-тұжырым Қазаќ ќыз-келіншектерінің сұлулығы мен батыр тұлғалы ер азаматтарының

“Сүрме ќасты, аќќудай аппаќ, отыз беске келіп ќалса да, әлі де шаңќай түстей жарќыраған сұлу Рабиу-Сұлтан-Бегім…” [58-б.] – «Семнадцатилетней девушкой выглядела четвертая жена хана, хоть было ей уже больше тридцати лет от роду» [49-б.] – “The khan`s fourth wife was already thirty but looked sweet seventeen” [53-б.]. Ќазаќшасында отыз бестегі, орысшасында отыздан асќан, ағылшыншасында, отызға таяп ќалған әйелдің аудармаларында жас көрінетіндігі айтылады, “шаңќай түстей жарќыраған сұлулығы” туралы бір сөз жоќ.

Ал 504-беттегі Айғанымның сұлулығы айтылмайды емес, айтылады, біраќ түпнұсќасындағыдай “Сол тойға арналған балда (Бал Петербургта болып жатыр. – Н.Р.) сұлулыќ жағынан Айғанымнан еш әйелдің аспағаны...» туралы айтылмайды.

13-тұжырым дәлелдемесінде келтірілген Жаған-бикенің сұлулығы сипатталатын үлкен мысалдың да осы тақырыппен байланысы бар.

Батыр Саянмен ұќсас келетін Мұхамет-Жөкінің сипаты ќазаќшада [88-б.]: “Сол ќалың ќабаќ, өткір көз, сопаќтау келген сұрша бет. Бойлары да, дене ќұрылыстары да дәлме-дәл. Сұңғаќ бой, арыс кеуде, жіңішке бел. Жас жолбарыстың аяќтарындай аяќ-ќолдары сомдала біткен. Жалпы ќимылында дене бітімінде секіруге дайындалған жолбарыс тәрізді бір ќауіпті сұс бар…” Орысшада [81-б.]: “Те же густые сросшиеся брови, пронизывающий взгляд, то же бледное, блогородное лицо, что у батыра Саяна. И движения у него такие же – мягкие, тигриные”. Батырдың бітім-келбетін жеткізбеген, мұндай сипат батыр айбарынан гөрі ќыз нәзіктігіне көбірек ұќсайды (ағ.т. [88-б.]).

Ќазаќшада [524-б.] «‡й ішінде көлбей жатуына да себеп бар екен, енді ол малдас ќұрып отырып еді, басы керегенің ұшына тиер-тиместей зор денелі бір алып екен. Адамнан гөрі, ертегіде кездесетін дәулер тәрізді. Тек жалғыз көзді емес, екі көзді және сонау тас ќабаќты ќоңырќай сұсты түсінде бір жылы шырайдың сазы білінеді. Бұл Кенесарының бас батыры Ағыбайдың өзі еді». «Кочевникиде» батырдың келбеті мынадай [494-б.]: «Во взляде батыра, несмотря на суровость, светилась такая простодушная доброта, что обманывать его было невозможно» (ағ.т. [526-б.]). Демек, «Көшпенділердің» орыс тілі арќылы жасалған барлыќ аудармаларында батырымыз осындай «халде» деген сөз.

Түпнұсќада [418-б.]: “Ќұшбегі ұсынған көгілдір фарфор кесені алып Ханпатшайым сыңғырлай күлді” дегеннің орысшада [397-б.]: “Приняв из его рук пиалу из голубого фарфора, Ханпатшаим вдруг громко рассмеялась” деп, соған орай ағылшыншада [425-б.] “Having taken a blue-china drinking bowl from his hands, Khanpadshaim suddenly began laughing loudly” делінеді. Мұндайды түпнұсќадағы [498-б.] «Келіншек сылқ-сылқ күлді» дегенді «Алтыншаш вдруг громко рассмеялась» [472-б.] – «Suddenly Altynshash burst out laughing» [500-б.] деп, қайталап тұрады. ¤згеге ќымбат болмаса да өзімізге ќымбат көрінгендіктен де болар, аудармашылардың осындағы әйелдің сыңғырлап күлгенін, сылқ-сылқ күлгенін парыќсыз ќарќылдап күлумен айырбастап жібергенін сөз етіп отырмыз. Себебі, ќазаќ үшін әйел затына тән биязылыќ арзан ұғым емес.

