Қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастырудың теориялық негізі

БХӨЖ

Екінші деңгейдегі банктер

9-сурет.
Банктік хабарламаларды өңдеу жүйесі хабарламлармен алмасу жүесінің ортасында отырып, хабарламаны жіберушілерден барлық хабарламаларды қабылдап, оларды қателері болмаған жағдайда қатысушыларға өзгеріссіз жібереді.

Қазақстан Республикасы аумағында нақтылы уақыт режимінде жұмыс Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі (БААЖ) Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) негізінде 1996 жылдың тамызынан бастап жұмыс істеп келеді. Бұл жүйе бұрын Ірі төлемдер жүйесі деп аталған болатын (ІТЖ).

ІТЖ жетілдіру және оны дамыған шет елдердің жұмыс істеп тұрған жалпы негіздегі есеп айрысу жүйелеріне жақындату мақсатында Ұлттық Банк тарапынан жұмыстар жүргізілді. 2000 жылдың соңында ІТЖ жүйе қатысушыларының есепшотындағы ақша қаражаттары шегінде нақтылы уақыт режимінде есеп айрысуларды жүргізетін (RTGS – нақтылы уақыт режиміндегі есеп айрысулар) және халықаралық қаржы ұйымдарының жалпы негіздегі төлемдер жүйесіне қойылатын барлық негізгі талаптарға жауап беретін Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі болып кайта құрылды. Кез-келген ел үшін RTGS жүйесін құру қаржы сферасында ең жоғары басымдыққа ие. Мұндай жүйенің болуы мемлекеттің банк жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін сипаттайды.

Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің мақсаты осы жүйе пайдаланушыларының Ұлттық Банктегі шотындағы ақша қаражаттарын қолдана отырып, және осы қаражаттардың шегінде операциялық күн ішінде ұлттық валютада қайтарымсыз және түпкілікті есеп айрысуларды қамтамасыз етуден тұрады. Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінде ірі және үлкен басымдыққа ие төлемдер жасалады.

Соымен қатар, Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесін енгізу бұл төлем жүйесіндегі мониторинг механизмін және банктердің өтімділігін басқаруды жетілдіру кезеңін сипаттайды.

Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі – нақты уақыт режиміндегі жұмыс жасайтын қолма-қолсыз ақшалардың электрондық аударым жүйесі болып табылады.

Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі пайдаланушыларға мыналар жатады:

• 
  ҚР Ұлттық банкі.
  
• 
  ҚР Ұлттық банкісінің монетарлық операциялар департаменті.
  
• 
  ҚР Қаржы министрлігінің қазынашылығы.
  
• 
  Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы.
  
• 
  Екінші деңгейдегі банктер.
  
• 
  Облыстық клирингтік палаталар.
  
• 
  Қор биржасы.
  
• 
  Орталық депозитарий.
  
• 
  Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары.
  

2003 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесіне қатысушыларының саны 71 болып, соның ішінде: 37 екінші деңгейлі банктер; Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Казначейлік Комитеті және оның 16 аумақтық басқармалары; 15 банк қызметінің жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар; ҚРҰБ және Мемлекеттік зейнетақы жинақтау қорының Банк-Кастодианы (ҚРҰБ монетарлық операциялар департаменті).

Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің жұмыс істеу ерекшелігі онда мәліметтерді беру және қабылдау тек қана электронды тәсілмен жүзеге асады. Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінде электронды мәліметтерді беруді куәландыруға және оларды беру кезінде тәуекелдерді табуға бағытталған ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету процедуралары сақталады. ҚБЕО-ғы мен пайдаланушылар, жіберілген және қабылданған электронды мәліметтердің есебін қамтамасыз етіп, оның бақылауын жүргізеді. Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінде өңделетін барлық электронды мәліметтер аудиторлық із қалдырады.

