкі жан сырын бірі сөйлесу арқылы түсінеді дей келіп:

Кем емес кейбір сөзім жанған шоқтан,

- деп адамның ғажайып құдіретін, оның жарық дүниенің қожасы екенін әдемі сипаттаған.Мәшһүр Жүсіптің бөліп айтуға тұрарлық бір ерекшклігі - өлеңдерін жазып шығарған. Ол әрбір жырын мұқият қағаз бетіне түсіріп, рет-ретімен тәртіптеп, шашау шығармай ықтияттап ұстаған. Ақынның осындай ұқыптылығына дәлел кетіре кетейік: Сәбит Мұқановтың зайыбы Мәриям апамыз «Сағынышым Сәбитім» деген  Сәбең туралы естелік кітабында: «Ерте кезде Мәшһүр Жүсіптен хат келді деп әбігер болғанын білем. Мен ол кезде тым жаспын, ол кісінің кім екенін қайдан білейін. Мәшекеңнің тапсырмасын орындау керек деп жан-жаққа сұрау салып жүргенін ұмытпаппын». Бұл хат 1931 жылы жазылған хат екен. Яғни қайтыс болар жылы. Сол хатта Мәшһүр Жүсіп: «Бұл Мәшһүрде өзі жазған бір шежіре кітап бар, әдебиет тарихы болуға толық, үлкендігі табақ қағазға табақ бойынша жазылған, ауырлығы қадақ жарым... Бұл Мәшһүр Юсуф (естелікте солай - К.М.) сөзін бастырамын деп Торайғыров алып кетіп, аяқсыз шашылып, һәр жерде қалған. Онан сұратып Тәшкенге алып барып бастырамын деп Уәлихан Омаров алып кетіп о да аяқсыз қалдырған. Қызылорда баспаханада он екі азаматтың бірімін деп Зияш Алдабергенов алып кетіп о да аяқсыз қалдырған. Мәскеуде тұрамын деп Әлкей Марғұланов поштамен алдырып, о да аяқсыз қалдырған. Содан соң бұл аузы күйгендей боп сөзін қолдан шығармайтын болған. Осы күнде өзі жетпіс екі жаста отыр. Үш жүзден шыққан ақындардың. өрнекті хан, үлгілі билердің, батырлардың тарихы, әңгімесі өзінде түгел. Мен сөз үйренетін кісі емеспін. Уәлихан Омаров пен Зияш Алдабергеновтен Мәшһүр Юсуф сөзін қайда жібердіңдер, бары болса маған жіберіңдер, жоғы болса оны айтыңдар деп, екеуінің опасыздығына бір жауап алып берсең».(Мәриям Мұқанова, «Сағынышым Сәбитім», 2000, 73-75 беттер). Мәшһүр Жүсіптен Сәбеңе келген хаттың қысқаша мазмұны осы. Ал, сол жоғалып жүрген Мәшһүр-Жүсіп сөзінде Күдері қожа мен Ұлбике қыздың жүз ауыз айтыс өлеңі, Ұмсын қыз бен Заман қожаның елу ауыз айтыс өлеңі, қарақалпақ Жәнкіл ақын мен Ұлбике қыздың он ауыз айтыс өлеңі, Қаракесектен шыққан Тоғжан қыз бен Сүйіндіктен шыққан Сақау ақынның жетпіс тоғыз ауыз өлеңі, Балта ақын мен Шөженің жиырма бір ауыз айтыс өлеңі және көптеген ел аузына ілігіп жүрген танымал және ақындық жолына енді түсіп жүрген талай ақындардың айтыс өлеңдері бар екен. Қандай құнды дүниелер  десеңші! Дүниеден озғалы жатқан адамның әдебиетке, асыл мұраға деген жанашырлығы деп осыны айт! Мәшһүр қазақтың көптеген білікті адамдарымен кездескен, сырлас болған. Солардың ішінде 1925 жылы атақты балуан Қажыымұқанмен таныс-біліс болып, екеуі Баянауылда бірнеше күн бірге жүріпті. Бірі ақын, бірі балуан - өнер адамдары іштей түсінісіп, қыл ажырамас дос болып, қимай-қимай ажырасыпты. Жолмұрат Жүсіпұлы (М.Ж. Көпеевтің туған жиені, ақынмен бірге жүріп творчествосын хатқа түсірген) қолжазбасында атақты Бөгенбай батырдың немересі Саққұлақпен Мәшһүр Жүсіптің тығыз қарым-қатынаста болғанын, ол адамнан ақынның халқымыздың әдеби мұраларын көшіріп алғандығын айтады.