Жалпы қазақ жастарын алтыбақан басында «...всегда поют песни – веселые, легкие» [471-б.] дегенді ойдан қосып қойып, жеңілтек, мұңсыз, ойсыз етіп көрсеткісі келеді. Ал шын мәнісінде қазақ әндерінің ішінен жеңіл ән табу қиын, бар болмысымен салмақты, мұңды, сазды болып келеді.

147-бетте: «…Оның үстіне Ќасым да, Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтан да Шыңғыс әулетіне жатпайтын, шешелерінің айтќандарын екі етпейтін мінез көрсеткен. Бұл әрине балаларын жастайынан өздерін сыйлайтын етіп өсірген аналарының ќасиеттерінен туған ерекшелік» дегенді орысшада [135-б.]: «…вопреки принятым среди чингизидов правилам, как султан Касым, так и Мухамед-Шейбани с Султан-Махмудом во всем были покорны воле своих матерей» деп аударғанда ана тәрбиесі – ќазаќ бесігі назардан тыс ќалған ба деп ойлаймыз.

251-беттегі «Келген сайын Тәуекел оған (Жиенбет жырауға – Н.Р.) ат мінгізіп, шапан жаптыратын» деген ќазаќтың нөмірі бірінші ќонаќ кәдесі де аудармаларында берілмейді.

Тағы бір мысалды осы біздің ќолымыздағы үлкен көлемді кітаптарда кей оќиға сәттерінен көрініс беретін суреттер иллюстрациясынан аламыз. Суреттердің астында түсіндірме ретінде үзік сөйлемдер беріледі. Солардың бірі – Ораќ батыр мен Аќќозының оңаша кездесуінен көрініс. Сұлу ќыз бен батыр жігіт бір-біріне бір нәрсе айтып тұрғанға ұқсайды. Ќазаќшада Аќќозының сөзі беріліпті: «– Ќұдай алдында күнәкар, жұрт алдында ќарабет болғым келмейді. Ерімнің асы өтсін, – деген аќќұба беті балбұл жанып, – содан кейін ќайын атамнан рұќсат сұраймын, көнсе шариғат алдында ќосылам». Ал орысша нұсқада: «Аккозы нахмурила свои красивые, вразлет брови…, «выйду замуж только за тебя, мой батыр!» Орак батыр ощутил великую радость…» делінеді. Ал ағылшыншасында не жазылғанын ешкім түсінбейді: «Akkozy khitter her fine arched eyebrows.., “I`ll married only you my warrior!” Orak-Batyr felt a great joy…». Түсінгеніміз: «Ораќ батыр мәз болып ќалыпты». Әлгінде суреттеуден тартынып жатќан аудармашылар мына бейнелерден ќазаќ ќыз-келіншектерінің сұлулығы мен батырларының бітім-келбетін жасыра алмай ќалады, біраќ көріп отырғанымыздай, ќазаќ атына тән имандылыќ, өнеге, ел-жұрт алдындағы жауапкершілік, үлкенге ќұрмет деген үлкен ұғымдарды аудармашылар өзге тілге алып өтуге келгенде бүтіндей бір ұлт аманатын аяќ асты етеді.

Орысшаның 198-бетінде түпнұсқаның еш жерінде кездеспейтін «... от века в степи не имели силы самые мудрые слова» дейтін сөйлем кездеседіазақшаның еш жерінде кездеспейтін . Аудармашы аталы сөзге тоқтаған қазақ қасиетін жоққа шығарғысы келеді. Мұны айтуға қазақшаның 209-бетіндегі қазақ билерінің айтып отырған алуан-алуан асқақ ойлары мен кесек-кесек ұшқыр сөздері себепші болады. Мұнда «Оның (Ақсопы бидің – Н.Р.) аталы сөзі мен әділетті тоқтамын екі жақ бірдей ықыласпен тыңдады» деп келетін жерлер бар. Халықтың өз қасиетін өзіне қимай, мүлдем керісінше, сөз дарыған халық емес, аталы сөзге құлақ асқан ел емес деп жазады. Олай болса, «Жүйелі сөз – киелі», «Жақсы сөз – жарым ырыс», «Аталы сөзге арсыз тоқтамас», «Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді» деген сияқты толып жатқан халық даналығы қайдан шығыпты!
10-тұжырым

Қазаќ тапќырлығы, шеберлігі және терең философиясы ашылмайды
Өзіміз үшін маңызы терең тұжырымдардың бірі. Қазаќшада [398-б.]: «Ќазаќ ат ќоюға ќандай шебер. Адамның бойындағы бір жаќсылығын, не кемістігін тауып алады да, соған сейкес не мазаќтайтын, не кекесін, немесе мадаќтайтын бір ат таба ќояды» деген сөйлемнен аудармаларда ќылаң ќалмаған.

