Жай сөйлемдердің семантикалық түрлері

Қазақстанда көптілділікті дамытудың бірден бір кедергісі - ол лингвистикалық пәнге оқытудың нәтижелерін бақылауға «қолайлы» абстрактілік тілдік жүйеге бағытталуы. Мұндай кертартпа көзқарас көптілді құзыреттілікті қалыптастырмайды. Бірнеше тілге сапалы үйретудің жолы – тіл құралдарын мағыналық бірліктер ретінде қарастыру. Семантикалық негізіндегі сөйлемдерді бір ізге салып, сөйлеу дамуының бірыңғай логикалық негізін құру қажет. Осындай жай сөйлемдердің семантикалық негізінде бірнеше тілдерді қатар меңгеруге болады. Мысалы, сөйлемдердің семантикалық түрлерінің бірі - «Субъект және оның сипаты». Мұндай түр шынайы өмірді көрсететін барлық тақырып аясында қолданылады және де әртүрлі тілдер құралдарын салыстыру негізі болып табылады. Бұл ойымызды келесі суретте көрсетеміз:

Қазақ тілінде: Бала ақылды/ байсалды/ тапқыр/ елгезек/ тәрбиелі. Үй кірпіштен/ағаштан/тастан салынған. Бөлме – бесінші/алтыншы/жетінші/ сегізінші/ он бесінші/ жиырма бесінші/ отыз бесінші/ қырық бесінші. Тақырып оқылған/ талқыланған/ оқылмаған/талқыланбаған.

Орыс тілінде: Мальчик добрый/ умный/ спокойный/ находчивый/ чуткий/ воспитанный. Дом - из кирпича/ из дерева/из камней. Комната пятая/шестая/седьмая/восьмая/ пятнадцатая/двадцать пятая. Тема изученная/ изучена/ обсужденная/обсуждена.

Ағылшын тілінде: The boy is kind/ clever/ calm/creative/sensitive/ well-brought up/ . The house is made of brick/ wood/stone. Room is number five/six/seven/ eight/fifteen/ twenty-five. The topic has been studied/ discussed.

Осындай жағдайда грамматикалық конструкциялар бекітіледі, сонымен қатар, жай құрылымдар негізінде олардың енгізілуін жоспарлайтын сөздік қор байы түседі: Бала өте мейірімді. Біздің үй кірпіштен салынған. Келесі бөлме – бесінші.

Әрі қарай конструкциялармен немесе предикативтік бөлімдермен белгілі бір алгоритм бойынша күрделендірілетін кезең басталады.

Белгілі бір мысал ретінде көрсетілген және де 3-4 тілде игерілген типтік конструкция оны басқа тақырыптарға қолдануға мүмкіншілік береді. Сонымен, бірнеше тілді зерттеудің тиімділігі тілдік материалды функционалдық-семантикалық деңгейлер, типтік семантикалық конструкциялар арқылы жеткізуіне байланысты. Типтік семантикалық-грамматикалық конструкциялар тізімі көптілдікті тиімді меңгеру негізі бола алатын оқу материалы болып табылады. Тілдік жүйені дәстүрлі игеруден бас тарту және де салыстырмалы аспектіде жай сөйлемдердің семантикалық түрлер жүйесін енгізу қазақстандық лингводидактиканың жетістігі болып саналады, себебі ол баланың ана тілін табиғи игеруін көрсетеді.

Бұл еңбекте белгілі бір тақырып аясында қолданылатын жай сөйлемдердің семантикалық түрлер тізімін ұсынамыз. Оның негізі –синтаксистің бірліктері – синтаксемалар [5]. Семантикалық түрлері бастапқы және предикативті бағыныңқы синтаксемалардан тұратын жай сөйлемдерді іріктеп, блоктарға топтастырдық. Оның ішінде: «субъект және оның физикалық іс-қимылы», «субъект және оның психикалық іс-қимылы», «субъект және оның интеллектуалдық (оның ішінде – ойлау, сөйлеу) қабілеті», «субъект және оның әлеуметтік-этикалық ахуалы», « субъект және оның қозғалысы», «субъект және оның сипаты (мекен-жайы бойынша – тұрақты я болмаса уақытша, т.т.»; «субъект және оның күйі (физикалық / психикалық), сезінуі, табиғаттың күйі», «бір нәрсенің немесе кімнің бар болуы»; «күй / қасиет және оның сипаттамасы», «субъект және оның немен/кіммен иеленуі»; «субъект және оның неден/кімнен бас тартуы», «субъект және онда ненің/кімнің жоқ болуы», « субъект және оның құбылуы ия болмаса өзгеруі», «субъектілердің көптігі және олардың қарым-қатынасы», «ортақ-бөлшек, олардың бір-біріне әсер етуі», «кімнің/ненің кіммен/немен салыстырылуы», «кімге/неге шектеу қою», «іс-қимылдың, күйдің, қасиеттің мүмкіншілдігі, қажеттілігі / қажетсіздігі».

Аталған семантикалық түрлерді оқыту бірліктері ретінде қарастырсақ, сөйлемнің әрбір семантикалық түрі функционалдық-семантикалық деңгейдің негізі болатындығына көз жеткіземіз. Сонымен, жай сөйлемдердің семантикалық түрі бір атаулы функционалдық-семантикалық деңгейге сәйкес келеді. Аталмыш деңгейлер кез-келген сөйлеу тақырыптарын қамтамасыз етеді, сонымен қатар, олар семантикалық-грамматикалық қатынастардың негізгі түрлерін, яғни монологтік сөйлеудегі ойды жеткізеді.

Жай сөйлемдердің семантикалық түрлерін анықтау барысында олардың пропозиционалдық мазмұны ескеріледі. Функционалдық-семантикалық өріс шеңберінде сөйлемнің иллокутивтік аспектісі жеке қарастырылады. Функционалдық-семантикалық өрістің құрылымын талдау арқылы сөйлемдердің пропозиционалдық мазмұнын қалыптасу реттілігін көрсетейік.

Функционалдық-семантикалық өріс (ФСӨ) негізіне детерминантсыз сипаттағы жай синтаксемалар енеді. Сонымен қатар, субъект мағынасындағы Барыс септіктегі форма (Оған жеңіл болды. ) енеді.