М. Көпеев Ақан серімен бірнеше рет кездескенін, онымен сырласып, пікір алысқанын айта келіп, былайша тебірене сөз етеді: «Ақан серінің Құлагері өлген соң бұрынғы серілік мінезді қалдырып, көп бас қосатын ас, жиын-тойға жүрмейтін, бармайтын болып, дүние махаббатынан мүлде көңілін суытты. Ақан сері адамзаттың сұңқары, қызыл тілдің ділмәрі еді, жігіттің құлпы жібегі еді» - деп Ақан серінің басындағы қайғылы жағдайымен қоса, оның ақындық өнері жайлы да толғамды ой айтқан.Мәшһүр Жүсіптің игі істеріне қанық қазақтың зиялы қауымы оны ерекше құрметтеп, бағалаған, ақындардың пайғамбарына теңеген, әруағына сиынған. Жұма күні, қой жылы аштың есік, Қазақтың кең даласын қылдың бесік. Дәл сондай жұма күні, қой жылында, Көз жұмдың жалғаныңа қош бол десіп. (К.М) Мәшһүр Жүсіп Көпеев 1931 жылы дүниеден өтті. Өмірден өзі озса да артына өлмес мұра қалдырған қасиетті Мәшһүр Жүсіп бабамыздың мұраларының бізге, келер ұрпаққа берері мол екеніне ешкімнің де күмәні жоқ. Ендеше, сол мол мұраны көздің қарашығындай сақтап, кейінгі буын үлгі аларлық кәдеге жарату біздің парызымыз.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармалары туралы

С.Ә. Ысқақ

С.Торайғыров атындағы ПМУ.

Мәшһүртану ҒПО-ның кіші ғылыми қызметкері

Мәшһүр Жүсіп шығармаларының жариялануының өзіндік бағасын атап айта отырып, ендігі кезекте жаңадан таныла бастаған мұраларының тіл философиясы, әдеби-философиялық тағлымдарының сыни талдаулары қатар жүргенде ғана оқырманына тезірек жететінін пайымдадық. Сондықтан ұсынылып отырған мақаланың Мәшһүртанушылар еңбектерінің жалғастығы ретінде маңыздылығы бар деп санаймыз.

Мәшһүр Жүсіп шығармаларын зерттеушілер пікірлері қорытыла отырып ақынның көзқарасы, дүниетанымы, діни-мистикалық қалпын айқындауға болады. Шығармаларынан замана тынысының көрінуі арқылы қазақ халқының көркем шежіресі әр оқырманның көркем қабылдауына ұсынылады. Мәшһүр Жүсіп кім деген танымдық сұраққа ақынның өз келбетін, парасатын көрсете жырлаған туындыларына филологиялық талдау, әдеби-сын жауап береді. Сондай туындыларының бірқатарына тоқталайық:

«Мәшһүр Жүсіптің Әмен атынан сөйлегені» – өлең. Жолмұрат көшірмесі бойынша әзірленген. 1916 жылы жазылған [1, 227-230; 468]. Қара өлең ұйқасты, төрт тармақты жиырма бес шумақ.

Ақынның: «Қойша иіріп призывқа қамағанда, Құр сүлдең, жүре алмайсың, басып қадам. Патшадан құрық түсті басымызға, Жан сақтап, паналауға қайда қалам?!»- деп 1916 жылдың өзінде-ақ тура айтқан азаматтық үні қазіргі күні де өте бағалы. Халық басына түскен тауқыметтің қиындығы ақын тілінде мынадай оралымдармен бейнеленген: «Таудан – зор, тастан – қатты бар бір жарам!». Ықтырған зорлықшы күштің алдында бүтін бір халық жеп-жеңіл қаңбақтай дөңгеленіп сала бергені ақындық шеберлікпен өрнектелген: «Суға аққан толқынында шөп-шар, салам?!». Ақын ұлт-азаттық көтерілістің тууына түрткі себептерін тайға таңба басқандай етіп баяндаған. Сырт жаумен қатар ішкі парықсыздықтың әшкереленуі мысқылмен жеткізіледі: «Болыстар байды іріктеп алып қалып, Кедейді бірыңғай ғып саралаған. Жарлыға бұ да тиген дәурен шығар, Көшені патша жүрген аралаған». Мәшһүр Жүсіп: «Тұрмайтын ұйқың қанбай боздақтарым, Тұрдың ба алаң қарақ сары таңнан?!»- деп қазақтан солдатқа алынғандардың әскери тәртіпке үйретілмей-ақ соғысқа жіберілетінін көрсеткен. Өйткені жалқаулық деп те талдауға болатын осы тұста екінші бір көзқараспен қарасақ басқа да біршама ой жатыр. Өлеңнің мәйегі: «Торланып талай жалғыз, талай маңғаз, Асаулар үзіп торды қала алмаған. Құнымыз біздің аттан оңай болды, Жақсы атты еріксіз зорлап ала алмаған»,- дейтін шумаққа жинақталған.