Ал 508-беттегі «Кенесарының күшінің өзі осы шапшаңдығында, ќұлан, киік секілді туған даласының ой-шұќырын жаќсы білетіндігінде» деген ќазаќтың ќолбасшы ханының осыншама біліктілігін аудармашы «көрмей» кетеді де, ондай білгірлікті [481-б.]: «Военный губернатор и не заметил, как рядом с этим человеком и сам стал подлинным знатоком края» деп, Перовский мен Генске «сыйлайды». Шынына келсек, түпнұсќасында Генс ќазаќ тарихын, этнографиясын зерттеп білген екен, Перовский оның айтќандарын тыңдап алып, кейін Аќмешітті күшпен басып алуға пайдаланған екен. Осы тұрғыдан бұл кейіпкерлерді де білімді-біліктілер ќатарына жатады делік, тек аудармалардың әділетсіздігі сол, орысты маќтау көп, ќазаќты даттау көп.

Астарлы сөз айту, сәйкесінше тыңдаушысының сөз астарын ұғуы – қазақ ұлтының біте туған табиғаты. Ежелден сөз құдіреті деген ұғым қалыптасқан. «Көшпенділерде» басына іс түскен Сұршақыздың соры қайнап, от басып, тілін табам деп ханға барған тұсын мысалға алып, хан мен қыз арасындағы диалогты назарға алайық [358-б.]:

– Тілегім біреу-ақ...

• 
  Бір қыздың құшағында бір тайпа елдің тағдыры тұрған жоқ, хан ием... Мұны мен де ұғамын. Бірақ қатты дауылды күні тек қыран құс қана өз бағытынан адаспайды. Жұрттың бәрі қыран емес. Аласапыран кездегі жұртымның бір табансыздық көрсеткенін кешіріңіз!
  

• 
  Жақсы. Ал өз бауырларыңа қарсы садақ безеген ана екі ағаңды қайтеміз?
  
• 
  Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң...
  

• 
  Біз олардың “үйірін тапқанын” қайдан білеміз?
  

– Ал ермесе ше? – деді Абылай.

• 
  Онда мейліңіз. Қандай жігіттің тағдыры болса да, өз елінің тағдырынан қымбат емес».
  

– У меня одна только просьба...

– Говори!

– Не убивайте моих братьев!..

– Что же, кто остался в живых, пусть живет...

– Они ошибись, не послушались вас... Тепер они никогда больше не станут этого делать!

– Да, это так! – усмехнулься Аблай».

Өзге тілдерге өз бояуында жетпеген диалогпен бірге қыз баланың ер азаматтың тілін тапқан қазақ әйеліне тән шеберлігі кете барады, бір ғана «Қандай жігіттің тағдыры болса да, өз елінің тағдырынан қымбат емес» деген сөзінен оның өжеттігін, еліне сүйіспеншілігін және ер азаматты елі үшін ерлікке қанаттандыра алатын асыл қасиеттерін ұғуға болатын еді. Диалог – байқағанға, кәдуілгі қанішермен болып жатқан әңгіме! Әңгіменің бір түрден екінші бір түрге түбірімен ауысып түсуіне де бірден-бір себеп – Абылайдың «олар» жасап отырған «имиджін» ұқыптылықпен сақтау. Ал аяқ асты болып, сақталмай кеткен осыншама кереметті жасап отырған І.Есенберлиннің өзіндік қолтаңбасының обал-сауабы кімге?!

Осы бір мысалдың өзі бірнеше тұжырымға дәлел.
11-тұжырым

Халықтың «Мәдени мұрасына» нұқсан келеді
Бірінші кітаптағы [36-б.]: «Ер Тарғын» қиссасында «бұл – өз өмірінде толғау айтып тоғыз ханды түзеткен кісі» деп келетін бүкіл қазақтың қамын ойлап өткен Сыпыра жыраудың ұрпағы Арғынның ардагері сексеннен асқан қарт Қотан» деген сөйлем аудармада [33-б.]: «А противостоял ему почтенный старец Котан-жырау из аргынов, и это накладывало особый отпечаток на состязания. Из древнего рода певцов и прорицателей был котан (кіші әріппен жазылған – Н.Р.), и еще отец его Сыпары-жырау (Сыпыра жырау – Н.Р.) горевал о судьбе своего народа, на который свалились неслыханные бедствия...» деп аударады. Ер Тарғын» қиссасы туралы айтылмайды.