Жоғарыда аталып өткендей, Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінде төлемдер пайдаланушылар шотындағы ақша қаражаттары шегінде нақтылы уақытта жүзеге асырылады. Пайдаланушы позициясында төлем құжатында көрсетілген сомаға сәйкес төлем жасауға ақшаның болмауы немесе жеткіліксіздігі жағдайында ҚБЕО-да төлем тапсырымдары кезекке тұрады. Кезекте тұрған құжаттар басымдылық кодтарына сәйкес өңделеді. Басымдылық кодтары шеңберінде кезекте тұрған төлем тапсырымдарының орындалуы FIFO – «бірінші келген, бірінші шығысқа ие болу» қағидасы бойынша, олардың кезекке келіп түсу тәртібімен жүзеге асады. Пайдаланушылар төлем тапсырымдарының орындалу кезектілігін белгілеуге және өзгертуге құқылы. Пайдаланушылардың кезекке орналастырылған төлем құжаттарын қайтарып алуға мүмкіндіктері бар.

Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің құрылымы Ү ұқсас болып келеді (10-сурет)

Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі

ҚР Ұлттық банк

10-сурет.

1) Тапсырма берушінің банк - А банкі ақшалай аударымдар туралы төлем тапсырмасын банкаралық ақшалай аударымдар жүйесіне береді.

2) Ақшалай аударымды жасаған жағдайда БААЖ тапсырма беруші банктің, яғни А банкінің шотын дебеттегені туралы және Бенефицар банктің, яғни В банкісінің шотын кредиттегені туралы немесе ақшалай аударымдарды жасағаны туралы хабарлайды.

1. 
   БААЖ төлемді аударғандығын куәландыратын төлем тапсырмасын Бенефицар банкке береді.
   
2. 
   Тапсырма беруші банк хабарламаны алғаннан кейін, төлеушінің шотынан ақшаны шегереді де, оны Бенефицар банктің шотына есепке алады.
   
3. 
   Ақырғы есеп айырысу БААЖ барлық пайдаланушыларының жұмыстары бойынша ҚР Ұлттық банкінде жасалады.
   

БААЖ-нің өнімділігі орта есеппен 1 секундта 5-7 өңделген қаржылай тразакцияны құрайды. БААЖ арқылы Қазақстан төлем жүйесіндегі ақшалай аударымдар мен төлемдердің 95%-ы жасалады.

Ақшалай аударымдар ҚБЕО жасайтын және оның бекіткен SWIFT жүйесінің хабарламаларын пайдалану арқылы электрондық тәсілмен жүзеге асады.

БААЖ-ны пайдаланушылардың Ұлттық банкте корреспонденттік шоты болады. БААЖ демалыс және мейрам күндерінен басқа күндері жұмыс жасайды.

Пайдаланушылар үшін ең маңызды фактор бұл төлемдердің құны. БААЖ-де төлемдердің құны жоғары болғанымен есеп айрысуға кепілдік беріледі және ең бастысы шарт мұнда ақшаның болуы.

БААЖ-ның қызмет ақыларын ҚР Ұлттық банкі белгілейді (1-кесте).

Клирингке құжаттарды тәулік бойы қабылданып, ақтық есеп айрысу15-00-ден 16-00 аралығында жасалады.

15-00-де Клирингтің операциялық күні аяқталады және төлем құжатттарын қабылдау тоқтатылады, тек қана ағымдағы төлем күнмен бір біріне қарама-қарсы жасалатын талаптар жасалып, әр пайдаланушының таза ұстанымы анықталады.

2003 жылдың 1-ші жартыжылдығында 2002 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда ақша аударымдарының банкаралық жүйесінде жасалған төлемдердің саны 1,4%-ке артып, ал төлемдер сомасының 61,7%-ке артуы болған.

