ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

5В080100 «Агрономия » мамандығына арналған

«Фитосанитариялық диагностика және болжау»

пәнінің

I ҚҰРАСТЫРҒАН

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Агротехнология және орман ресурстары» кафедрасының аға оқытушысы Сагандыков Слям Нығыметжанұлы

«__27 » 08 ______ 2014 жыл

2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Агротехнология және орман ресурстарының» кафедрасының мәжілісінде.

Хаттама № «_28_» 08______ 2015 жыл
Кафедра меңгерушісі: ……………. Есенғұлова Н.Ж.
2.2. Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік бюро мәжілісінде

Хаттама № «__»09______ 2015 жыл

Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралды және баспаға ұсынылды

Хаттама № «__» 09________ 2015 жыл
ОӘК төрағасы …………….. Г.К Искакова

4. БАСЫЛЫМ 01.09.2011ж.№1 басылым орнына ЕНГІЗІЛГЕН

МАЗМҰНЫ:

2 Дәрістер.

3 Практикалық сабақтарға арналған материалдар

4 Оқушының өзіндік жұмысының тақырыптар тізімі

ОӘМ келесі терминдер қолданылады:

1.1 Принциптер-білімнің жүйелік формасының бастамасы болып табылатын ғылым саласының қандай да бір жағдайдан шығуы.

1.2 Теория-өмірде бар құбылысты түсінуге мүмкіндік беретін, ғылыми принциптер мен әдістерді қалыптастыратын, жалпылама тәжірибені оқыту.

1.3 Гипотеза – ғылыми тұрғыдан құбылыс туралы жорамал және оның дамуы, қандайда бір процесті түсіндіру үшін ұсынылады

1.4 Әдіс-қандай да бір құбылыстың немесе үрдістің практикалық орындау немесе теориялық зерттеудің әдісі.

1.5 Методология-ғылымда қабылданған әдістер, әдістемелер, зертеу нәтижелерінің жинағы.

1.6 Бақылау-ешкімнің қатысуынсыз объектіні анықтау тану әдісі.

1.7 Эксперимент – бұл бақылау және өлшеу ғана емес және дамуына кедергі жасау, құбылыс немесе қайта жасау жолдарының процестерін , обьектіні өзгерту немесе оның әсерінің жалпы тәсілі.

1.8 Ғылыми бағыт-белгілі бір саладағы зерттеу сферасы. Проблема (жағдай) зерттеу аймағын қамтамасыз ететін және болашақта мағынасы бар, ғылыми күрделі міндет.

1.9 Келелі мәселелер – болашағы бар және зерттеу аймағын қамтитын қиын ғылыми міндет.

1.10 Тақырып-ғылыми зерттеуге белгілі бір аумақты қамтитын ғылыми міндет.

1.11 Зоотехния – ауылшаруашылық малдарын өсіру (сұрыптау және жұп таңдау) азықтандыру және оларды күтіп бағу жолымен өзгертуге бағытталған.

1.12 Зооинженер (зоотехник) – ауыл шаруашылық малдарын асырау және азықтандыру, өсіру жолдарын өзгертеді.

1.13 Тексеру-оргонолептикалық әдістер, әртүрлі аппараттар мен приборлар арқылы құбылыстарды зерттелетін объектіде табиғи түрде бақылау және сипаттау.

1.14 Монография-тақырып пен жағдай көлемі сыйғызылып нақты әрі жан жақты зерттелген ғылыми еңбек.

1.15 Ғылыми есеп-өткізілген жұмыстың теориялық маңызы мен бағыттылығы жазылады.

1.16 Рецензия-пікір ғылыми шығармаға жағымды жақтары мен кемішілктері көрсетілген сын көзбен бағалау.

1.17 Реферат-ғылыми проблемалар (жағдай) мен ғылыми конференциялардың қорытындысы жөніндегі мәліметтер мен қандай да бір кітаптардың қысқаша түріндегі жазбаша немесе ауызша мазмұны.

1.18 Аннотация кітап, мақала және жазба жұмысының негізгі мазмұнындағы қысқаша баяндамасы.

1.19 Тезистер-баяндаманың негізгі жағдайымен таныстыру үшін көрсетіледі

1.20 Резюме-мақала мен баяндаманың қысқаша мазмұнының түйіні.