«Алмас Қылышта» 187-бетте «Тарихи Рашиди» екі рет аталады. Бірінде: ««Тарихи Рашидида»: «Кім де кім өзгеге ажал азабының шербетін қанша ішкізсе, өзі де сол удан соншалық ішеді» деп айтқандай...» дегенді «Заговоренный меч» [172-б.]: «Вот как говорили об этом историки: «Кто заставляет пить до дна чашу шербета предсмертной агонии, тот напьется сам этой отравы...»» деп береді. Екінші кездескенде шежіренің аты: «Оның (Қасым ханның – Н.Р.) Дәшті Қыпшақтың елдік, жауынгерлік даңқын «Тарихи Рашиди» айтқандай, Жошы ханнан кейін бүкіл шығысқа жайған әулетті шағы еді» деген сөйлеммен келеді. Халық мұрасының бір бөлшегі саналатын Мұхаммед Хайдар Дулатиден қалған шежіре атын аудармашылар бір рет те атамайды.

«Жанталастың» 242-бетінде «Бұқар жырау да осы оқиғаға арналған «Тас қамал» атты дастанын шығарып еліне қайтты. Әттең не керек, асыл мұрасын сақтап әдеттенбеген көшпелі ел бұл асылын да бізге жеткізе алмады» деген сөйлем бар, мұндай сөйлемді «Отчаение» мен «Dispair» аудармайды. 243-бетте “Тас қамал” дастаны қайта кездеседі. Дастан кездесетін абзацты түгел алсақ: «Көне заманда өткен арғы бабаларының жазу, сызу таңбалары әлдеқашан ұмытылған. Тек ел көкейінде олардың қайғылы армандары ғана қалған. Кім біледі, халық мұны да ұмытар ма еді, қайтер еді, тек зар жақ жыраулары ұмыттырмаған. Сөйтіп, ел шежіресі ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған. Халықтың жырауларды төбесіне көтеріп құрмет тұтатын себебі де, сірә осыдан болса керек. Бұқар жырау да солардың бірі. Сауран қорғанысы жайында жазған “Тас қамал” дастаны кейін сан ұрпаққа тарады. Осы дастаннан ұрпақтардың тағы бір білгені: жоңғар шабуылы басталмастан бұрын орыс саудагерлерінің әкеп сатқан мушкеттері мен оқ-дәрілері Сауран бекінісінің жауға берілмеуіне себепкер болғаны». Осы орыс тіліндегі аудармада [232-б.]: «Забыто древнее искусство письма в его народе, но жива и несокрушима память. На ней держится все, и поэтому столь почитается искусство жырау. Он певец, он рассказчик и хранитель всего того прошлого, без чего не бывает народа. В разных краях необозримой Казахской степи уже поют стихи из его сказания об осаде джунгарами древней каменной твердыни – Саурана. Уже прибавлены новые слова, а многие и не знают, что это его сказание. Да беззаветная стойкость таких, как Науан-батыр, помогла отстоять Сауран. А еще помогли порох и мушкеты привезенные русскими купцами. Если бы каждый казахский город имел такие мушкеты, то можно было бы поспорить с шуршутскими пушками...» болып беріледі. Мұны салыстырмалы түрде біз «столь почитается искусство жырау», «необозримая Казахская степь» деген сөздері үшін аударманың ең керемет тұстары деп санаймыз. Әйтсе де, мұндағы «Көне заманда өткен арғы бабаларының жазу, сызу таңбалары әлдеқашан ұмытылған» дегенмен «Забыто древнее искусство письма в его народе» деген сөз тең емес. Орысшасында халықта ұмытылып кеткен көне жазу өнерінің кімдікі болғаны айтылып тұрған жоқ, өз ата-бабаларымыздың жазу өнері деген сөз керек бізге! Ал Бұқар жыраудың «Тас қамал» дастаны аты аталмай «...поют стихи из его сказания об осаде джунгарами древней каменной твердыни» болып ерітіліп жіберіледі (ағ.т. stone citadel [251-б.]).