Қалған синтаксемалар сөйлемнің типтік мағынасын ұйымдастыруына қатысқанына қарай әр ФСӨ ядросынан бастап жайғасады.

Екінші шеңберде (оқу үрдісіндегі материалды жеткізудің екінші жолы) локативті, темпоралды, каузативті, жағдаятты, тақырыптық детерминант ретінде табылатын синтаксемалар жайғасады. Мұндай реттілік адамның ой логикасымен байланысты: кез-келген жай пікір анықтауды қажет етеді: «Қай жерде? Қашан? Не себептен? Не туралы? Нені?».

ФСӨ-тің үшінші шеңберін есім, адъектив, адвербалды позицияда байланысқан синтаксемалар құрайды, себебі, олар субъект пен объектіні сипаттайды.

Әдістемелік тұрғыдан төртінші орынға сөйлемді күрделендіретін жартылай предикативті синтаксемалар жайғасады. Маңыздылығына қарай олар екінші шеңберге лайықты.

ФСӨ-тің бесінші шеңберіне жай сөйлемдердің семантикалық түрлерінің әр түрлі эксплицитті және имплицитті салалас комбинациялары енеді. Мысалы: «Субъект-1 және оның қозғалысы» және «Субъект-2 және оның күйі» (Аналары келгенде, балалары көңілденді); «Субъект -1 және оның физикалық іс-әрекеті», ал «Субъект-1-дегі не нәрсенің болмауы» (Олар көп жылдар жұмыс істейді, бірақ әлі де үйсіз ).

Көптілдікті дамыту мақсатында сөздік қорды және сөйлеудің синтаксистік жүйесін байыту үшін лексиканы да, грамматиканы да семантикалық блоктармен беру қажет. Белгілі бір тақырып бойынша сөйлеу дағдысын тақырып аясында айтылған әр ойдың мазмұнына сүйену тәсілі жақсы дамытады.

ФСӨ-тің ең сыртқы шеңберіне эксплицитті және имплицитті бағыныңқы қатынастағы сөйлемдердің семантикалық түрлерінің комбинациялары енеді.

Көптілдікті дамытуға бағытталған ұсынылып отырған әдіснамалық көзқарас лексикалық және синтаксистік синонимияны бірнеше тіл құралдарын салыстыру негізінде табиғи игеруге көздейді. Сонымен қоса, білім беру жүйесінің кез-келген деңгейінде функционалдық лексикалық-грамматикалық материал минимумы әрбір ойды жеткізуге негіз бола алады.

Бастауыш мектепте осы мағыналық сипатта берілген синтаксистік бірліктер оқыту үдерісіне енгізілсе, 6-9 жасар балалар өз ойларына сәйкес ықшамдап берілген сөздік қорымен тақырып аясында жай сөйлемдерді құрастыра алатыны сөзсіз. Бұл әдіскерлерге тіл дамытуға арналған материалды дұрыс іріктеуге тиімді жол деп санаймыз. Мысалы, «Көктем» тақырыбына арналған сабақты алсақ, тақырыпшаларға сәйкес жай сөйлемдердің типтері теріледі: «субъект және оның сипаты»; «субъект және оның күйі (физикалық / психикалық), сезінуі, табиғаттың күйі», «бір нәрсенің бар болуы»; «күй / қасиет және оның сипаттамасы», «субъект және оның құбылуы / өзгеруі». Осы мағыналық типтер аясында сөйлемдер құрастырылып, олар кішкене мәтіндерге айналдырылады. Жоғарыда сипатталған жай сөйлем негізінде ұлғайтылатын синтаксистік бірліктер орта және жоғары буында бірте-бірте сыныптан сыныпқа қосылатын болады.

Қазақ, орыс, ағылшын тілдерін бастауыш мектепте оқытуда бірыңғай тақырыптық минимум теріліп, соның негізінде бір уақыттық параллельде үш тіл сабақтарында осы жай сөйлемдердің бірдей мағыналық типтері негізінде синтаксистік материал беріліп отырса, оқушылар тез арада үш тілдің грамматикасын меңгеріп алады. Сөздік қоры әр тақырып сайын өзгертіліп отырса, грамматикалық конструкциялар қайталанып отырады.

Осы грамматикалық материалды теруге тіл жүйесінен тыс дүниетанымдық тақырыптар негіз болуы тиіс. Тақырып – сөйлеу ниеті (речевые интенции) - тақырыпшалар – тақырыпшалар аясындағы кілт сөздер мен сөз тіркестері – жай сөйлемнің мағыналық типтері оқыту бірліктері болып алынады. Жай сөйлемнің мағыналық типтері бір тақырыптан келесі тақырыпқа ауысып жалғасын тауып отырады, лексикалық толықтырылуы әр тақырыпта әр түрлі болады.

Бастауыш мектепте көрнекілікке, балалар жасына лайықты жағдаяттарға сүйеніп, үш тілдің мазмұнын де осылардың бірыңғай негізіне сәйкестендірсе, бастауыш мектепте үштілдіктің алдыңғы сатысы меңгеріледі.

2 Негізгі орта мектепте көптілділікті дамыту әдістемесі
2.1 Екінші/үшінші тілді оқытуды жоспарлау және қорытындылау әдістемесі
Негізгі орта мектептен бастап күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау кезінде кешенді сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мақсатында төменде берілген сабақ түрлерін кіріктіру қажет. Айтылымның лексикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағы, айтылымның грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағы, диалог түрінде сөйлесу дағдыларын дамыту сабағы, монологтік түрде сөйлесуді дамыту сабағы - негізгі түрлері. Қалған типтері тәжірибе жүзінде жай таза қалпында емес, негізгі типтерімен кіріктіріле қолданып, сабақтың бір кезеңін көрсетеді. Сабақтың түрлерін кіріктіру жағдайында жоспарланған дағдылар не сатылай, не бірден қалыптастырылады. Сабақтың кіріктірілген түрлері төмендегідей:

1. 
   айтылымның лексикалық-грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабақтары;
   
2. 
   айтылымның грамматикалық- стилистикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабақтары;
   
3. 
   айтылымның лексикалық-стилистикалық дағдыларын қалыптастыру және жүзеге асыру сабақтары;
   
4. 
   диалогтік сөйлесім дағдыларын қалыптастыру және жүзеге асыру сабақтары;
   
5. 
   диалогтік, полилогтік, монологтік тілді дамыту;
   
6. 
   интонациялық, емлелік және тыныс белгілік сауаттылықты қалыптастыру сабақтары.
   