1.22 Диссертация-ғылыми дәреже алу үшін көпшілік алдында қорғайтын ғылыми зерттеу жұмысы.

1.23 Дипломдық жұмыс ғылыми творчествалық жұмыстардың бірі, сонымен қатар 5 жылдық оқу орнын бітірушінің куәлігі, яғни мамандарды дайындау кезеңін аяқтау.

2. Дәріс
Дәріс 1. Кіріспе дәріс

1. ғылымға жалпы сипаттама

2. Ғылыми зерттеу

Ғылым тарихи дамудақалыптасқан және табиғат, қоғам, ойлау заңдары жүйесінің қоғамдық тәжірибе негізінде үздіксіз дамуы.

Ғылыми пән материяның әртүрлі формадағы қозғалысы және адам санасындағы осы формалардың бейнесі. Ғылым олардың шығу тегімен дамуына дұрыс тсініктеме беріп, құбылыстар арасындағы байланысты ашады. Және адам білімін әлемдегі тәжірибеде қолдану мақсатында толықтырады.

Ғылым техника өндірісте біркелкі жүйе қалыптасады.

Ғылым білімдердің жинақталған жүйесі ретінде анықталады және бірмезгілде білімдерді алуға бағытталған ұйымдасқан жүйе.

Ғылымның жалпы жіктелуі: 3 бөлімнен тұрады:

1 Жаратылыс тану ғылымдары

2 Қоғамдық ғылымдар

3 Философия

Ғылымның басты қызметі мен мақсаты қоршаған әлемді тану болып табылады. Ұрпақтан ұрпаққақалдыру ғылым дамуының заңдылықтары мен басты факторлары.

Ғылымның басқа басты заңдылықтары болып, жаңа ғылымдардың негізі болып табылатын жеке салалардың байланысы.

Ғылымның дифференциациясы мен мамандандырылуында бірізділік байқалады. Және сол уақытта олардың даумынада жағдай туады. Ғылыми техикалық прогресс әрқашан дами бермейді, олардың баяулауы келесідей қалыптардан тұрады: шектелу, ақпарат өте қатты тасқында берілу және ғылыми зерттеудегі асигновацияның жеткіліксіздігі. Ғылымның дамуы мен мақсаттарға жетуі ғылыми зерттеу жолымен яғни ғылыми әдістердің үрдістердің қорытындының әртүрлі факторларға әсер ету көмегімен жүреді. Мақсаты, нақты объекті жан жақты дұрыс анықтау және оның құрылымын сипаттамасын оқыту ғылымдағы өңделген принциптер мен әдістерждің байланысын білу сонымен қатар пайдалы қорытындылар алып, оны өндіріске енгізу болып табылады. Ғылыми зхерттеудег тапсырмаларды орындаудың басты қызметін білудің логикалық әдісі жатады. Ол үрдістер құбылыстардағы ойды және ұсыныстарды өзгертуге және өзгерістердегі шешімдерді қабылдауға мүмкіндік туғызады. Ғылыми зерттеуге берілетін басты талаптардың бірі болып қарастырылатын құбылыс арасындағы байланыс пен тәуелділікті орнатудың мүмкіндігі табылады. Ғылыми зерттеудің сатысы неғұрлым жоғары болса, нәтижесі де соғұрлым терең болады. Ғылыми зерттеу тақырыптарына келесідей талап қатарлары беріледі. Актуалдылығы, экономикалық тиімділігі мен маңызы, енгізудің шындығы, тұрақтылығы мен болашағы.

Ғылыми зерттеудің жоспарының формасы: жеке жоспар- тізімі, мазмұны және жұмыстың орындалу көлемі, осы көрсетілген жұмыстардың барлығының орындалу уақыты.

Жұмыс жоспары-кешендердегі шаралартізімі қабылданған болжамдардың дамуы мен тесерілуі жөніндегі. Ол өз кезегінде сұрақ тарихын, зерттелетін тақырыптың теориялық және тәжірибелік мағынасын қарастырады.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. ғылым туралы түсінік.

2. ғылым пәні.

3.мақсаты, міндеттері және ғылыми зерттеу обьектісі.

1. Трифонова М. Ф. Основы организации научных исследований в сельскохозяйственных вузах, М., 1985, 67 с.