Үшінші кітаптан да мысал алуға болады, «Наурызбай-Ханшайым» қиссасы [435-б.], орысшасында да [413-б.], ағылшыншасында да [443-б.] аталмайды.

Мұндай келеңсіздікке бүтін ұлттың «Мәдени мұрасына» немқұрайлықпен қарау нәтижесінде ғана жол беріледі.

12-тұжырым

Қазаќтың батыр халыќ екені көмескі суреттеледі
“Ќұс ұшып өте алмас шексіз сар далада халыќтың ќаны телегей-теңіз боп тағы төгілгелі тұр-ау! Ќазаќ халќының алдында бір ғана жол бар. Ол – ќан майданда баяғы бабаларынша аянбай шайќасу. Сол шайќаста жан беру, не ел болып елдігін саќтап ќалу. Басќа жол жоќ” дейтін ќазаќшадағы [244-б.] ел ќорғау үшін батыр туған бабалар жолын көрсететін ќазаќ үшін аса маңызды ұстанымның аудармасы [234-б.]: “О, сколько крови еще прольется на родной земле!” деумен бітіпті.

241-бетте Науан ұстаның ерлікпен ќаза тапќаны туралы: “…Бұќар жырау өзіне таяу ќамал шетінде кіндік тұсына жау найзасы ќадалған Науан ұстаны көрді. Жүгіріп ќасына барды. Найзасын суырып алайын деп еді, сұп-сұр боп кеткен ұста оның ќолын кейін итерді.

– Тимей-аќ ќой, деді даусы әзер шығып, – бәрібір өлемін. ¤кінбеймін… жоңғардың ќұрығанда жиырмасын жайраттым білем. Әттең дүние, әңгімеңізді тегіс ести алмай кеттім… – Елшібекке ќарады. – Ана артымда ќалған жалғызыма айт: әкең бабаларының жолынан тайған жоќ де… – Соны айтты да Науан ұста сылќ етіп ќұлап түсті” делінеді.

Орысшасы [232-б.]: “…но когда Бухар-жырау добрался до него, то увидел, что лицо у кузнеца совсем белое. Кровью было залито все вокруг, а в груди Науана торчал обломок тяжелой джунгарской пики. Непонятно было, как еще стоит он на ногах. Глаза кузнеца смотрели на жырау.

– О мой Науан!..

Бухар-жырау подхватил на руки Науан-батыра, бережно опустил его на камни. Он захотел вытащить вражеское копье из груди, но кузнец отрицательно покачал головой. Губы умирающего что-то щептали. Бухар-жырау наклонился к его лицу.

– Мой жырау… Вы… вы так и не закончили рассказ о моих предках… О Кияке”. Осылай аудармашы “Есенберлин естігенін айтып отырған шығар, мен көріп келген адаммын” дегендей, оның айтќандарының біразын жоќќа шығарып, “олай болған жоќ еді, былай болып еді” дейтін түзетулерін енгізеді. “Түзетудің” оны-мұнысына көнуге де болар еді, батырдың “Ана артымда ќалған жалғызыма айт: әкең бабаларының жолынан тайған жоќ де” деген соңғы сөзі – хан тағына бергісіз ќазаќ рухын ұрпаќтан ұрпаќќа жеткізетін сөз еді, оның аудармаларда берілмейтіні жанға батады. Жоғарыда 11-тұжырымда “Тас қамал” дастаны төңірегенде кездескен «Да беззаветная стойкость таких, как Науан-батыр, помогла отстоять Сауран» деген жолдарда ғана бұл ерліктің ұшқыны қылаң береді. Мұны аудармашы жалпылау сөздермен өз жамауларын жабу үшін компенсация есебінде «керек емес» жерге апарып жабыстырып отыр.

Перовский мен Генс әңгімесінен үзінді келтіреміз, ќазаќшада [507-б.]: «– Ќиянат көріп ќорланған халыќ ќашан да болса тәуекелшіл келеді. Бірі онға татиды. Оның үстіне Кенесары секілді тәжірибелі ќолбасшысы болса… – Генс ойға шомғандай сәл кідірді, – Кенесарының Созаќты алатыны сөзсіз. Бекініс ќабырғасына шығатын жүздеген баспалдаќ істетіпті. Ол баспалдаќпен өрмелейтін батырлар ќазаќ жігіттерінің арасынан ќашанда болса мыңдап табылады.

