Ҳозирги кунларда замонавий адабий оқимларнинг ривожланиш масаласи жаҳон адабиёти тарихида муҳим аҳамият касб этади

Ҳозирги кунларда замонавий адабий оқимларнинг ривожланиш масаласи жаҳон адабиёти тарихида муҳим аҳамият касб этади.

Адабий йўналишлар, оқимлар, мактабларнинг шаклланиши ва Ҳиндистон адабиётидаги оқимларга ўтказган таъсири долзарб муаммолардан биридир.

Ушбу ўқув қўлланмаларда нафақат Ўзбекистонда, балки СНГда илк бор ХХ аср Ҳиндистон адабиётида ривожланиб бораётган адабий оқимларнинг ривожи кўрсатиб берилган.

Магистратура йўналишида ўқув режага биноан шу фан киритилган, асосан ҳинди, урду, бенгал, панжоб, телугу адабиётларида юзага келган оқимлар билан таништириб, муаллиф уларнинг асосий хусусиятларини очиб берган.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

Ходжаева Т.А.

ҲИНДИСТОН АДАБИЁТИДА ЗАМОНАВИЙ ЙЎНАЛИШЛАР ВА ОҚИМЛАР
Ўқув қўлланма

(магистратура)

Тошкент – 2012

1947 йилгача турли хил йўналиш ва оқим (мактаб)ларга мансуб адабиёт вакилларини Миллий озодлик ҳаракати бирлаштириб турарди. Ҳиндистон мустақилликка эришгандан сўнг мамлакатдаги адабий жараён иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётдаги зиддиятларни акс эттирувчи ўзаро рақобатда бўлган адабий оқимларнинг вужудга келиши ва унинг натижасида ёзувчиларнинг турли гуруҳларга бўлиниши билан белгиланади.

Адабий йўналиш, оқим ва мактабларнинг эстетик тамойиллари ёзувчи ижодининг ижтимоий, маънавий, фалсафий қарашларини англаб олишга ёрдам беради ва унинг ижодий хусусиятларини аниқлашга ўз таъсирини кўрсатган ҳолда муҳим аҳамиятга эга.

Ҳиндистон халқлари адабиётида XIX-XX асрларда, айниқса, ХХ асрнинг иккинчи ярмидан кейин ҳам назм, ҳам насрда адабий йўналишлар, оқимлар ривожланиб келган. Мазкур қўлланманинг олдига қўйилган мақсад — ҳиндий, бенгал, урду, панжоб, телугу адабиётларида юзага келган барча йўналишлар, оқимлар билан таништириш, уларнинг асосий белгиларини, ўзига хос хусусиятларини аниқлаш ва уларнинг йирик вакиллари асарларига эътибор қаратишни кўзда тутади.

Адабий жараённинг, адабиётларнинг ўзаро бир-бири билан алоқа ва таъсир қилиб туришидан, бир адабиёт бадиий тажрибасини бошқа адабиёт томонидан ўзлаштиришдан иборат асосий қонуниятларидан бири. Дунёда бошқа халқларнинг адабиёти билан алоқада бўлмаган, ёлғиз ўзи ривожланувчи адабиёт йўқ. Мавжуд халқлар адабиёти ўз тараққиёти давомида доим бир-бирлари билан алоқада бўладилар, бир-бирларига таъсир кўрсатадилар.

“Янги адабиёт”нинг ўзига хос хусусияти шеърий жанрлар ва ҳикоянависликда, шунингдек “янги шеърият” (“наи кавита”), “шеъриятга қарши” (“акавита”) ва шу каби бошқа оқимларда нисбатан тўлиқ намоён бўлди.

“Айрим ҳинд адабиётшунослари, — дейди Е.П. Челишев, — шеъриятда бу йўналишнинг пайдо бўлиши ва “Янги шеърият” журналига асос солган Жагдиш Гупта номи билан боғлайдилар...Баъзи ҳолларда “янги шеърият” ҳинди адабиётидаги “экспериментал” ва илғор тенденциялар синтезининг натижаси сифатида қаралади”¹.

“Янги шеърият” ва “шеъриятга қарши” оқимлар А.Н. Сенкевич ва М.Л. Салгапник каби ҳиндшунос-адабиётшунослар ва таржимонларнинг ишларида етарли даражада тўлиқ таҳлил қилинади².

50-йилларнинг ўрталари — 60-йилларнинг бошларида “янги ҳикоя” (“Наи кахани”) оқимига бирлашган ҳинди ҳикоянавис ёзувчиларининг ижодида ҳам модернизм белгилари кузатилди. Бу ёзувчилар ижоди ўзбек ҳиндшунослигида деярли тадқиқ қилинмаган.