Білім мен дағдыларды бақылау ағымды және қорытынды түрде жүргізіледі. Ағымды бақылау әр сабақтың аяғында не болмаса үй тапсырмасын тексеру көмегімен іске асырылады. Қорытынды бақылау әр тоқсан аяғына , оқу жылы аяғына жоспарланады. Ақырында

1. 
   орфографиялық және пунктуациялық (емлелік және тыныс белгілік) сауаттылық;
   
2. 
   грамматикалық және стилистикалық дұрыстық;
   
3. 
   диалогтік тілдесім дағдыларын меңгеру деңгейі;
   
4. 
   орысша монологтік тілді меңгеру деңгейі тексеріледі.
   

• 
  барлық оқу жылдарына, бір оқу жылына, бір тоқсанға, нақты бір сабақтардың тақырыптық циклы бір сыныпта оқу үдерісін нақты жоспарлауда мұғалімге көмектеседі;
  
• 
  тілдік, кoммуникативтік құзыреттілікті жүйелі және өзара байланыстыра қалыптастыру қабілетін арттырады;
  
• 
  шынайы өмірде туындайтын барлық тақырыптар бойынша сөйлеуге дайындайды;
  
• 
  сөйлеу жағдайына қатынасты тілдік құралдарды мақсатты және саналы түрде қабылдауға үйрету (ресми және ресми емес сөйлесу ортасы, үлкен\ кіші\ «бастық»\ «бағынушы») немесе біртұтас сөйлемдер құрастыру(диалогтік және монологтік мәтіндер);
  
• 
  оқыту нәтижесін қадағалау (ағымдық, аралық, қорытынды бақылау).
  

1. 
   Сабақ циклындағы тілдік тақырыптарды таңдау шарты қандай?
   
2. 
   Мектептердің оқу үдерісінде екінші/үшінші тілді оқытудағы сабақ циклы қандай орын алады?
   
3. 
   Әр сабақтың орны және оның мазмұндылығы неде?
   
4. 
   Әр сабақтың және циклдың мақсаты неде?
   
5. 
   Сабақтың құрылымы қалай негізделеді? Белгілі бір дағдылар мен икемдерді қалыптастыру және жүзеге асыру кезеңдері қандай?
   
6. 
   Сабақтың құрылымы мен мазмұны оның мақсатына сәйкес пе?
   
7. 
   Сабақта қандай жаттығулар түрі қолданылады? Олар сабақтың түрі мен қалыптастырылатын дағды мен икеміне сәйкес пе?
   
8. 
   Әр сабақтағы тілдік мағлұматтың орны қандай? Тапсырмаларды қалыптастыруда кешенді жүйелілік жүзеге асырыла ма?
   
9. 
   Функционалдық және коммуникативтік ұстанымдар қалай жүзеге асырылады?
   
10. 
    Сабақтың әр түрінде оқыту нәтижесі қалай байқалады?
    
11. 
    Басқа тілдің әдебіне оқытудың мазмұны қандай?
    
12. 
    Басқа тілдің табиғи қолданушылары (халық өкілдері) мен үйренушілер психологиясындағы айырмашылық есептеле ме?
    
13. 
    Оқушының психологиялық көңіл- күйі қандай? Оқыту уәждеумен қалай байланысты?
    
14. 
    Мұғалімнің қорытындысы ( пікірі, ескертуі, ұсынысы)
    
15. 
    Басқа тілді оқытуда функционалдық-коммуникативтік әдістің ғылыми негізі.
    

• 
  топтап шоғырландыру ұстанымын (оқу материалдары ғылыми негіздетеріліп алынған тілдік топтардан тұрады);
  
• 
  басқа тіл мазмұнының экстралингвистикалық және лингвистикалық компоненттерінің байланысын;
  
• 
  тілдік мәліметтерді беруде жүйелілік, функционалдық және коммуникативтік ұстанымдарды жүзеге асыруды қамтиды.
  

Функционалдық-комуникативтік технология бойынша жоспарлау төмендегі тұжырымға әкеледі:

1. 
   Бұл дәстүрлі сабақтар санын табиғи түрде қысқарту арқылы оқу уақытын тиімді бөлуді қамтиды.
   
2. 
   Оқу материалдарын өріс бойынша меңгеруге және талап қоюға негіз бол алады.
   
3. 
   Сыныпта тілдік ортаны құруға мүмкіндік береді
   
4. 
   Сан қилы әдістерді қолдану мүмкіндігін кеңейтеді, оларды түрлендіреді, тіл үйретуге берілген сағат санын көбейтеді.
   

Функционалдық-коммуникативтік оқыту технологиясы (ФКОТ) [7] жағдайында жоғарыда айтылған ұстаным өз ұйытқысын жүйелі сабақтар ретінде 5-9-сыныптарда орын алады: сыныптан сыныпқа оқушылардың білімі әр деңгейде тереңдетіледі ( 5 жылда лексика, фразеологизмге 10 сағат, сөз құрамы мен сөздің жасалуына 10 сағат, морфологияға -10 сағат, синтаксиске -10 сағат). Мысалы, қазақ мектебінде орыс тілінің бір сабағында көрнекі түрде орыс тілінің жүйесі әр түрлі деңгейлердің жиынтығы ретінде көрсетілген. Морфологияны синтаксистік негізде лексикамен шектелмеген байланыста оқыту тақырыптық сабақтар аясында жоспарланған: айтылымның лексикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағында лексика функционалды- коммуникативті түрде беріледі, өзінің шағын ойларын осы үлгілерде берілген алғашқы дағдыларды қолдануға оқушыларды баулиды. Грамматикалық дағдыларды қалыптастырғанда (сабақтың 2-түрі) оқушылардың бір тақырып аясында грамматикалық құбылыстарды меңгеруін ұйғарады. Бұл жағдайда біз предикативтік негізде әр түрлі құрылымды тақырыптық сөйлемді құрастыру әдісін ұсынамыз. Қарастырылып отырған сабақтың бұл түрінде бір грамматикалық функционалды-мағыналық өрісті қолдана отырып, өз ойларын тілдік құралдар арқылы дұрыс жеткізу мақсаты көзделеді.