– Сөз жоќ, батыр халыќ! – деді Перовский, – тек бастары бірікпейді».

Үзіндінің орысшасы [480-б.]: «– Решиться на такой штурм мог лишь отчаянный человек (халыќ демейді – Н.Р.)! Ну, ему не занимать отчаянности. Вы знаете этого разбойника. И насчет его полководческих талантов сомневаться тоже не приходится. Таких бы людей привлечь к России, а не всякую сволочь из горчаковского окружения. К сожалению, нам этого не позволять сделать. Все должно склониться перед единым шпицрутеном – от финских хладных скал до пламенной Колхиды… А Созак он возьмет, не сомневайтесь. По моим данным, он даже сотню лестниц заготовил для штурма, а кому лезть по ним, у него найдется» болып аударылады. Осы мысалдың өзіне сараптай ќарағанда, аудармашының ќазаќ жігіттерінің арасынан ќашан да мыңдап табылатын батырлардың бірлі-жарымын ғана ќалдырып, халыќтың өжеттігін жасыратынына көз жеткізіп ќана ќоймай, біздің жоғарыда келтірген өзге де тұжырымдарымыздың бірќатарына дәйек табамыз. Территория мәселесіне келгенде ќазаќ үшін жер-су аттарын атамауға тырысатын аудармашы «Все должно склониться перед единым шпицрутеном – от финских хладных скал до пламенной Колхиды…» деген жер мен көкті орысќа алып беретін сөйлемді ойдан ќосады (7-тұжырымға бір дәлел). Ал «Вы знаете этого разбойника» деп, Кенесарыны қалай ќараќшы етіп отырғанын 20-тұжырымда талќылаймыз.
13-тұжырым

“Алтынмен апталып, күміспен ќапталған” қазақ

Астан-кестең «аударманың» ішінде Исан-Бұғының ұстап отырған құм алтыны (қаз.т. [106-б.], ор.т. [100-б.], ағ.т. [108-б.]), Самеке ханның 75 мың жылқысы (қаз.т. [243-б.], ор.т. [233-б.], ағ.т. [250-б.]) сияқты қазақтың жиған-тергені жоғалып кетіп жатады.

“Исан-Бұғыға мұның бәрі ойыншыќ болып көрінген. Тек бертін келе, өзі хан тағының ісіне араласа бастағанда ғана Византия епископы Джавани Мариньолли, Флоренциядан Жетісу мен Гоби ќұмы арќылы Ханбалыќќа (ќазіргі Пекин) бара жатып, бұл шіркеуді Алмалыќта 1340 жылы салдырғанын білген. Уайс ханнан бұрынғы Алмалыќтың хандары мен хакімдері, бұзыла бастаған шаћардағы ешкімге керегі жоќ шіркеудің бар-жоғына көңіл бөлмеген. Рим папасының мұсылман жеріне жіберген тыңшы-діни адамдары шіркеудің мұндай жағдайын астыртын пайдаланып жүрген. Талай мұсылмандарды насрани дініне кіргізіп алған. Тек өте діншіл Уайс хан ғана Жағатай тағына отырғаннан кейін бұл шіркеуді мұсылман дініндегі адамдарды аќ жолынан адастырмасын деп, біржолата ќұртуға жарлыќ берген” [102-б.]. Осыны орысшада [97-б.] былайша ќысќарта береді:

“Иса Буга не знал тогда, что эту церковь строили местные жители, часть которых издревле была несторианами. Ханы и хакимы, правившие Алмалыком до Ваис-хана, верны были обычной мусыльманской веротерпимости и не обращали внимания на старую церковь в древней, разрушающейся части города. Но с приходом на ханство Ваиса все изменилось. Фанатичный Ваис-хан решил уничтожить церковь, и сделал он это со всей присущей ему жестокостью”. Ағылшыншасы [105-б.] осындай. Керағар аударманың бәрін ќалай кері ќарай аударғанын, ќысќартќан сөйлемдерінің “бос сөз” емес екеніне зер салыңыз.