Ушбу оқимнинг пайдо бўлиши 50-йилларнинг бошларида ҳинди адабиётига ёш ҳикоянавис ёзувчиларнинг катта гуруҳини кириб келиши билан боғлиқдир. Уларнинг орасида Ражендра Ядав (1929), Камлешвар (1932), Амаркант (1925), Дхармендра Гупта (1934), Нирмал Варма (1931), Манну Бхандари (1931), Шрикант Варма (1931) ва бошқа шу каби бугунги кунда жуда ҳам машҳур бўлган носирлар бор эди.

Уларнинг ижодий услуби, ҳаёт йўллари ва ҳатто дунёқарашлари ўртасидаги фарқларга қарамасдан, тахминан 1953-1955 йилларга келиб уларнинг ижодида уларни янги адабий оқимга бирлаштиришга имкон берадиган айрим умумий жиҳатлар пайдо бўла бошлади (мазкур йилларда ҳам ҳикоя жуда машҳур адабий жанрлигича қолишда давом этди).

Модернизм тенденциялари, энг аввало, мазкур ёш ёзувчиларнинг аввалги анъаналардан, илғор реалистик ҳикоянависликдан ҳамда “янги изланиш” вакилларининг ҳикоянавислик ижодиётларидан қатъий воз кечганликларида намоён бўлади.

Замонавий дунёда инсоният шахсининг таназзули “ёш ҳикоянавислар” асарларининг мавзуси ва муаммолар мажмуини белгилаб берадиган асосий масала бўлган эди. Узоқлашиш, ёлғизлик, индивидуал ақл-идрокнинг барбод бўлиши ва жинсий ҳаёт асарларнинг асосий мавзулари бўлиб ҳисобланади.

Ёш ҳикоянавислар дарҳол “янги” йўл тутишга ҳаракат қилган бўлсалар-да, “янги изланиш” вакиллари ортидан “ғамгин ва умидсиз воқелик”ни таҳлил қилишда шахснинг “ҳақиқий ҳис-туйғулари”ни ифода этишдан услуб сифатида фойдаланадилар.

“Янги ҳикоя”нинг ғоявий-эстетик тамойиллари 50-йилларнинг ўрталарига келибоқ пайдо бўлди ҳамда машҳур “Кахани” номли адабий журналнинг 1956 йилда чоп этилган сонида (1960 йилдан бошлаб ушбу журнал “Наи каханиян” номи остида чиқа бошлади) “янги ҳикоя” оқимининг ғоявий-эстетик асосларини белгилаб қўйди.

Воқеликнинг фожеавий идрок қилиниши нафақат Ғарб адабиётининг таъсири, балки мустақилликка эришгандан кейинги даврда кўпгина ҳинд зиёлилари тимсолларининг барбод бўлиши билан изоҳланади. Шунингдек, мустақиллик ўрта синф вакилларига сезиларли натижаларни олиб келмади. “Янги ҳикоя” вакилларидан бири Камлешвар ўзининг “Наи кахани ки бхумика” (“Янги ҳикояга кириш”) асарида бу ҳақда маълумот беради³.

Бироқ “янги ҳикоя” оқими жуда хилма-хил, ранг-баранг эдики, бу оқимга кирган кўпгина ёш ёзувчилар ўз ижодларида реалистик анъаналарни ривожлантирдилар. Бу, энг аввало, Мохан Ракеш (1925-1972) ҳикояларига тегишлидир.

Мохан Ракеш, юқорида таъкидланганидек, “ҳудудий насрчилик” вакили бўлиб ҳисобланган ва унинг ҳикояларида реалистик ва неоромантик анъаналар ривожланган. Унинг ижодий таржимаи ҳоли бошланган “янги ҳикоя”ларида модернизм тенденциялари ҳам намоён бўлади. Бу, энг аввало, унинг “Мисс Поль” каби жуда машҳур бўлган “янги ҳикоя”сига тегишлидир⁴. Бу ҳикояда шахс “ҳис-туйғулари”нинг таҳлили, бош қаҳрамоннинг ёлғизлиги муаммосига бўлган юқори эътибор ёш ёзувчини реалистик анъаналардан воз кечишга мажбур этади.

Мисс Поль — мустақил ҳаёт тарзини кечираётган ёш саводли аёлдир. У мусиқа билан шуғулланади, мусиқани севади, бироқ у яшашни билмайди, унга ғалати қилиқлар хосдир. Унинг тўлалиги, пала-партишлиги, эркакшодалиги, сочини калталатиб турмаклагани, ғалати феъл-атвори атрофдагиларнинг нафақат ҳазиллари, балки мазах қилишларига сабаб бўлади. Мисс Поль ҳаёти манзараси “рангсиз”, бироқ унинг баъзи хатти-ҳаракатлари китобхонда унга нисбатан раҳм-шафқат уйғотади. Мисс Поль ўзининг оилавий муаммосини ҳал қила олмаслигига ҳикояда (ёки ҳатто унинг туб маъносида) сезиларли ўрин ажратилган. М. Ракеш ушбу ҳикояда Мисс Полнинг бир қатор психологик хусусиятларини нозиклик билан пайқаган.