Оқушыларға шақтық мағынасы бар берілген сөйлемдерді қолдана отырып көктем туралы айтып беру ұсынылады.

(15 сәуірде дала бәйшешекке толады. Мамырға дейін жер көктемгі шалшықтан құрғайды. Наурыз бен сәуір аралығында қар қарқынды ериді. Балалық шақтан тек көктемгі орман туралы әсем естеліктер қалды. Көктемді наурыздың 14-күнінен бастап санау дұрыс. Көктемнен бастап құстардың сан қилы дауыстары естіледі).

Демек, айтылымның грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағында бір тақырыптық өріс шегінде жүйелі белсенді әр түрлі грамматикалық амалдар іске асырылады.

Жүйелілік ұстанымы айтылымның стилистикалық дағдыларын қалыптастыру сабақтарында іске асырылады. Стилистикалық сөйлемдерді ауыстыру ерекше әдісі оқушылардың «стиль сезімін» дамытады. Бұл әдіс, өкінішке орай, оқулықтарда жүйелі түрде орын алмағандықтан, мұғалім бастапқы кезеңде сөйлем үлгілерінің негізінде сөйлесудің ресми\ биресми жағдайда өтуіне қарай лексикалық амалдарды саналы таңдау дағдыларын оятады.

Жоғарыда айтылғандар түйінделіп, келесі қорытындылар жасалды:

1. 
   Тілдік құзырлықты қалыптастыруда іргетастық негіз болып көріністік сабақтарда қалыптастырылатын сөйлесім құзырлығы саналады.
   
2. 
   Тақырыптық циклдың бірінші сабағында тілдік тақырып бойынша талқыланатын «пән, зат» оралымы шешіледі, цикл соңында оқушылардың айтылымдары нәтижелі деңгей көрсетеді. Айтылатын ой кейде аяқталған түрде жеткізілмейді.Оның түсінікті, жарамды болуы үшін, ойды жетілдіру бойынша арнайы жұмыс жүргізілуі керек. Сол себептен барлық бағдарламалық тақырып бойынша когнитивті құрылым, яғни фрейм анықталған.
   
3. 
   Ұсынылған фреймдік құрылым негізінде лексикалық-грамматикалық құралдарды саналы түрде меңгеруге болады. «Мәліметті тақырыптық ұйымдастыру екінші тілге оқытудың жаңашыл әдістемесінде білімді тек саналы түрде меңгеру ғана емес, оны тәжірибе жүзінде тілдік дағдыны көрсетуді шешетін саналылық ұстанымын өмірде қолдануға көмектеседі».
   
4. 
   Тақырыптық цикл – пәндік, тілдік, сөйлесімдік, коммуникативтік, этномәдени құзыреттілікті жүйелі қалыптастырудың қолайлы негізі.
   
5. 
   Тақырыптық сабақ оқушылардың мәліметті меңгеруде қабылдау сәтінен бастап оны өз тілінде қолдану жұмысын ұйымдастырады. Жүйелі тілдесу сөйлесімнің ахуалы мен оның түріне, берілген мәліметке байланысты. Тақырыптық сабақтар тіл дамытуға әсер етеді, оны қалыптастыруда дәйекті қисынды үдерісті қамтиды, әдеби тілдің қажетті үлгілерін ұсынады.
   
6. 
   Арнайы шағын тақырыпты көрсету. «Халық ...» «Белгілі адамдар» оқушылардың жалпыхалықтық мінезіне сай тұрпалық тұжырыммен оқушылардың тілін байытуға, әдеби мәтіндерден арнайы теріліп алынған біріккен кілттік ұғымдар өрісі негізінде құрастыруға, тіл тұрпатын күшейтуге, бір когнитивті жүйенің екіншісімен қатынастыра білу деңгейіне себеп болады. Нәтижесінде мазмұнды екінші/үшінші тілде сөйлесе алатын қызықты сөйлесуші/әңгімеші тәрбиеленеді.
   
7. 
   Сөйлесім тақырыбын әдістемеге сүйене бөлу оқушылардың санасында тақырып пен функционалды-мағыналық өріс арасындағы байланысты қалыптастыруға мүмкіндік береді.Орыс тілді емес оқушыларға не айтылады және қалай айтылатынын бір мезгілде бекіту ынтасы оқушылардың «стилистикалық соқырлық» деп аталатын құбылыспен күресуіне жол ашады.
   
8. 
   Тақырыптық-циклдық сабақтарды ұйымдастыру кезінде қарастырылатын мәселеге өз қатынасын орысша жеткізе білуді қалыптастыратын «Менің көзқарасым...» деген шағын тақырып әр циклда қайталанады. Мәліметтердің байланысы ғана емес, тұлғаның оған қатынасын анықтау, орнату, қызығушылық шарттары тұлға үшін мәліметті есте сақтау мен қабылдауға маңызды әсер етеді.
   
9. 
   Ал ең негізгі тұжырым - қазақ мектептерінде тақырыптық цикл- орыс тіліне үйретудің стратегиялық мақсатымен сабақтарды ұйымдастырудың өзіндік байланысы: осындай оқытудың нәтижесінде қазақ – түлек әр өмірлік тақырыпта орыс тілінде мазмұнды сөйлесімге дайын болады.
   