Дәріс сабақтарының мазмұны:

1. Әдістеме жасау және тәжірибе жүргізудің сызбасы

2. Тәжірибені өткізу әдістемесін құру

Толық қарастырылмаған сұрақтарға зерттеу кезінде назар аудару керек. Қарастырылатын сұрақтарға жұмыс әдісі бойынша қысқаша сипаттама беріледі және беріоген зертеудің өткізу қажеттілігі. Көрсетіліп, тәжірибенің мақсаты мен міндеті алдыға қойылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті қысқа әрі нақты, жұмыстың мазмұнын ашатындай болуы тиіс.

Онда зерттеу өтетін орыны (Обылыс, аудан, шаруашылық). Тәжірибе сызбасы кесте немесе сурет түрінде көрсетілуі және топ саны әрбір топтағы мал саны негізгі қажет көрсеткіштердің болуы және істелетін жұмыс нақты сипатталуы тиіс.

Агрономиялық тәжірибеде зерттеудің әр түрлі әдістері қолданылады, ал әдістемесінде нақты әдіс және сол немесе басқа қорытындыларды өткізу уақыты , тәжірибе алимасудың өткізу уақыты, зерттеудегі есептелгенкөрсеткіштердің анықтау, кеткеншығындар және тәжірибе жүргізу үшін қолданылатын қажетті құралдар тізімі көрсетіліп, дұрыс деп табылған қорытындылар шығарылып, экологиялық тиімділігі есептеледі. Тәжірибе жүргізу әдісі мамандармен талқыланған және рұқсат етілген болуы тиіс.

Тәжірибені бастамас бұрын қызмет жасаушы бекітілген және оқыған, яғни тәжірибені жүргізуге дайын болуы тиіс. Қызмет жасайтын адамның жұмыс істеу уақыты белгілі бір тәртіпте құрылады.

Тәжірибенің сәттілігі оны ұйымдастыру мен өткізуге байланысты. Тәжірибеге дацындық шаруашылықты таңдаудан басталады. Онда мал шаруаылығының ветеринарлық жағдайына басты назар аударылады. Агрономиялық тәжірибені шаруашылықтарды қоласыз жағдай, инфекциялық және инвазиялық аурулар түған жерлерде өткізуге қатаң түрде болмайды.

Өсімдіктерді сұрыптауды біріншілік есеп бойынша қорытындылау құжатынан бастайды

Құстарға бұл кезеңде номерді қанаттарының астына қояды немесе сақиналауды қалыптастыруға көшеді..

Өсімдік тобын қалыптастыруда оның денсаулығына, қоңдылығына және экстерьері т.б. назар аударады. Физиологиялық тәжірибелерде мал тобын қалыптастыруды көбінесе ірі қара малдарға жұп аналогтар әдісін қолданады. Топтағы малдар неғұрлым аналогтар (жасы, тірі салмағы, өнімділігі, физиологиялық жағдайы) яғни, бір жұмыртқадағы егіздер болғаны жақсы, өйткені олар тәжірибе қорытындысының сенімділігін жоғарылатады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. Тәжірибе жүргізудің негізгі әдістерін ата

2. Тәжірибе өткізу үлгісінің тәртібін ата
Дәріс 4,5.

Тәжірибе және тәжірибелік зерттеудің ерекшеліктері

1.Зерттеу ретінде тәжірибе

2.Зоотехникалық тәжірибе

Тәжрибе зерттеу әдісі ретінде. XIX және XX ғасырларда биология ғылымында зерттеу жұмыстарының методикалық әдістері болып бақылау емес, ауыл шаруашылығының және табиғат жағдайларының құбылыстарын ашатын, тәжрибе пайда болды. Осы кезеңнен бастап қазіргі дейін тәжрибені қолдану даму үстінде. Ғылымда тәжрибелік әдістердің орыны үлкен, өйткені ол өмір тіршілігінің , функционалдық және биохимиялық үрдістерін, организмдегі құрылымдық элементтердің қызметін терең білуге жол ашты.

Егер бақылау табиғат үрдістерінің ұзақ уақыт бойы табиғи қалыпта дамуын, зерттеушінің бақылауынсыз түсіндірсе, тәжірибе зерттелетін обьектіге жаңа жағдайлар жасап, сыртқы ортаның басты факторларын бақылауға алып қана қоймай, оны өлшеп, есептейді.