Ҳинд ҳикоянавислиги тараққиётининг аввалги анъаналари билан таққослаганда, “янги ҳикоя”да иштирок этувчи шахслар, қаҳрамонлар доираси чекланади. Булар, асосан, ёшлар, кўпинча талабалар, шаҳар жамоатчилигининг ўрта қатламидаги аёллардир.

Мазкур оқимнинг модернизмга оид жиҳатлари шунда намоён бўладики, кўпгина “янги ҳикоя”ларда сюжетга бўлган эътиборнинг камайиши каби хусусиятлар хосдир.

Камлешварнинг бошқа “янги ҳикоя”ларида нафақат ҳикоянинг сюжетига, балки ички дунёсининг таҳлилига бўлган эътибор камаяди. Камлешварнинг машҳур “янги ҳикоя”ларидан бири “Дилли мен ек маот” (“Деҳлидаги ўлим”) да айнан шу ҳолат кузатилади.

Ушбу ҳикояда воқеалар номсиз қаҳрамон тилидан ҳикоя қилинади. Дастлаб, у ўз деразасидан дафн қилиш маросимини кузатади: унга камроқ таниш бўлган, унинг уйидан унчалик узоқ бўлмаган жойда истиқомат қилган, ўлими ҳақидаги маълумотни бир кун олдин газеталар орқали хабар топган тижоратчи Деванандни дафн қилишади. У дафн қилиш маросимида иштирок этиш ёки этмаслик тўғрисида фикр юритади, кейин эса бу жараёнда иштирок этиш ва шу муносабат билан ўз идорасига ишга бормасликка қарор қилади.

“Деҳлидаги ўлим” ҳикоясида нафақат Деҳлидаги совуқ туманли қишки тонгнинг, балки ўрта қатлам вакиллари истиқомат қиладиган катта шаҳар уйидаги кундалик ҳаётнинг ҳақиқатга монанд манзараси яратилади. Китобхон нафақат ушбу совуқ туманни, балки мазкур Деҳли тонгининг деярли барча товушлари ва ҳидларини том маънода “ҳис қилади”.

Ҳикояда “ички монолог” услубидан фойдаланилган. Жамият ўрта қатлами вакилининг кечинмалари, ҳис-туйғуларини тадқиқ қилиш шундан гувоҳлик берадики, бу асарда 50-йилларнинг охири — 60-йилларнинг ўрталарида ҳинд ҳикоянавислигида модернизмга оид хусусиятлар кузатилади.

Камлешварнинг “янги ҳикоя”ларида модернизмга оид белгиларнинг реалистик деталлар билан қўшилиши бежиз эмас. У табақаларга қарши чиқади, инсонларнинг тенглиги учун курашади. Экзистенциализм фалсафаси ва адабиётининг “янги ҳикоянавислар”га таъсири тўғрисида хулоса қилиш мумкин. Ушбу масала ҳинд муаллифларининг асарларида, масалан, доктор Л.Г. Мангалнинг “Аститвавад аор наи кахани” (“Экзистенциализм ва “янги ҳикоя”) монографиясида тадқиқ қилинган⁵.

2. ХХ аср иккинчи ярмида адабиётда қандай оқимлар пайдо бўлади?

3. Янги адабиёт вакилларидан кимларни биласиз?
Адабиётлар:
1. Челышев Е.П. Современная индийская литература. М., 1981.

2. Челышев Е.П. Индийская литература вчера и сегодня. М., 1989.

3. Современная художественная проза за рубежом. М., 1975.

4. Литературы зарубежной Азии в современную эпоху. М., 1975.

5. Ходжаева Т.А. Ҳиндистон халқлари адабиёти. Т., 2010.
Мустақил иш мавзулари ва топшириқлар:
1. ХХ аср 50-йиллар Ҳиндистондаги адабий жараёнлар мавзусини ёритинг.

2. “Янги адабиёт” ва “янги номлар” мавзусини тайёрланг.

1.2. Замонавий Ҳиндистон адабиётида “прагативад” масаласи

Бироқ, замонавий ҳинд адабиётларидаги хилма-хил оқимларнинг ичида прагативад (прогрессивизм) асосий ўринни эгаллаб, унинг моҳиятини аниқлаш узоқ вақт давомида ҳинд танқидчилигида кескин низоларга сабаб бўлади.