Жүйелілік ұстанымы монологтік тілдесуді дамыту сабақтарында да жүзеге асырылады. Адамның іс-әрекетінің нәтижесі ретінде монолог, мәтін өзіне тән жүйеден тұратын келесідей түрлерді білдіреді: мәлімдеме монологі, сипаттау монологі, пайымдау монологі, аралас монолог түрі, монолог-әңгіме, ресми іс монологы, публицистикалық монолог, әдеби монолог, ғылыми монолог. Оқу үрдісінде тақырыпқа, монологқа оқытуды ұйымдастыруына, әр монологтың дәйекті жанрлык ұсынысына қатысты басқа тілде сөйлесуге үйретуде «монологтік тақырып» біртіндеп көрсетіледі.

Жүйелілік ұстанымы емлелік және пунктуациялық сауаттылықты қалыптастыруда да іске асырылады. Сабақтар айналымын ұйымдастыру жағдайы жазу сауаттылығын қалыптастыруды қамтиды.

Пунктуациялық дағдылар синтаксистік көріністі сабақтарды оқуда және шиеленіссіз не шиеленісті әр түрлі мүмкін болатын сөйлемдерді, бір немесе бірнеше предикативтік түбірі бар сөйлемдерді білдіретін тақырыптық-құрылымдық парадигмасын құрастыру дағдылары дамытылады.

Демек, ФКОТ (функционалдық-коммуникативтік оқыту технологиясы) жағдайында жүйелілік ұстанымы білімді меңгеру және сөйлеу/сөйлесу дағдыларын қалыптастыруды білдіреді:

1. 
   тілдік дағды мен икем;
   
2. 
   орфографиялық және пунктуациялық сауаттылық;
   
3. 
   сөйлеу дағдылары – тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым;
   
4. 
   стилистикалық дағды мен икем;
   
5. 
   сөйлесімнің әлеуетті тақырыбының жүйелі көрінісі.
   

ФКОТ тәртібінде функционалдық ұстанымды жүзеге асыруды көрсетейік. Әр деңгейлі құралдардың өзінен жоғары бірліктерді жасау қызметін ашу- бастапқы функционалдық саты болып саналады. Айтылымның лексикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабақтарында тақырыптық өріс аясында кілт сөздер қызметі, олардың үйлесімдік мүмкіндіктері, фразеологизмдердің қолданылуы және нақты ой жеткізу ниетін жүзеге асыруда басқа да бірліктер қамтылып игертіледі. Тілдің грамматикалық дұрыстығын қалыптастыруда ерекше назар аударылады, грамматикалық формаларды игеруге бейімделген белгілі бір синтаксемалар мағынасына бөлінеді, оларға синонимдік қатар құрылады, белгілі жағдайда сөйлем маңыздылығы талданады.

Жеке тілдік құралдарды оқыту бойынша дәстүрлі тапсырмалармен бірге әр түрлі синтаксемалармен топталып оқушылардың мағына жүйесіне бағытталған тапсырмаларды күшейту маңызды. Бұл жағдайда келесідей тапсырмалар түрлерін ұсынуға болады:

1. 
   Кестеде берілген сөздерді меңгеру. Бос бағандарды керекті сөздермен мәтіннен (мәтіндерден) теріп толықтыру.
   
2. 
   Шақтық мағынаны білдіретін зат есімдерді қолдана отырып, бір ойды бейнелеу (таң, кеш, түс және т.т.с.).
   
3. 
   Берілген сөйлемдерде бір заттың екінші бір затқа әсер етуі мәлімденеді. Осы ойды басқаша қалай жеткізуге болады?
   

Сөйлемдерге синонимдер тере отырып, оқушылар мәтінді құру кезінде синонимдік қатардан нақ жағдайға керектісін таңдап алады. Мұндай жұмысты монологтік тілдесімді дамыту сабақтарында мәтін құрастыруға үйрету алдындағы дайындық деп санауға болады.

Диалогтік сөйлесімге үйрету кезінде сөйлесушінің мәртебесін ескере отырып, тілдесу үдерісінде терілген әр түрлі тілдік құралдардың лептік және этикалық ( әдептік) қызметіне ерекше көңіл бөлінеді. Сонымен қатар, сабақтың бұл түрінде қарсы мағыналас синтаксемаларды қарастыру, ресми \ биресми жағдайларда синтаксемалар тіркестерін қолдану мақсат ретінде алынады.

Сабақта монологтік тілдесімді дамытуда функционалдық ұстаным автордың негізгі ойы мен қолдану жағдайына байланысты мәтіннің құралдарын қалыптастыруды талқылаумен жүзеге асырылады. Осыған орай оқушылар «мәтін – бұл жай ғана сөйлемдер жүйесі емес» деген мәліметті ұғынуы қажет. Автордың ниеті болып грамматикалық формаларды қалыптастыру не белгілі бір сөйлем түрлерінің лексикалық құралын қалыптастыру болып саналады. Одан басқа, бір түбірлі сөздер, шылаулар, шылау сөздер, есімдікпен және синониммен, антониммен ауыстыру, түр – мезгіл, бір тақырып өрісіндегі сөздер т.б. сияқты мәтіндегі байланыс құралына оқушылардың көңіл бөлу керек.

Әртүрлі мәтіндердегі тілдік құралдарды қалыптастыруды талдау негізінде оқушылар осы бірліктердің таңбалануын анықтайды, өз мәтінін шығару кезінде оларды саналы тереді.

Стилистикалық дағдылар мен икемдерді қалыптастыру сабағы оқу үдерісінің шектелуіне байланысты 5-9-сыныптарда жеке түрде өте сирек кездеседі. Негізінде, стилистикалық жұмыс әрқашан оқушылардың сөздік қорын молайту, тілдің грамматикалық дұрыстығын қалыптастыру, диалогтік сөйлесу дағдысы мен тұлғалық-бағдарлы монологты дамытумен ілесе жүреді. Тілдік құралдарды стилистикалық қолдануға үйрету - оларды қалыптастыруды үйрету үдерісімен парапар.

Диалогті оқытумен бірге оқушылар ресми және биресми ортада сөйлесу дағдыларын табады, лайықты тілдік құралды таңдайды. Т.У.Тучкова ұсынған сөйлесу қызметтік тіректер көмегі қолданылады. Диалогтің мазмұны мен құрылымын анықтағанда профессор Д.И.Изаренковтың [8] лингводидактикалық зерттеуінің нәтижесіне сүйенеміз. Сөйлесушінің пікірін бағалай білуді дамыту, сөйлесуді қолдау, жүйелі сөйлесу, біртұтас өз ойын жеткізу де ілеспелі мақсаттар болуы мүмкін.