Сондықтан тәжірибе үшін зерттелетін обьекті маңызды екеніне көз жеткізе аламыз. Тәжірибе көп дәрежеде бақылауға қарағанда, теория дамуымен, зерттеу техникасы, өңделген әдістер және қажетті құрал-жабдықтары пайдалануымен байланысты.

Сонымен қатар тәжірибенің жәй бақылаудан басты айырмашылығы, пәнді немесе әртүрлі жағдайдағы бір уақытта болатын құбылысты оқытуға мүмкіндік береді. Кейбір кешендер жағдайын тәжірибе жүргізуге арнайы дайындайды. Ол жабайы табиғатпен шаруашылық жағдайларында кездеспейді. Өйткені ол ортада жүргізген тәжірибе нәтижесін әрі құбылыстың себебін түсіндіруге нақты мүмкіндік береді.Мысалы , климаттық камерада жануарлардың сыртқы орта жағдайын қажет ететін барлық жағдай жасалған (температура, ылғалдылық, жарық, ауа қозғалысы т.б) немесе қазіргі заманғы күрделі факториалды әдісті алу керек. Онда зерттеуші бір уақытта оң нұсқаны үйренеді. әртүрлі азықтандыру күтіп бағу , өсіру және т.б факторлар .Міне, осындай барлық тәжірибе ерекшеліктерінен ғылыми зерттеу үрдісін тездетеді,яғни зерттеуші қаншама алынған мәліметтерден бір күрделі әдіс алады. Тәжірибенің жай бақыладан тағы бір ерекшелігі қанша уақыт өтсе де сол жағдайда зерттеуді қайталауға мүмкіндік жасайды. Мысалы, аймақтың бөліктерге өткізілген әр түрлі зоотехникалық тәжірибелер жыл сайын бір уақытта қайталанады.Ал әр жылы табиғат факторлары әртүрлі болады.

Тәжірибенің қайталануы нақты қорытындыға келуге мүмкіндік жасайды және мал шаруашылығы тәжірибесі үшін тиімді. Тәжірибе жүргізу барысында әсер ететін факторлардың күшін және оны биологиялық оптимальді немесе экономикалық неғұрлым мақсатқа сай өзгертуге болады. Анықталатын обьектіге әртүрлі факторлардың әсер етуін оқыту, анықталатын тұқым малының өнімділігіне әсер ететін азықтандыру және күтіп-бағу факторлары т.б үшін, тәжірибеге бір уақытта әр түрлі обьектілерді ( мысалы, әр түрлі тұқымдар, аталық іздер т.б) пайдалану арқылы тәжірибе әдісін кеңейтеді.

Осылардың барлығы зерттеудің мақсатқа орай бағытталғандығы,яғни обьектіге қолдан жасалған жағдайлар туғызу,жасалған жағдайларды реттеп отыру, тәжірибені қайталау және факторлар мен жасалған жағдайларды нақты өлшеу-тәжірибелік әдістің дәлдігін және күштілігін дәледейді.

Зерттеудің тәжірибелік әдісі биолгияда ең бірінші физиологияны (өмірдің функционалдық құбылыстары ) одан кейін жануарлар морфологиясын оқытуда қолданылады. Зерттеуге тарихи әдісті қодана отырып, морфо-физиологиялық тәжірибе негізінде генетикалық тәжірибе пайда болды. Осыған орай, кейінгі жылдары физика-химиялық тәжірибені де өмірлік үрдістрді ( өмірдің молекулла сатысында пайда болуынан бастап) оқытуда кеңінен қолдануда .

Биологияда зерттеудің тәжірибелік әдісінің дамуы берілген мәліметтерді өңдеу мақсатында математиканы пайдалануға әкелді.

Зоотехникалық тәжірибе.Тәжірибенің биологиялық түрлері және қолданылатын әдістердің барлығы зоотехнияда да пайдаланылады. Бірақ биологиялық факторлар техника-экономикалық факторлар болып есептеліп, зоотехникалық көбінесе тәжірибенің басты сипаттамасын береді. Зоотехникалық тәжірибені көбінесе ғылыми шаруашылықтың әдіс деп те атайды, өйткені ол шаруашылықтың жағдайға жақын формада.

