Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Бақылаусұрақтары:
1. Сот іс-әре ке ті нің не гіз гі ке зең де рін си пат та ңыз. 2. Сот тық жа уап алу дың тер геуде гі іс-әре кет тер ден айыр ма шы лы ғы не де? 3. Сот психологиялық сараптама не ге бай ла ныс ты та ға йын да ла ды? 4. Са рап шы-пси хо лог тың не гіз гі ат қа ра тын мін дет те рін су рет те ңіз. 5. Қан дай әдіс тер мен әдіс те ме лер ар қы лы са рап шы-пси хо лог аф фект күйін де гі жа сал ған қыл мыс ты анық тай ала ды? АЗАМАТТЫҚҚҰҚЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫ 9.1.Нарықтықазаматтыққұқық психологиясыныңқалыптасуы На рық, дә лі рек айт қан да, на рық тық, тауар-ақ ша қа ты- на сы – адам дар дың өн ді ріс тік жә не тұ ты ну шы лық іс-әре- кет те рі нің та ри хи қа лып тас қан ме ха низ мі. Көп те ген ға сыр лар ды қам ти тын ада ми тә жі ри бе – дәс- түр лер ді, эм пи ри ка лық ере же лер ді, ал ке йін тауар өн ді рі сі мен олар ды қо ғам дық айыр бас тау да ғы адам дар дың өза ра әре кет тес ті гі заң да рын қа лып тас тыр ды. «На рық» тер ми ні өр ке ниет қа лып тас тыр ған тауар-ақ ша қа ты на сы на түс кен адам дар дың өза ра әре кет тес ті гі нің жа зыл ған жә не жа зыл- ма ған (мо раль дық) ере же ле рі де ген ді біл ді ре ді. Заң мен рет те ле тін бұл қа рым-қа ты нас тар мі нез-құлық тың мін- дет ті нор ма сы на айна лып, адам дар дың бар ша өмір сал- тын, күн де лік ті тір ші лік пси хо ло гия сын ай қын дайды. Тауар-ақ ша қа ты нас та ры ның та ри хи да муы тұл ғаара- лық қа ты нас тар дың не гіз гі са ла сы бо лып, олар дың ең бек, өн ді ріс тік жә не ком мер циялық іс-әре кет те рінің ке мел- денуіне әсе рін ти гі зе ді. Бұл – тұ рақ ты да ми тын са ла. Осы- дан жүз жыл бұ рын ке неп са ту шы ба зар ға ба рып, шил линг қо жа йыны на жо лы ға тын (К. Маркс ба зар дың осы жүйе- сін са рап та ған еді). Тү бір лі өз ге ріс ке ұшы ра ған за ма науи 9 173 Заң психологиясы 174 на рық ты маркс тік өл шем мен зер де леу де ге ні міз ағаш шот пен ком- пью тер ара сын да ғы айыр ма шы лық ты көр меу де ген мен бір дей. Ғы лы ми-тех ни ка лық төң ке ріс тауар лар дың но ме нк ла ту ра сы мен са па сын ға на өз гер тіп қой ған жоқ, олар дың өн ді рі лу тех но- ло гиясын, ең бас ты сы, қа зір гі тауар өн ді ру ші лер дің қа рым-қа ты- нас тех но ло гиясын, күн де лік ті өза ра әре кет тес тік пси хо ло гия сын түп кі лік ті өз ге рт ті. Яғ ни бұл сти хиялық ара қа ты нас тар емес. Құ- қық тық мем ле кет осы қа ты нас тар ды екі тә сіл ар қы лы – на рық- тық сая сат жә не аза мат тық-құ қық тық заң шы ға ру жүйесі ар- қы лы ұдайы рет теп оты ра ды. Мем ле кет тің на рық тық қа ты нас тар ға ара лас уын ың ал ғаш қы ак ті мо но по лияға қар сы заң на ма бол ды (1890 жы лы АҚШ-та қа- был дан ған Шер ман за ңы). Өн ді рі сі да мы ған ел дер де ХХ ға сыр- дың ба сы нан бас тап эмис сион дық банк тер дің мем ле кет мен ші- гі не өтуі ақ ша айна лы мын тұ рақ тан дыр ды. Не сиелік став ка лар жүйесі ар қы лы мем ле кет өн ді ріс тің түр лі са ла ла ры на ық пал жа- сай бас та ды. Кө ріп отыр ға ны мыз дай, же ке шіл дік әл де қан дай қо- ғам ға жә не мем ле кет ке қар сы де ген ді біл дір мей ді. Же ке – өз ге тұл ға лар дың күн де лік ті ұсақ-түйек ке бай ла ныс ты кі ріс бер уін ен оқ шаула ну. Қа зір гі тауар өн ді ру ші лер дің эко но ми ка лық қа рым-қа ты нас та- ры ның бү кіл жүйе сін де әлеу мет тік-пси хо ло гия лық, эти ка лық қа- ты нас тар ба сың қы мән ге ие. Да мы ған ел дер дің іс кер лік әле мін де мы надай әлеу