Оқытудың кезекті кезеңінде берілген жаттығулар 2 үлкен топқа бөлінеді:
1) ахуалға парапар икемді қалыптастыруға бағытталған тілдік жаттығулар;
2) ұлттық психологияның ерекшеліктерін ескере отырып, диалогті жүргізу тәсілін меңгеруге арналған жаттығулар. Сабақтың берілген түрінің негізгі және ілеспелі мақсаттары жаттығулардың пайыздық қатынасын келесідей анықтайды: ұққанын айту бойынша жаттығулар – 50 %, оқуға негізделген жаттығулар – 15%, бағалау, қолдау, келісу-келіспеу, қарсы болу мақсаттарын көздейтін жаттығулар – 30%, логикалық ( қисынды) сөйлесу тәсілін меңгеруге арналған жаттығулар – 40 %, өзіндік қатынастық жаттығулар – 10%.

Білім стандартының мазмұнына сәйкес сабақтың осындай түрінде келесідей дағдылар қалыптасады және жетілдіріледі:

• 
  сөйлесушімен қатынас орнату және қолдау дағдысы;
  
• 
  сөйлесу әдебінің негізгі формулаларын қолдану дағдысы;
  
• 
  тұрмыс, мәдениет, оқу тақырыптары бойынша диалог жүргізу дағдысы;
  
• 
  сөйлесушімен жауап сөз алмастыру дағдысы;
  
• 
  оқыған, естігенге келісу-келіспеу дағдысы;
  
• 
  сұхбат, пікірталас кезінде өзінің көзқарасын дәлелдеу дағдысы.
  
• 
  Аталған дағдылар тізімін төменде көрсетілген икемдермен толықтыруға болады:
  
• 
  сөйлесу мақсатын нақты анықтау, әңгіме барысын жоспарлау;
  
• 
  сөйлесу кезінде өз бағдарламасын қолма-қол өзгерту, сөйлесу бастамасын мақұлдау, қабыл алу;
  
• 
  сөйлесушінің репликасын жағдайға байланысты қабыл алу.
  

Бұл сабақтар – пікірталас сабақ, конференция-сабақ, «дөңгелек үстел» сабағы, кездесу сабақ, КВН-сабақтары. Бұл сабақтарда топқа, сыныпқа орта бір мәселе талқыланады. Мұғалім оқушылардың өз тұжырымдарын, яғни, талқылауын, бағалауын, өзгеріс енгізуін ынталандырады және реттейді. Конференция сабаққа алдын-ала дайындық кезінде өнімді хат жолдау да ретті. Осыған сай әр түрлі жаттығулар байланысы беріледі: түсінгенін айтуға - 5% , тілдік дамытуға - 40%, қатынастық жаттығулар - 40%, қосымша мақсаттарға негізделген жаттығулар - 15%.

Білім стандартында полилогтік сөйлесімге доминанттық түрде көңіл бөлінбейді, бірақ шындық деректер бізді осындай сабақтардың қажеттілігіне сендіреді.

Қазақ ортасында өскен оқушылар орыс/шетел тілінде қарым-қатынасқа түскенде тыңдаушы ретінде өзін көрсетеді. Оның себебі – орыс/шетел тілін нашар меңгеруі және ұлттық интроверттік психология. Мұндай сабақтарда келесідей дағдыларды қалыптастыру қажет:

• 
  сөйлесуге кірісу дағдысы;
  
• 
  өз бағытын жүргізу дағдысы;
  
• 
  сөйлесу бастамасын қолдау я тоқтату;
  
• 
  тілдік әдеп дағдысы;
  
• 
  сөйлесуші бағыты бойынша диалогті жандандыру.
  

1. 
   аяқталған бір ойды, бір шешімді бір айтылым (сөйлем көлемі) деңгейінде жеткізу;
   
2. 
   сөйлемдерді қысқаша мәтін көлемінде қисынды байланыстыру;
   
3. 
   бірнеше сөйлеу интенцияларын (ниеттерді) байланыстыру, оларды 2-3 не одан да көп сөйлемдермен жүзеге асыру.
   

Бұл сабақтың негізгі мақсаты – мәтін деңгейінде жазбаша не ауызша түрде монологтік сөйлеу икемін дамыту. Қосымша мақсаттары болып графикалық және пунктуациялық (сызбалық және тыныс белгілік) сауаттылық, айту, оқу, түсіну, жазу дағдыларын жетілдіру есептеледі. Сабақ /не сабақтың кезеңі монологті қалыптастыру ия жетілдіру бойынша келесідей кезеңдерді ұйғарады:

1. 
   мәтінді қабылдау кезеңі (түсіну);
   
2. 
   мәтіннің құрамын анықтау;
   
3. 
   мәтінді қабылдау;
   
4. 
   ойды монолог түрінде жеткізу.
   

Білім стандартының мазмұны бойынша төмендегідей айтылым дағдылары қалыптастырылады:

• 
  оқыған не естіген мәтінді қабылдау;
  
• 
  берілген тілдік тақырып бойынша мәлімет жасау;
  
• 
  теледидар, радиодан естіген мәлімет мазмұнын жеткізу;
  
• 
  көрген фильм мазмұнын жеткізу;
  
• 
  монолог - пайымдау, монолог – сипаттау түрінде өз ойын қалау;
  
• 
  тақырып бойынша өз ойын жазбаша рәсімдеу.
  

