Оқу жылы І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы. Негізгі тақырыптары мен өзекті идеялары
Ә. Кекілбайұлының «Аңыздың ақыры» романындағы уақыт пен кеңістік
жүктеу/скачать 1.63 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «жоғалту-сатып алу».
- «іздеу және табу»
| Ә. Кекілбайұлының «Аңыздың ақыры» романындағы уақыт пен кеңістік
«Аңыздың ақыры» романы 1971 жылы «Махаббат мұнарасы» деген атпен «Жұлдыз» журналында алғаш жарияланды. Алмас хан деген кейіпкер Әмір Темір,Кіші ханым, Жаппар шебер Кез келген көркем туындының негізін уақыт пен кеңістік құрайды. Олар өзара бірін-бірі толықтырып, шығарманың мазмұны мен маңызын ашады. Туындының негізін құрай отырып, оқиғалар мен кезеңдерді көркем түрде жекізудің жолы болып табылады. Осы ұғымдарға қатысты әдебиеттануда хронотоп термині қолданылады. Хроното́п (көне гректің χρόνος, «уақыт» және τόπος, «орын» деген сөздерінен алынған) ұғымын Б. Майтанов бұл терминді “мекеншақ” деген атау береді. Хронотоп дегеніміз - уақыт пен кеңістік белгілерінің нақтылы бір бүтіннің табиғатына лайық бірлікте көрінуі. Мұнда уақыт қоюланып тығыздалады, сығылысады. Сөйтіп көркемдігімен көзге түсетіндей дәрежеге жетеді: ал кеңістік болса, шоғырланады, тарихтың, сюжеттің, уақыттың қозғалысына бағындырылады.(М.Бахтин) Ә.Кекілбаев шығармасында «туу-өлім» хронотопы. Автор өз кейіпкерлерінің образдары, олардың іс-әрекеті, монодиалогтары арқылы «Адам не үшін туады?», «Неге өледі?» деген мәңгілік сұрақтарға жауап беруге тырысады. Бұл жұмыстың негізгі идеясы. Автор уақыт пен кеңістіктің арақатынасын үнемі еске түсіріп отырады, сондықтан әр түрлі оқиғаларға кеңістіктік мән таңдай отырып, өмір философиясын көрсете отырып, шығарманың алғашқы беттерінен-ақ оқырманды кейіпкер мәселесіне ой салуға тырысады. Кейіпкерді толғандыратын іс-әрекет, ой, сұрақтар арқылы жазушы осы екі категорияны байланыстырып, сол арқылы оқырманды ойландыратын көптеген сұрақтарға жауап береді. Ғажайып табиғат, гүлдердің жұпар иісі мен кейіпкер бейнесі біріктіріліп, уақыт пен кеңістіктің бірлігін танытады, т.б. адам және табиғат. Жоғарыдағы хронотоптарды толығырақ қарастырайық. Хронотоп «жоғалту-сатып алу». Онда кеңістік категориясы ерекше рөл атқармайды, бірақ уақыт категориясы маңызды, ол шама мен көлемді емес, сәтті, кезеңді білдіреді. Жазушы осы хронотоп арқылы адамды және оның дамуын бейнелейді, оны сюжеттің дамуының негізгі элементі ретінде пайдаланады. Мәселен, жасы ұлғайған Әмірші әйелінің жас, қарапайым Жаппар шеберге ғашық екенін аңғарады. Әмірші өзінің дәрменсіздігін терең түсініп, іштей уайымдап, жан-жағына қарап, өзінің сүйген әйелінен айырылып бара жатқанын түсінеді. Ол үшін билік – трагедия. Оның өмірі мағынасыз болып, оның жалғыз мақсаты - кек алу, өткен даңқты, беделді және ең бастысы махаббатты қайтару. Жас шебер Жаппар да Әмірші сияқты қиналып жүр. Оның махаббаты да ол үшін трагедия. Әміршадан сарай салуға бұйрық алған Жаппар сүйіктісін күнде көреді, бірақ оны құшақтап, жақындауға мүмкіндігі де, құқы да жоқ, ол үшін бұл үлкен азап. Екі батыр да азап шегеді. Жоғалту және ұту арқылы олар ұзақ уақыт бойы оларды азаптаған барлық сұрақтарға жауап алады. Ә.Кекілбаев кейіпкерлер арасындағы кеңістік қарым-қатынасын шебер суреттей отырып, оқырманды жанашырлық пен жанашырлық танытуға ғана емес, олармен бір әрекеттен екіншісіне жеткізуге мәжбүрлейді. Хронотоп «іздеу және табу». Бұл хронотоп сюжетті ашудың негізгі кілті қызметін атқарады. Кез келген шығармада кейіпкерлер қазіргі жағдайдан шығудың жолын табады, проблемаларды шешуге немесе жеңіліске келеді. Ал «Аңыздың ақыры» романында кейіпкерлер мұнара бейнесі (Әміршінің идеясы) мен көздерінің ұшқыны (Жаппар идеясы) арқылы бір нәрсеге келіп, қожайынға деген сүйіспеншілігін көрсетеді. Бұл сюжет психологиялық параллелизм техникасын пайдаланады. Мұнара бейнесі арқылы Әміршіге терең ой салатын көптеген сырлар ашылады. Оны «Мен неге өмір сүремін? Өмірдің мәні неде?» т.б., өйткені өмір өтті. Әмірші барлық жерден жауап іздейді: табиғатта, айналадағы заттар (мұнара), тыныштық. Бұл сюжет уақыт пен кеңістіктің бірлігін көрсетеді. жүктеу/скачать 1.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|