мет тік-пси хо ло гия лық заң әл де қа шан қа лып та сып үл гер ген: «адам гер ші лік та лап та ры на қай шы ке ле тін әре кет тер есе бі нен баюға жол жоқ». Осы тек тес ере же лер дің көп ші лі гі өр- ке ниет тің бас тап қы ке зе ңін де қа лып тас қан бо ла тын: тауар-ақ ша қа ты на сы та рап та ры ның құ қық тық тең ді гі, тауар айыр бас тау- да эк ви ва ле нт ті лік ұстаны мы ның қа да ға ла нуы, ше шім қа был- дау ер кін ді гі мен олар дың іс ке асы рылуын да ғы жә не кел ті ріл ген зиян үшін жа уап кер ші лік те рі. Адам іс-әре ке ті нің осы әлеу мет тік «те же гіш те рі» на рық тық қа ты нас тар дың кі ріс із деуде гі жо лын ұрыс-тө бе лес ке ай нал ды ру ға жол бер мейді жә не тәр тіп ті іс-әре- кет пси хо ло гия заң ды лық та ры ның өмір ге келуіне әсер ет ті. Өн- ді рі сі да мы ған ел дер дің бар лы ғын да шы ға ры ла тын өнім нің са- 9. Азаматтық құқық психологиясы 175 па сы мем ле кет ба қы ла уын да. Са па ның қа лып тас қан мем ле кет тік стан дарт та ры бар. Мем ле кет тік ли цен зия (рұқ сат) жүйесі – ха лық ден сау лы ғы на жа ғым сыз әсе рі бар тауар лар дың өн ді рі сін рет теп оты ра ды. Соң ғы кез де ха лы қа ра лық стан дарт тар да ке ңі нен та ра- ла бас та ды. Осы лай ша, әлеу мет за ма науи адам ның іс-әре ке ті не ық пал жа сап, өн ді ріс те жә не өн ді ру ші лер ара қа ты на сын да (анар- хияға) бе ре ке сіз дік ке жол бе ріл ме уін қа да ға лай ды. Қо ғам дық ма ңыз да ғы ақ па рат тар да қа таң ба қы ла на ды. Мы са лы, жар на ма шын дық қа сай бо лып, ал зиян ды өнім дер ді на си хат тау ға тыйым са луы тиіс. На рық тық қа ты нас тар ды рет теу дің не гіз гі заң ды тү рі ке лі сім бо лып та бы ла ды. Ке лі сім ді тұл ғаара лық қа ты нас тар дың бас ты ұйым дас ты ру фор ма сы, адам ерік те рі нің, мүд де ле рі нің ара қа ты- на сы ның тү рі ре тін де де қа рас ты ру ға бо ла ды. Ол жал пыа дам зат- тық құн ды лық тар дың жү зе ге асы рылуын қам та ма сыз ете ді. «Не жа йын да әң гі ме бол са, сол үс тем дік ете ді» дей ді ежел гі ой шыл- дар. Жан Жак Рус со қо ғам ның әлеу мет тік құ ры лы сы жай лы өз пайым да рын қо ғам дық ке лі сім деп анық тайды. Ор та ға сыр лық қо ғам нан қа зір гі қо ғам ға өту де ге ні міз – адам дар мен құ қық тық, ке лі сім дік қа ты нас тар дың ие рар хия лық-мәр те бе лік ара қа ты на сы- нан өту. Ке лі сім ар қы лы тауар иеле ну ші лер бір-бі рін мү лік, тауар қо- жа йын да ры ре тін де мо йын дай ды: тауар дың қо ғам да ғы өн ді ру ші- ден тұ ты ну шы ға де йін гі қоз ға лы сы ке лі сім жү зін де ұйым дас ты- ры ла ды. Ке лі сім жа са су – адам дар ара сын да ғы мін дет ті қа рым- қа ты нас тар дың, яғ ни бір тұл ға ның екін ші тұл ға дан бел гі лі бір іс-әре ке ті нің жү зе ге ас уын та лап ет уіне мүм кін дік бе ре тін қа ты- нас тар дың рә сім де луі. Іс-әре кет пси хо ло гиясы тұр ғы сы нан ке лі сім әре кет тер дің рет- тәр ті бін, орын да лу тә сіл де рін, се рік тес тер ара сын да ғы қа рым-қа- ты нас си па тын анық тап, тиіс ті әре кет тер ді ба қы лау жүйе сін ор- на тып, қа жет ті нә ти же ге қол жет кі зу үшін олар дың орын далуын- ың тұ рақ ты уәж де ме сін қам та ма сыз ете ді. Аза мат тық құ қық та эко но ми ка лық қа ты нас тар дың же ке ле ген түр ле рі нің ерек ше лік те рі не қа тыс ты ке лі сім жүйесі жа сал ған (са- Заң психологиясы 176 ту-са тып алу, өт кі зу, жет кі зу, жал ға бе ру, не сиелік-бан кі лік қа ты- нас тар са ла сын да ғы ке лі сім дер, т.