Функционалдық-коммуникативтік технология бойынша оқытудың ғылыми негіздеріне сәйкес тапсырмалар құрастырылды. Онда, алдымен, ұйымдастыру кезеңінде өткен тақырыпты еске түсіру жұмыстары орындалады. Тапсырмалар баланың өздігінен ойланып мұғалімнің нұсқауымен іздене жұмыс жасауына бағытталған. Мұғалім жаңа тақырыпты түсіндірмейді. Баланың оқу-танымдық қабілеттерін жетілдіретін тапсырмалар берілді: мәтіндер негізінде ойлау, сөйлеу, іздену, қорытындыға келу, оны жинақтау, салыстыра білу, ой бөлісу, мысалдардан ереже шығару, оған жеткізетін дерек көздерді ақтару, қажеттісін саралап алу, жүйелеп жазу, оны жеткізу, интеллектілік ойын дамыту, яғни шығармашылықпен айналысу. Мұғалім бағыттаушы, нұсқаушы, кеңесші рөлінде жұмыс атқарады.

Төменде эксперимент жүргізу үшін алдынғы бақылау жұмыстарының нәтижесін талдайық.

Орта буын сыныбында қазақ тілі пәні екі топқа бөлініп оқытылды. Экспериментке салыстырмалы түрде 6 «а» және 6 «б» сыныптары алынды.

3-кесте – Грамматикалық тапсырмалар бойынша үлгерім деңгейлері

Шығармашылық диктант ретінде «Кітап – білім бұлағы» тақырыбындағы мәтінді өз ойларымен түйіндеп жазып, аяқтау тапсырылды. Үлгісі:

1. 
   Кітаптан не іздесең, бәрін табасың. Кітаптың білмейтіні бар ма? Ол – білімнің жолдасы. Ол – ғылымның ордасы. Ол – жан азығының қоймасы. Жаның сұлу болмай, тәнің сұлу болмайды. Сүйкімді ас тәнді семірткені сияқты, жақсы кітап жанды семіртеді.
   
2. 
   Ы.Алтынсариннің:
   

Шығармашылық жұмыстан аталған оқушының ойының тереңдігі, қазақ тілін меңгеруде өзіндік ерекшеліктерін жаттап оқып қана қоймай, жазып, сөйлеудегі тілінің шұрайлығын байқадық. Ал көпшілік оқушылардың сөздік қоры таяз. Соған орай тілі де жұтаң. Сыныптын тоқсан пайызының шығармашылық жұмысы төмендегідей мәтіннің төңірегінде болды: «Өлеңде Ы.Алтынсарин оқу керек дейді. Бізді оқуға шақырады. Білімді болсаң, өмірде көп нәрсені жеңесің. Сондықтан оқудан қашпау керек, ұмтылуымыз тиіс» деген сияқты ой-тұжырымдар жасап баяндаған. Жалпы, сыныптың мәтіндегі ойды жалғастырып аяқтау түрінде берілген шығармашылық деңгейлерін тексеру мақсатында алынған творчестволық диктант, шығармашылық жұмыс көрсеткіштері мынадай қорытындыны көрсетті (4-кесте).

4-кесте – Оқушылардың шығармашылық көрсеткіштері

Сынып	Оқушы саны	«5»	«4»	«3»	«2»	%
6 «а» І топ	13	1	3	9	-	31
ІІ топ	14	1	5	8	-	43
6 «б» І топ	13	1	4	8	-	38
ІІ топ	12	-	4	8	-	33

Оқушылардың білім алу жүйесі, сабаққа дайындығы, үлгерімі жөнінен көзқарастарын анықтау мақсатында төмендегідей жабық сұрақ түрі, сауалнама ұйымдастырылды:

1. 
   Қазақ тілі пәні сені неге үйретті?
   
2. 
   Пән саған ұнай ма? Оны игеруде қиындықтар болды ма, қандай?
   
3. 
   Сабақтың өтілу барысына қанағаттанасың ба? Оның қалай өткенін қалайсың?
   
4. 
   Көркем, жүйелі сөйлеу қабілетің қаншалықты, өзің қанағаттанасың ба?
   
5. 
   Қазақ тілі пәні бойынша үлгерім деңгейің қандай, оған көңілің тола ма?
   
6. 
   Қазақ тілі пәні сен үшін неге қажет?
   

Жауаптардан аңғарғанымыз, балалар қазақ тілі пәнін сауатты жазып, көркем сөйлеуге баулитын пән деп қабылдамайды. Оларды жалықтыратын – жұрнақ, жалғау, тағы да басқа терминдерді жаттау. Оқушылар шығарма жазуды ұнатпайды. Ондай қабілеттері де төмен, бірақ қорытынды бағалары – «5»-тік баға. 6^«а» сыныбының 5-сыныптағы жылдық қорытынды бағалар көрсеткіші үлгерім деңгейлерінің төмендігін байқатпайды (6-кесте).
6-кесте – 5-сыныптағы жылдық қорытынды бағалар көрсеткіші

Сынып	Оқушы саны	«5»	«4»	«3»	%
6 «а» - сыныбы І топ	13	4	6	3	77
ІІ топ	14	4	7	3	78
6 «б»-сыныбы І топ	13	3	7	3	77
ІІ топ	12	4	5	3	75

Бақылаудан шыққан қорытынды: пәнді оқытуда теориялық білімді меңгертуге баса мән берілген. Оқушылардың үлгерім деңгейі теориялық білімді жаттаумен ғана бағаланған. Сынып оқушылары сауатты жазады, грамматикалық тапсырмаларды дұрыс орындайды, ал меңгергенін ауызша дәлелдей сөйлеп, жазуға дағдылары қалыптаспаған. Қазақ тілін игерудегі басты мақсат – меңгерген тұлғаларды анық, жүйелі сөйлеу құралы ретінде жұмсауға икемделіп, дағдылану. Ол үшін олар пәннің үйрететін нысанын түсініп, соған өздері ізденіп жетуі тиіс. Ал «іздендіру» деген сөз сөздіктерде «талпыну» деген мағынаны білдіреді. Адам қай уақытта талпынады, қажетсінгенде, қызыққанда ғана әрекетке талпынады. Сөйтіп, бала білімді қажеттісіне саналы түрде өзі ізденіп меңгеруі керек. Тақырыпты оқушы өзі ізденіп тануы тиіс. Мұғалім – соған жетудің жолын салушы, қажетті материалды дайындап, баланың жұмыс жасауына дұрыс бағыт-бағдар жасаушы. Әрине, ол үшін мұғалімнің көп ізденісі қажет. Тапсырма баланы ойлантатындай, қызықты, жауабын іздеп талпынатындай түрде жасалу керек. Ол үшін мәтіндер, басқа да тапсырмалар түрлі әдебиеттерден қарастырылып тиісінше іріктеліп алынуы керек. Сынып деңгейіне сәйкес, сонымен қатар бала жалықпайтын, дүниетанымдық көзқарасты кеңітетіндей қарастырылуы тиіс. Оқушы салыстыра отырып, айырмашылық, ұқсастығын тауып, одан қорытындылар шығарып, оны дәлелдей сөйлеуге, жазып әңгімелеуге икемделуі қажет. Яғни, мысалдан ережені өзі шығарып, тақырыпты саналы түрде меңгеруге мүмкіндік жасалуы керек.