Мұнда ғылымға арналған өмір нағыз ақ жол деп көрсетілген. Сөйтіп келіп, сәлем арнаушының бабасын мақтап, ізгі істерін марапаттаған. Қарадан хан боп өткен Поштайдың өзі билеген халқына қорған болғаны өрнектелген. Оны: «Шарықтан ағып түскен қыран құстай», - деп бейнелеген. Шоң мен Шорманның сүйенер ақылшысы бола білгені айтылады. Мәшһүр Жүсіп оның ерекше қасиетін дөп таныған. Ақын оған: «Жаманды жақсылардан саралаған»,- деп мінездеме берген. Поштайдың еліне шын қорғаныш екендігін оның хан Кененің сыйласымынан да байқатқан: «Сонда бір түзу заман болып тұрған. Наурызбай, Кенесары толқынында, Поштай еді көп жұртқа болған қорған». Өйткені Кенесары қанша елді ашумен шауып, қаһарын мойындатса да, Поштайға өмірінде зорлық жасамаған. Сондай бір аласапыран заманда қарапайым халқын Нұра мен Есіл бойына жайлатқан Поштайға ергендер ғана Кенесары жазасынан аман қалған екен. Осының бәрін айтып жеткізген ақын Поштайдың ұрпағы да осал болмасына үміттеніп, былай деген: «Ұлы әруақ орнын құр тастамас, Үміттіміз болса да жасың кіші». Өлең тарихи деректерге мол. Қазақтың ірі тұлғаларын тағы бір қырынан көрсететін мұра болып табылады. Хат жазу жанрының бір үлгісі ретінде маңызы бар.

Мұнда Мәшһүр Жүсіп оқып-тоқыған білімін жүйелеп, көпшілікпен ой бөліскені секілді етіліп жазылған. Тақырыбы – жер, су, тау атауларының ғылымы. Сонымен қатар философиялық байлам жасаған тұстары мол, мысалы: «Заман дегеніміз – әр уақыт жаңарып тұратын бір нәрсе. Оның жаңаруымен басқа нәрселер де жаңарып тұрады». Ақын түрлі ғылымның зерттейтін өз саласы барына мән беріп және оның көнеден келе жатуына зер салған: «Қай халық болса да, өнерге тіс-тырнағымен жабысты. Жасы-кәрісі білу, һәм тану жолына түседі. Әр істің дұрыстығын тануға әсіресе тарих ғылымында әр түрлі қауымдар әуелі өздерін, ата-бабаларын дұрыс тануға әуес қылды. Дүниедегі қауымдардың тілдерін білуге, жазуларын тануға, олардың тіршілік һәм тарихтарын үйренуге тырысты. Ғалымдар оқыған, білгендерін сынап, бір-бірінен салыстыра бастады. Көрінбей жатқан көп нәрселердің пердесі ашылды. Қараңғы жерлерге жарық кірді». Халықтың өз тарихын т.б. білуге деген ұмтылушылығын ескерген: «Адам балалары олар турасындағы пікірлер күнбе-күн түзетілуде. Біздер сол ғалымдардың қызметтері арқасында өздерін көрмеген, тілдерін білмеген, жазуларын танымаған жұрттардың тарихтан пайдасы һәм білімдері әрбір ақыл иесі болған адамның ойының ішінде болғаны һәм қасында қандай ойлардың болғаны сұралса, бек жеңіл жауап береді». Ақын оқыған-тоқығанның пайдасы және неден бастау керек дегенге тоқталған: «Жағырафия адамды өткірлендіреді, ойын нұрландырады һәм Отанын сүйгізеді, басқа пәндерді білуге себепші болады. Әсіресе тарих ғылымының негізі дін ғылымына да қатынасы бар». Мақаланың ғылымдар тоғысын көрсететін деректер жөнінен тигізер пайдасы бар.