б.). Кең та рал ған ке лі сім дер ді жа са су дың тиіс ті шарт та ры ның шең бе рі нор ма тив тік тұр ғы да рет тел ген. Қа зір гі аза мат тық құ қық мә се ле ле рін зерт теу мен айна лы са тын та ны мал заң гер лер оның эти ка мен, әлеу мет тік бейім де лу мі нез- құл қы пси хо ло гиясы мен бай ла ны сы ның уа қыт өт кен са йын кү- ше йіп ке ле жат қан ды ғын айтады. «Ке лі сім нің өз кү шін жоюы ның сал да ры ту ра лы бар лық аза мат тық-құ қық тық жүйе лер де ег жей- тег жейлі қа рас ты ры ла тын ере же лер жай сыз нә ти же лер дің бар- лық сал ма ғы ойын тәр ті бін бұз ған, пай да ға ке не лу үшін орын- сыз амал дар ға бар ған, сол үшін заң та лап та рын бұз ған та рап қа түс уіне ба ғыт тал ған. Үс тірт ой лап не мүл де ой лан бай, құ зы ры- нан тыс әре кет ет кен та рап та зиян ше гуі мүм кін. Со ны мен бір ге абы рой лы, тәр тіп ті, өз ісі не да йын дал ған на рық қа ты су шы сы ның мүд де сі қор ға ла ды». На рық тық қа ты нас тар тек ке лі сім бо йын ша ға на емес, де ликт – кел ті ріл ген зиян ды өтеу мін дет те ме сі ар қы лы да рет те ле ді. Де- ликт жа уап кер ші лі гін сіз – тәр тіп бұ зу шы лар дың өз де рі кел тір ген ма те ри ал дық жә не мо раль дық зиян ды өте уін сіз аза мат тар дың мүд де сін қор ғау мүм кін емес. Кел ті ріл ген зиян ды өтеу – на рық- тық қа ты нас тар дың тұ тас жүйе сін қор ғауда ерек ше рөл ат қа ра ды. Алай да бір қа тар өмір лік жағ дай лар да құ қық бұ зу тү рін – ке лі сім- дік не де лик ті лік құ қық бұ зу шы лық екен ді гін анық тау қиын ға со ға ды да, зиян кел ті ру ші кі нә сін бел гі леу мә се ле сі туын дай ды. Көп жағ дайда құ қық тық жүйе лер осы мә се ле нің эти ка лық-пси- хо ло гия лық мән-ма ңы зы нан та мыр тар та ды: адам гер ші лік ке жат тә сіл-әре кет ар қы лы кел ті ріл ген зиян өте луі тиіс. Әдет те де лик- ті лік құ қық бұ зу шы лық қа әлеу мет тік-жа ғым сыз пси хи ка лық қа- сиет тер ге ие, қо ғам ға те ріс әре кет тер жа сайт ын тұл ға лар ба ра ды. Олар: зор лау, фи зи ка лық зор лық-зом бы лық пен қор қы ту, заң сыз бас бос тан ды ғы нан айыру, зиян кес тік, зиян пи ғыл мен ке лі сім ге оты ру, жа ла жа бу жә не т.б. Мә се лен, зиян кес тік ке ле сі пси хо- ло гия лық си пат та ма ға ие: қор ша ған ор та ға ке дер гі кел ті ре тін, жай сыз дық жа сайт ын не ма за сыз дық әке ле тін әре кет ету не ме се 9. Азаматтық құқық психологиясы 177 әре кет сіз дік (жал пы зиян кес тік), бел гі лі бір тұл ға ға ке дер гі кел- ті ре тін, жай сыз дық жа сайт ын не ма за сыз дық әке ле тін әре кет ету не ме се әре кет сіз дік (же ке зиян кес тік). Жа ла жа бу – бі реудің ары- на нұқ сан кел ті ре тін жал ған жайт тар ды та ра ту, олар ды ауыз ша я жаз ба ша түр де кем де ген де бір адам ға жет кі зу (со ның ішін де ано ним дік ха бар ла ма лар). Жа ла жа бу шы ның өз мә лі мет те рі нің шын дық қа сай ке луі ту ра лы бол жам да ры оны жа уап кер ші лік тен бо сат пайды. Бар ша өр ке ниет ті ел дер де тұл ға лар ара сын да ғы қа рым-қа ты- нас тың адал ды ғы іс кер лік әдеп тің жал пы ға ор тақ та ла бы на ай нал- ған. Осы та лап тың бұ зылуына бай ла ныс ты санк ция лар ды орын- дау, шын мә нін де, аса ма ңыз ды тұ ты ну шы лар құ қы ғын қор ғау бо- йын ша ал уан түр лі қауым дас тық тар мен өз ге де қуат ты қо ғам дық ұйым дар үшін жа қы ны ның есе бі нен пай да ға ке не лу ді көз дейт ін- дер дің бар ша сын тәр тіп ке ша қы ру қиын дық ту дыр майды. Көп- те ген ел дер дің заң на ма сын да жә не сот тә жі ри бе сін де ма фияны бейтарап тан ды ру дың құ қық тық құ рал да ры жа сақ тал ған. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|