Зоотехникалық тәжірибенің басқалардан негізгі ерекшелігі ондаған жылдарға созылатын селекциялық тәжірибе. Сәтті және жағымды аяқталған тәжірибе жаңа тұқым аталық із, аналық ұя ашып қала қоймай, зоотехния ғылымы ториясына қажет: қайта қалыптасу және даму тұқым шығарудағы қолда бар жаңа әдістерді өңдеу және тиімділігін тексеру немесе әр түрге жататын тұқымдардық шаруашылықтың –пайдалы сапасын жетілдіруде биологиялық заңдылықтардың маңызы зор.

Зоотехнияда тәжірибенің ежелден 3 түрі қолданылады: ғылыми, ғылыми-шаруашылықтық және өндірістік.

Ғылыми тәжірибе көбінесе лабораторияларда қойылады және зоотехник зерттеушіге физиологиялық , биохимиялық немесе генетикалық негіздегі сұрақтарға жауап алады. Оны ауыл шаруашылық немесе лабораториялық малдарға жүргізеді. Бұл тәжірибеге алынатын ауыл шаруашылық малының саны шектеулі. Тәжірибеде зерттелетін малдың жеке қасиетін және биологиялық ерекшеліктерін түсіндіреді. Бұл тәжірибе технологиялық сипаттағы сұрақтарды қарастырмайды, ал ғылыми тәжірибенің мысалы ретінде физиологиялық әдіс азықтың қорытылуы, азот,кальций, фосфорлардың алмасуын оқытады.

Ауыл шаруашылық малдарын зерттеудің әр түрлі тәжірибелеріне физиологиялық, морфологиялық, биохимиялық және биофизикалық және биохимиялық т.б жүргізуге обьекті бола алады. Осындай барлық тәжірибелер зоотехния үшін құнды болып табылады, өйткені ол біздің білімімізді ғылыми фактілермен толықтырады. Бірақ олардың барлығы зоотехния ғылымының өзіндік сипаттамасын анықтайды.

Зоотехния ғылымындағы ең негізгі әдіс- ғылыми-шаруашылық әдісі. Зерттеудің ғылыми-шаруашылық әдісі ғана әртүрлі факторларды мал шаруашылығы өнімдерінің жиналу, пайда болу үрдістерінің заңдылықтарын зерттеуге жол ашады. Алынған мәліметтер мал шаруашылығы өндірісінің үрдістері дұрыс қалыптасуы үшін , жан-жақты биологиялық, экономикалық, техникалық қарастырылады. Ғылыми-шаруашылық әдісі сол немесе басқа элементтің немесе азық рационның технологиялық тиімділігін ұстау факторын немесе организмнің құрылымындағы тұқым қуалау ерекшелігін немесе

Өзіндік жұмыс сұрақтары:

1. 
   Тәжірибе дегеніміз не? Тәжірибе қоюдың ережесі
   
2. 
   Зоотехникалық тәжірибе
   

Ұсынылатын әдебиет:

1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО «Агропромиздат», 1991, 110 с.

2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976, 302 с.

Дәріс сабақтарының мазмұны:

1. 
   Нақты методологияның негізгі ережесі
   
2. 
   Э к с п е р и м е н т - тәжірибе дегеніміз құбылыстың мәнін, шығу тегін, себебін және олардың ара қатынасын дұрыс түсіну үшін зерттеушінің құбылысты немесе жағдайды жасанды түрде жүргізуі. Бақылау мен эксперименттің арасында бір-бірінен айырмашылығы бар. Егер бақылау табиғаттағы құбылыстарды есепке алу арқылы мәліметтер біздің санамызға еніп, ақиқатты айқындайтын болса, тәжірибе (экмперимент) біздің өзіміздің ой - санамыздың дұрыстығын іс арқылы тексеруді талап ететін болжамымыз (гипотез). Эксперименттің ерекшелігі - алдымен эксперимент ойда, біздің санамызда бір жүйеге келтіріліп, тура сондай жағдайда жасау арқылы іс жүзінде тексеріледі. Бақылаумен салыстырғанда тәжірибенің мүмкіндігі көбірек, осыған орай ол табиғи ғылымдардың басты зерттеу тәсілі бола алды. Себебі экспе- риментатор өзіне қажетті құбылыстардың табиғатта болуын күтпей-ақ, қолымен жасап, оны тереңірек зерттеп, себебін түсінуге жағдай жасай алады. Бақылауға қарағанда экспериментке тән ерекшелік, тәжірибеге сәйкес жағдайды құруға бағытталған, алдын ала ойдағы эксперимент болып есептеледі. Осы алғашқы жұмыс тәжірибенің ең қиын бөлігі, ол зерттеу- шіден үлкен білімділікті және ойлауды талап етеді. Эксперименттің барлық барысын елестете отырып, құбылысты зерттеуге кедергі болатын артықтарын алып тастау керек. Экспериментатор зерттеу мәселелеріне өзінің зейінін аудара отырып, негізді және маңызды шешімдер шығара алуы тиіс. Білікті экспериментатордың басты қасиеті - зерттелетін нысанның күрделілігін мойындап, ойын бекітуде сақтық пен сыпайылық көрсете білуі. Бұл әр қадам сайын бұрын дәл тәжірибемен анықталған және тексеріл- гендерге күмәнмен қарауды қажет етпейді. Керісінше, жетістіктерді зерттеу- ші жаңа біліммен іздене отырып, ғылымды әрі қарай дамыту әдісімен жұмыс істеуі және жұмысқа деген қабілеті мен табандылығы болуы керек.
   