Б.Ә. Ысқақ

С.Торайғыров атындағы ПМУ,

Е.Бекмаханов атындағы ҒПО аға ғылыми қызметкері

Мәшһүр Жүсіп шығармашылығындағы жаңа стильді және баяндау түрлері мен құрылымдарды, сол арқылы қазақ әдебиетінің жалпы мәдени кеңістіктегі әлемдік әдебиетпен өзара эстетикалық байланысын қарастыру үшін төмендегі шығармалары алынды:

Мәшһүр Жүсіп өзі өмір сүрген кездің тіршілігінен айтқан ғибраттық көркем ойы қазаққа таныс Ғалының кейіпкерге айналуымен тамаша дүниеге айналған. Ақын өмір сүрген ортада бірін-бірі түсініп болмайтын жат қылықтар өрбіген еді. Ол «халық жауы» аталған қолдан жасалған дінсіздік жайлаған, ертеңінен қорықпаған, «судың сұрауы боларына» мән бермеген парықсыздарға ескертпе болатын. Қараңыз:«Ойласаң, менменшілік – Тәңірім қасы: Кез-келсе маған,- дедің – жер тұтқасы, Төңкеріп дүниені жіберер ем, Қаңбақтай болар маған бар нұсқасы!». Бүгін қандай билік қолыңда болса да, ол дүниенің барлығы емес дегенді ишаралап:«Ол талыс – дүниенің төрттен бірі»,- деген байлам түйген. Кейіпкері ер Ғалының түгі қалың жүрегін шошытқан бес оқиғаны баяндайды. Басқа халықпен араласқанда жақсысын емес жаманына еліктесең мынадай күйге ұшырайсың деп өз бақылауын асыл сөзге жүгіндіртеді: «Ішіп-жемей, өзінен қызғаныш қып, Ұрлыққа қиянат пен ұста болар». Ақынның ислам дінінен тайса ғана ұрпақ азарына көзі жеткенін: «Ақырғы үмбетімнің балалары, Ананың құрсағынан туа шулар!»- деп бейнеленуінен дәлелдеуге болады және де «ақырғы ұрпаққа» жете қоймасына аңыз хикаяттың кейінгі соңғы шумақтарында үміт еткені байқалады. Дінді-салтты құрметтемесе, тіпті ардақты ана есімі былғанатыны айтылады: «Болмайды беттерінде титтей ары». Мұның кескін-келбеті суреттей жырланған: «Жыландай тиген сайын, қарсы өрлеп, Түнерген бұлтты түндей ашулары»,- теңеулері арқылы дәл жеткен. Заманның мың құбылуы адамның пиғылынан: «Күнәһлы жалғыз Алла қылмас болса»,- деуінде адамның шалыс баспас кезі болмас, оны әрдайым түсіне білу керек деген көзқарасы байқалады. Сондықтан не нәрсенің де қайтып оралар түпкі қазығын айқындайды: «Құдай – бір, Құран – шын, пайғамбар – ақ». Ғалының тағлымын айта отырып қазақтың ұстанар тура жолын көрсетеді: «Дінді тап, білімді тап, дүниені тап». Бұл ақынның өзін де, өзгелерді де сақтандырып, аңыз хикаяттық көркемдікпен жеткізген заман шындығы еді. XX ғасырдың зұлматтарын болжай алған, сезінгенін тілмен өрнектей алған шеберлігі десек жөн болады. «Ғалының тағлымы» оқылуға жеңіл, ғибраты мол, аңыздық элементтерден, өнегелік диалогтардан құралған сәтті туынды. Аңыз хикаят мағынасы терең философиялық шығарма болып табылады.

Мәшһүр Жүсіп Дінді ғылым деп танып, Ғылымды дін арқылы таратуды жөн санаған және ғылым түрін анықтаған да, екі түрді дінді түсіндіруге жұмсау керек деген мақсаты болған: «Пендеден пенде сабақ алып, көзбен көріп, тілмен оқылатұғын оқуды: «Ғылымқал»- дейді. Көңілден көңіл сабақ алатұғын бір жол бар: оны «Ғылымхал»,- дейді». Садақа ұғымына түсініктеме берудегі ойдың өзін кең тұрғыда жинақтап тұжырым жасаған: «Құдайдың өзін тану, білу қандай қиын болса, сөзін тану, білу сондай қиын. Бұрынғы аят жұмбақ есепті, соңғы аят – оның шешуі».