Бұл аз болғандай, “Исан-Бұғыға мұның бәрі ойыншыќ болып көрінген» дегенді аудармашылар осы жерде аудармай кетеді де, сол сөйлемнің есесін былай ќайтарады: «Эта смерть нисколько не взволновала тогда Иса Бугу. Как на детскую игру, смотрел он на казнь и даже захлопал в ладоши, когда старец повис в воздухе. Ни жалости, ни страха не ощущал он. Ему понравилась торжественность, с какой говорил мулла, важный и значительный вид всех участников казни». Осылай тыныш тұрған балаға ќол шапалаќтатып, түпнұсќаның еш жерінде жазылмаған нәрселерді ќосып, «импровизация» жасайды. Шіркеуді ќиратќандар аудармада бар дауыстарымен балағаттап, ќала берді ән салып жүріпті, сөйтсек, түпнұсќада олар «тфа, тфа, пәлекет!» деп жүрген екен. Аудармашы сол таң сәрідегі Дәниелдің дарға асылып, шіркеудің ќиратылғанын барынша жауыздыќ етіп, оған басќалардың аяныш сезімін ќамшылап, төзімін сынға салу маќсатында тағы мынадай сөйлемдер ќосады: «Не успело высако поднятся солнце, как от церкви остались лишь груды развалин. Не верилось еще утром здесь стояло красивое белое здание, построенное безвестными мастерами – уйгурами и уйсунями. А напротив все покачивался от ветра труп повешенного старца» (18-тұжырымға да дәйек). Осылай жоќты ойдан ќұрастырып жазғанды ұнататын аудармашы, сол жердегі өзі де бар, маңызы да бар мына сияќты сөйлемдерді аудармайды: «Сүниет дінін берік ұстанған, Арабстаннан, Ираннан келген ќожа, мұфти, ишандардың кеу-кеуімен, кілең ќызба әфенді, мүрит, шейхтер шіркеуді біржола жермен жексен етіп жоќ ќылған».

Әрине, кісі өлтіріп, өзгенің наным-сенімін аяќќа таптаған ханда не мейірім-шапағат болсын. Әрі ќарай одан да ауыр оќиға бар, әлгі дарға асылған шалдың ќызына осы Исан-Бұғы ғашыќ болып ќалғаны үшін Уайс хан «Егер Исан-Бұғы кәпірден ќатын алар болса, түбі насрани дініне бір бүйірінің тартпасын кім біледі?» деп, сорлы ќызды баласының көзінше бауыздап өлтіртеді (оќиғаның жалғасы 19-тұжырым дәлелдемесіне дәйек ретінде ќарастырылады). Шыңғысхан мектебінің үлкен маќсаттары алдында ең асыл деген адам өмірі асќабаќќа тең болыпты (алдаспанның бір тартуынан ќаќ жарылады). Бүгінгінің «хандарында» да бәрі теп-тегіс деу оңай емес. Әлемде шыңғысхандыќ ұстаным әлі де бар. Біздің бұл жерде айтпағымыз тарихтың тереңінде не ќалғаны туралы емес, аудармаға аудармашының пайым-бағамы неге араласуы тиіс екендігі туралы.

Жоғарыда 13-тұжырым соңында сөз болған тойға қайта оралып, аққу-қаздарша сылаңдаған орыс дворяндарының әйелдері мен сыптай боп сәндене киінген орыс офицерлеріне көз тастап тұрып князь Горчаковтың Қоңырқұлжаға айтып тұрған сөзін келтірейік:

• 
  Егер қазақ бұлардай болғысы келмесе не істейсіз? – деп сұраған.
  
• 
  Онда, – деп Горчаков ойланбастан жауап берген. – Аюға ақыл үйреткен таяқ деген мақалды естігенің бар ма? Жерінен, билігінен айрылған қазақ айтқанға көнбей қайда барады? Күшпен көндіреміз. Арқасына қамшы ойнатып, соқа жегіп, жер жыртуды үйретеміз. Қол-аяған матап шіркеуге кіргізіп, Иисус Христосқа шоқынуға мәжбүр етеміз» [482-б.] делінген.
  

• 
  Через двадцать пять лет они будут такими же блестящими офицерами! – сказал он. – Все киргизы станут другими...
  

• 
  А если казахи не захотят?
  

• 
  Что значит не захотят, мой дорогой? – Вы – человек просвещенный и понимаете пользу своего народа. Цивилизацию чаще всего приходится вбивать палками, как делал на Руси великий Петр [459-б.]» (ағ.т. [487-б.]) делінеді.