Осылардың барлығы зерттеудің мақсатқа орай бағытталғандығы,яғни обьектіге қолдан жасалған жағдайлар туғызу,жасалған жағдайларды реттеп отыру, тәжірибені қайталау және факторлар мен жасалған жағдайларды нақты өлшеу-тәжірибелік әдістің дәлдігін және күштілігін дәледейді.

Зерттеудің тәжірибелік әдісі биолгияда ең бірінші физиологияны (өмірдің функционалдық құбылыстары ) одан кейін жануарлар морфологиясын оқытуда қолданылады. Зерттеуге тарихи әдісті қодана отырып, морфо-физиологиялық тәжірибе негізінде генетикалық тәжірибе пайда болды. Осыған орай, кейінгі жылдары физика-химиялық тәжірибені де өмірлік үрдістрді ( өмірдің молекулла сатысында пайда болуынан бастап) оқытуда кеңінен қолдануда .

Биологияда зерттеудің тәжірибелік әдісінің дамуы берілген мәліметтерді өңдеу мақсатында математиканы пайдалануға әкелді.

1. Тәжірибенің нақты методология ережесі не үшін қажет және оны қалай түсінесіз?

1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО «Агропромиздат», 1991, 110 с.

2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976, 302 с.
Дәріс 7, 8. Бақылау нәтижелерін сипаттау техникасы
Дәріс сабақтарының мазмұны:

1. Экспериментальді әдіс ретінде бақылаудың дамуы

2. Ғылыми –зерртеуді сипаттау
1. Зоотехникалық ғылымның дамуында ең алғашқы рет көзбен көру бақылауы қолданылды, кейіннен жаңа техниканың дамуына байланысты ,әртүрлі техникалық жүйелер қолданыла бастады.

Қазіргі кездегі микроскоптар жасуша құрылымын өте терең зерттеуге және молекула дәрежесінде бақылау жасауға мүмкіндік берді. Бақылаудың қарапайым түрі өзінің мәнін сақтап қалды және ғылыми зерттеудің толық кешенді тәсілдеріне қажетті элемент болып табылады. Барлық ғылыми әдістер, ғылыми – шаруашылықтық және өндірістік тәжірибелер бақылау және тәжірибелік топтарға бөлінеді. Бұл көбінесе зерттеулерде кеңінен қолданылатын және әмбебап әдіс болып табылатын жұп аналогтар әдісі. Бұл әдіс бойынша сапалары бірдей екі топ арқылы жүргізіледі. Мысалы мал шаруашылығында өнімділіктері бірдей, бір тұқымға жататын, жыныс бір мал бастары алынса, орман шаруашылығында бірдей тұқымға жататын, бір климаттық жағдайда өсірілетін бірдей жастағы ағаштар тобы алынады. Ол бойынша осы тәжірибеге алынып отырған обьектіге белгілі бір мерзімге дейін, яғни, өзгеріс байқалатын кезең аралығында салыстырылып жүргізіледі.

Жұп аналогтар әдісіне қойылатын негізгі талаптар:

1. 
   Тұқымы мен шығу тегі бір болуы керек.
   
2. 
   Жасы бірдей болу керек
   
3. 
   Өсірілу жағдайы бір болуы қажет.
   

Өзіндік бақылау сұрақтары:

2.ғылыми-зерттеуді сипаттау. Ғылыми-зерттеуді сипаттау туралы не білесіз?