ААБЖ-де 2003 жылдың 1-ші тоқсанында жасалған төлемдердің орташакүндік саны 11,7 мың трансакция болып, сомасы 72,3 млрд. теңге құрады. Бұл ретте, 2003 жылдың 1-ші тоқсанында бір төлемнің орташа сомасы 6,2 млн.тг болып, 2002 жылдың 1-ші тоқсанымен салыстырғанда 69,4% (2,54 млн.теңгеге) артты.
2-кесте. Ақша аударымдары банкаралық жүйесіндегі төлемдер көлемі

Айы	2004		2005
	саны (мың)	сомасы (млрд. теңге)	саны (мың)	сомасы (млрд. теңге)
Қаңтар	241,15	917,36	199,1	1420,8
Ақпан	252,22	883,27	244,1	1528,6
Наурыз	266,55	979,91	257,0	1389,7
I тоқсан	759,93	2 780,54	700,2	4 339,1
Сәуір	282,75	999,86	292,7	1644,3
2-кестенің жалғасы
Мамыр	273,77	1 009,04	288,4	1634,8
Маусым	277,62	1 123,47	335,0	1944,1
II тоқсан	834,14	3 132,36	916	5223,2
Шілде	278,93	1 361,56
Тамыз	229,00	1 226,81
Қыркүйек	250,87	1 421,10
III тоқсан	758,80	4 009,47
Қазан	258,97	1 549,07
Қараша	254,15	1 535,13
Желтоқсан	350,75	1 779,63
IV тоқсан	863,86	4 863,83
Жалпы нәтижесі	3 216,72	14 786,20

Көзі: www.kisc.kz.
Пайдаланушылар тобы бойынша БААЖ-гі төлем айналымының үрдісі 3-кестеде берілген.

3-кесте- Пайдаланушылар тобы бойынша БААЖ-ның төлем айналымы

4-кестедегі мәліметтерден соңғы жылдардағы шетел капиталы қатысқан банктердің және өзге қатысушылардың төлем айналымындағы үлесінің өсіп отырғандығын, ал бес ірі банктер үлесінің 2003 жылдары кемігендігін көруге болады. Шетел капиталы қатысқан банктердің үлесінің жоғары болуы бұл еліміздегі экономикалық және саяси тұрақтылыққа байланысты экономикаға шетел капиталының қатысуының ұлғаюы және сыртқы байланыстардың күшеюімен сипатталады.

Ұсақ төлем жүйесі бұл төлем жүйесіне қатысушылардың арасындағы белгілі мөлшерден аспайтын ақшалай аударымдар мен төлемдердің жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.

Ұсақ төлемдер жүйесі Қазақстанның барлық аумақтарында жұмыс жасайды. Оны пайдаланушыларға мыналар жатады:

• 
  ҚР Ұлттық банкі.
  
• 
  ҚР Қаржы министрлігінің қазынашылығы.
  
• 
  Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы.
  
• 
  Екінші деңгейдегі банктер.
  
• 
  Облыстық клирингтік палаталар.
  
• 
  «Қазпошта» РМК
  

• 
  пайдаланушылар қатарында Қазақстаннның барлық банктерімен қатар, жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын банктік емес қаржы мекемелері (Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы, Қазынашылық, банктердің филиалдары) бар;
  
• 
  тек қана электрондық төлем құжаттарын қабылдайды.
  
• 
  бір төлемнің сомасы 3 000 000 теңгеден аспауына шек қойылады;
  
• 
  пайдаланушыларға алдағы күндермен (Т+3) валюталау күнін қоя отырып, төлемдерді жіберуге мүмкіндік беріледі, яғни сол күнге дейін олар сақталады да күні жеткенде өңдеуге қабылданады;
  
• 
  пайдаланушылардың төлем жүйесіне кіруде бірнеше терминалдарды пайдалану мүмкіндіктерінің болуы, бірақ та оларды біреуі ғана негізгі болып саналады;
  
• 
  БААЖ-не қарағанда көрсетілетін қызметтердің бағасының төмен болуы.
  

5-кесте- Пайдаланушылар тобы бойынша ҰТЖ-нің төлем айналымы