Мұғалім – нәтижеге жеткізуші басты тұлға. Ол тапсырманы алдын-ала құрастырып, әр баламен жеке-жеке жұмыс жасауға мүмкіндік жасауы тиіс. Сыныптағы балалардың білім деңгейі бірдей емес. Бірі жылдам меңгеріп орындайды, кейбіреуі баяу қабылдайды. Жылдам меңгеретіні тапсырма бойы алға жылжи береді. Ал тапсырма жеңілден күрделіге ауысып отырады. Деңгейлік тапсырманың өзі осындай мақсаттан туындаған. Бәріне бірдей тапсырма орындату пәнге қабілеті жоғары оқушылардың дамуын тежейді. Сол себепті олардың пәнге қызығушылықтары төмендейді. Өздігінен іздендіре оқытуға арналған әдістемелік кешеннің нәтижелігін анықтау үшін 6-сыныпқа құрастырылған деңгейлік тапсырмалар жүйесі осы мақсаттарды, яғни қарым-қатынас ретінде мемлекеттік тілді қолдану идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Өйткені ол оқушының ойлауын, жағдаятқа қажетті тілдік құралдарды қолдану қабілетін, ынтасы мен белсенділігін арттырды. Мұғалім әр жаңа тақырыпты түсіндіру алдында оқушыларға «жаңа тақырыпты өз бетімен меңгеруге» мүмкіндік береді (5-10 минут). Ол үшін оқушылар «Тірек тапсырмаларды» үйде орындау арқылы дайындап келеді. Бұл олардың оқулықпен жұмыс жасап үйренуі үшін, өз бетімен іздену дағдысын қалыптастыруы үшін, білім сапасын арттыруды қамтамасыз етеді.

Келесі қадам – төрт деңгейдегі тапсырмалардың орындалуы. Бірінші деңгейдегі тапсырмалар мемлекеттік стандарт деңгейіндегі білімді бекітуге, келесі екі деңгей оқушылардың сөз қорын молайтуға, сөйлеудегі грамматикалық дағдысын арттыруға, диалог түрінде қарым-қатынасқа түсуге арналады. Төртінші шығармашылық деңгейдің тапсырмаларын мұғалім жеке баланың білім, қабілетіне қарай өзі құрастырады.

Деңгейлік саралау оқушылардың білімін мониторинг жүйесі бойынша бағалауға мүмкіндік берді. Ол үшін әр баланың бағалау картасы болды, сондай-ақ тақтада оқушылардың тізімімен үлкен плакатта ілулі тұрды. Деңгейлік тапсырмаларды қаншалықты орындап жатқандығын бақылап отыру мақсатымен оқушы мұғалімнің тексеруінен кейін тізімдегі өз атының тұсына және өзінің жұмыс дәптерінің соңындағы 1-кестеге «+» белгісін көрсетіп отырады.

Мониторингтің мақсаты – әр тоқсанның не әр тараудың соңында шыққан графиктен осы тұстағы алған білімінің кем тұстары, жетістіктері айқын көрініп тұрады. Даму мониторингіне қарап, білім деңгейін оқушы өзі бақылап отырады. Яғни оқушылар өздігінен орындайтын жұмыстарын өзі бағалайды. Бағалаудағы әділетсіздік мәселесі шешіледі. Мониторингтің көмегімен оқушы білімді меңгеру деңгейін ғана емес, анықтайтын білім сапасын, дағды қалыптасқанын бақылауға болады. Білімдік мониторинг – көп деңгейлік жүйе.

1. 
   оқушылардың белгілі бір тақырыпты шала меңгергенін, аз ұпай жинағанын байқап, білімдегі олқылықты жою мақсатында тапсырмалар жүйесі ұсынылады;
   
2. 
   оқушы өз кемшілігін байқайды, өз қатарларынан қалмау үшін не істеу керектігін аңғарады;
   
3. 
   өз зейінін тәрбиелейді;
   
4. 
   ойланып оқуға дағдыланады;
   
5. 
   білім жүйелілігі мен тізбекті байқайды;
   
6. 
   білім алуда жоспар, тезис құруға машықтанады;
   
7. 
   оқушының білім сапасын арттыруға жағдай туады.
   

«Адалдық деген не?» тақырыбындағы шығармашылық жұмысынан неғұрлым ойының жинақтала, тереңдей түскенін анықтауға болады.

• 
  Адал адам ақылды болады.
  
• 
  Адал адам ешкімді алдамайды.
  
• 
  Адал адам досына қиындықта көмектеседі.
  
• 
  Адал адам ата-анасын қадірлейді.
  

Ал 1 оқушы адалдық деген тақырыпқа монолог түрінде шығармашылық қабілетін көрсете алды: Адал адам ешқашан адалдық іске жатпайтын арамдық жасамайды. Ол өзгені алдамайды, пайда көретін айуандыққа бармайды. Ол өзгені де өзіндей санайды. Жанына батыра сөз айтпайды. Керісінше, біреу қиналса көмегін аямай, қол ұшын беруге дайын тұрады. Адамға шын жолдас бола алады. Қиындықта да, қуанышта да бірге болады. Ата-анасын, басқа барлық адамдарды құрметтеп, сыйлайды.

Оқушының шығармашылық жұмысынан терең ой, өзіндік пайым бар екені байқалады. Оның баяндау шеберлігі де жүйелі, тиянақты.