1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО «Агропромиздат», 1991, 110 с.

2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976, 302 с.
Дәріс 9 Тәжірибені өткізу әдістемесі.

Дәріс сабақтарының мазмұны:

1. 
   Тәжірибені жүргізу әдістері экспериментальді жұмысты жоспарлау.
   
2. 
   Тәжірибені қою схемасы және өңдеу методикасы
   

Жануарлаға тәжірибелік жұмыстарды сәтті өткізу бірінші кезекте тәжірибені өткізу әдісін дұрыс таңдауға байланысты. Зоотехникалық тәжірибелердің негізінде салыстыру әдісі қолданылады, ол ірі қара мал шаруашылығына және топтар арасындағы барлық факторлардың тепе теңдігіне негізделген.

Тәжірибелік жұмысты ұйымдастыруда тәжірибе нұсқаларының біреуі бақылау, ал екіншісі – тәжірибелік болып қабылданады.

Қазіргі уақытта жануарларға тәжірибе жұмысын жүргізгенде қорытындылаған ғылыми сызбанұсқалар мен ғылыми – шаруашылық тәжірибелерді қолданады, яғни ол топ аналогтары мен топ – периоды (кезең) принципіне негізделген.

Топ аналогтарының принципі 2 әдіспен : ерекшеленген (обособленные) және интегралды топтан тұрады.

өз кезегінде ерекшеленген топ : бір жұмыртқадағы егіздер, жұп аналогтар, балансталған топ, шағын тобын әдістеріне, ал интегралды топ: екі және көп факторлы кешенді әдстерге блінеді.

Жануарлар үшін тәжірибені өткізудің сызбанұсқасын таңдау тәжірибенің қойған мақсатына және мал санына және зерттеушінің шешіміне байланысты.

Тәжірибені өткізер алдында, мал тобын дұрыс қалыптастыру қажет, өйткені олар жынысы, жасы және тірі салмағы, физиологиялық жағдайы бойынша аналогты болу қажет. Тәжірибеде малдардың өсуі мен генетикасының сұрақтарын оқыту мен байланысты шығу тегін білу қажет.

Бір жұмыртқадағы егіздер әдісінеғұрлым дәлірек болады, оған бірдей тұқым қуалаушылықтағы малдарды пайдаланады. Ол тәжірибені әр топтан аз мөлшердегі (3-4 бас) мал басына жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл әдіс көбінесе ірі қара, қой және ешкі малдарына тәжірибе жүргізгенде пайдаланылады.Бір жұмыртқадағы егіздердің әдісінің артықшылығы бақылау және тәжірибелік топтарда жынысы шыңу тегі, салмағы бірдей малдар жұбы болады. Зерттеу жұмысында бұл әдісті қолдану зерттеушіге мал реакциясына байланысты топтар арасындағы біркелкілік бойынша фактоларды үйренуге мүмкіндік береді.

Ал бұл әдістің кемшілігі, практикалық жағдайда бір жұмыртұада тараған бірдей жастағы және жыныстағы егіздер тобын таңдау қиынға соғады. Сонымен қатар бір жұмыртқадағы егіздер әдісін қолданғанда тек, 2 топ малдарды қалптастырып, тәжірибеден бір факторды ғана үйрене алады. Егер екі топтың біреуіне белгілі бір себептермен малды шығарса, онда орынына міндетті түрде соған деңгейлес малды басқа топтан әкеліп қосуы керек.

Толық қарастырылмаған сұрақтарға зерттеу кезінде назар аудару керек. Қарастырылатын сұрақтарға жұмыс әдісі бойынша қысқаша сипаттама беріледі және беріоген зертеудің өткізу қажеттілігі. Көрсетіліп, тәжірибенің мақсаты мен міндеті алдыға қойылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті қысқа әрі нақты, жұмыстың мазмұнын ашатындай болуы тиіс.

Онда зерттеу өтетін орыны (Обылыс, аудан, шаруашылық), ұзақтығы мен тәжірибені өткізу уақыты көрсетіліп, тәжірибе малдарына нақты мінездеме (жынысы, тұқымы, жасы, тірі салмағы, өнімділігі, физиологиялық жағдайы т.б.) беріледі және мал тобын қалыптастыру әдісі, оларды азықтандыру мен күтіп- бағу жағдайлары көрсетіледі.

Тәжірибе сызбасы кесте немесе сурет түрінде көрсетілуі және топ саны әрбір топтағы мал саны негізгі қажет көрсеткіштердің болуы және істелетін жұмыс нақты сипатталуы тиіс.

Зоотехникалық тәжірибеде зерттеудің әр түрлі әдістері қолданылады, ал әдістемесінде нақты әдіс және сол немесе басқа қорытындыларды өткізу уақыты , тәжірибе алимасудың өткізу уақыты, зерттеудегі есептелгенкөрсеткіштердің анықтау, кеткеншығындар және тәжірибе жүргізу үшін қолданылатын қажетті құралдар тізімі көрсетіліп, дұрыс деп табылған қорытындылар шығарылып, экологиялық тиімділігі есептеледі. Тәжірибе жүргізу әдісі мамандармен талқыланған және рұқсат етілген болуы тиіс.

Тәжірибені бастамас бұрын қызмет жасаушы бекітілген және оқыған, яғни тәжірибені жүргізуге дайын болуы тиіс. Қызмет жасайтын адамның жұмыс істеу уақыты белгілі бір тәртіпте құрылады.

Тәжірибенің сәттілігі оны ұйымдастыру мен өткізуге байланысты. Тәжірибеге дацындық шаруашылықты таңдаудан басталады. Онда мал шаруаылығының ветеринарлық жағдайына басты назар аударылады. Зоотехникалық тәжірибені шаруашылықтарды қоласыз жағдай, инфекциялық және инвазиялық аурулар түған жерлерде өткізуге қатаң түрде болмайды.

Тәжірибе өткізуге таңдалып алынған шаруашылық, міндетті түрде мамандармен, мал ұстайтын ғимараттармен қамтамасыз етіліп, құнарлы азық қоры мен жоғары өнімді малдары болуы тиіс.

Малдарды сұрыптауды біріншілік есеп бойынша қорытындылау құжатынан бастайды. Малдарды құжат бойынша алғаннан кейін, оларды тексеруден өткізуге көшеді. Бұл кезеңде малдардың әрбіреуін, жеке номерін тексереді. Егер жеке номерлары анық көрінбее, алдағы уақытта жұмысты жеңілдету үшінномері жақсы көрінетін мойынға байлаушыты (ошейник) пайдалануға болады.

Құстарға бұл кезеңде номерді қанаттарының астына қояды немесе сақиналауды қалыптастыруға көшеді. Тәжірибе басталмас бұрын малдарды өлшейді. Мүйізді ірі қараны, жылқыны және ересек шошқаларды таңертеңгі азықтандыру алдында екі күн қатарынан өлшейді және қорытынды бойынша орта шамасын шығарады.

Мал тобын қалыптастыруда оның денсаулығына, қоңдылығына және экстерьері т.б. назар аударады. Физиологиялық тәжірибелерде мал тобын қалыптастыруды көбінесе ірі қара малдарға жұп аналогтар әдісін қолданады. Топтағы малдар неғұрлым аналогтар (жасы, тірі салмағы, өнімділігі, физиологиялық жағдайы) яғни, бір жұмыртқадағы егіздер болғаны жақсы, өйткені олар тәжірибе қорытындысының сенімділігін жоғарылатады.

Жылғы малдарына да көбінесе физиологиялық тәжірибенің жұп- аналогтар әдісін қолданады. Тәжірибелік және бақылау топтарына, ережедегідей, тұқымы, жасы, тірі салмағы бірдей малдарды ғана кіркізеді. Шығу тегі бойынша неғұрлым жартылай ағалары мен жартылай апайларын пайдаланған дқрыс.

Шошқа шаруашылығы мен кей жағдайда шаруашылығында физиологиялық тәжірибеге бірге туған ағалары немесе апайоарын пайдалануға мүмкіндік бар, егер тәжірибеде малдардың 2 тобы жоспарланса.

Өзіндік бақылау сұрақтары :

1. 
   Эксперимент жұмысын жоспарлау дегеніміз не?
   

1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО «Агропромиздат», 1991, 110 с.

2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976, 302 с.
Дәріс 10,11 Тәжірибе қорытындысын биометриялық өңдеу.

Дәріс сабақтарының мазмұны:

1. Биометриялық өңдеу.

2. Алынған мәліметтерге әсер ететін факторлар