Чандракант Бали, Джайкишан Прасад, Рамвилас Шарма, Амрита Рай, Шивдансингх Чаухан ва бошқа шу каби кўпгина машҳур ҳинд адабиётшуносларининг тадқиқотлари бу оқимнинг ҳинд адабиётида эгаллайдиган ўрнига бағишланган.

Чандракант Бали прагативадни таърифлаб, бу адабий йўналиш “чхаявад” (“романтизм”)га қарши реакция сифатида пайдо бўлганлигини ёзади. Ҳинд адабиётшуноси Шри Джайкишан Прасад ўзининг адабий оқимлар тўғрисидаги асарида ҳам прогрессивизимнинг пайдо бўлиши тўғрисида бу фикрга қўшилади. Танқидчи Саумитра прагативадни батафсил ҳар томонлама таърифлаган ҳолда, шундай ёзади: “У ҳозирги даврга реалистик баҳо берган ҳолда, келажакка бўлган йўлни кўрсатиши, олижаноб ҳис-туйғуларни уйғотиши ва ҳаётнинг ривожланишига тўсқинлик қиладиган барча нарсаларга қарши чиқиши прогрессив адабиётнинг (яъни прагативад адабиётининг) жуда муҳим жиҳати бўлиб ҳисобланади”.

Таниқли адабиётшунос олим Сародж ўз мақоласида таъкидлаганидек, ижтимоий тенгсизликка қарши кураш бу оқимнинг асоси бўлиб ҳисобланади ва ушбу кураш воситаси сифатида, ҳатто, инқилоб эътироф этилади. Ҳинд олими прагативад шоирлари ва ёзувчиларига деҳқонлар ва ишчиларга нисбатан чуқур хайрихоҳлик ва капитализмга нисбатан қаттиқ нафрат хос бўлганлигига асосланган ҳолда, шундай хулосага келган. Бу эса, ўз навбатида, - деб ёзади олим, - тил ва услубнинг оддийлиги ва тушунарли эканлигини белгилайди, чхаявад (романтизм) эса уларни шу даражада мураккаблаштирадики, чхаявад шоирларининг асарлари саводли инсонлар учун ҳам қийин тушунилади. Бироқ, оддийлик ва тушунарлиликка бўлган интилиш бадиий даражанинг пасайишига олиб келади.

Танқидчи Рамвилас Шарма прагативаднинг қоидаларидан бирини тушунтирган ҳолда, “прогрессив оқим шундай оқим бўлиб ҳисобланадики, у жамиятни олдинга олиб боради, инсониятнинг ривожланишига ёрдам беради”, дея эътироф этади. Кейинчалик, Р. Шарманинг айтишича, бенгал адабиётининг кўпгина асарлари прагативад адабиётига мисол бўлиб хизмат қилади.

Джайкишан Прасад ҳам ўз асарида шундай ёзади: “Прагативадчилар, яъни прогрессив ёзувчилар ўз ижодиёти билан камбағал инсонни қўллаб-қувватлайдилар ва феодализм ва империализмга қарши чиқадилар... Ушбу йўналишнинг шоир ва ёзувчилари ватанпарварлик ва интернационализм мавзуларига катта эътибор қаратадилар. Прагативад ёзувчилари ва шоирлари ҳаётни реалистик нуқтаи назаридан кўриб чиқадилар ва ҳозирги замондаги жамиятда содир бўладиган ўзгаришларни ўз асарларининг саҳифаларида акс эттирадилар”.

Кейинчалик Прасад шундай ёзади: “... агар прагативаднинг пайдо бўлишига қадар ҳинд адабиётида аёлларни озод қилишга бағишланган фақат бир неча асарларгина мавжуд бўлган бўлса, янги оқим ривожланиши билан бундай асарлар кўп пайдо бўлди.

Прагативад ёзувчилари янги адабиёт, янги маданият, эксплуатация зулми остида қолган табақалар маданиятини яратишни хоҳлайдилар. Бироқ бу маданият қадимги анъанадан ажратиб қўйилмаслиги лозим”.

Бироқ ҳинд адабиётшунослари “прагативад адабиёти” ёки “прогрессив адабиёт” атамасидан жуда кенг фойдаланмоқдалар.

Кўп сонли ҳинд танқидчиларининг таъкидлашича, прагативадни белгиловчи бир нечта бандлар мавжуд:

а) ушбу йўналишдаги ёзувчи ва шоирлар жабрланувчилар томонида турадилар;

б) уларга гуманизм ва интернационализм хосдир;

в) ўз ижодида халққа мурожаат қилган ҳолда, улар ўз тили ва услубини оддий инсон учун максимал даражада тушунарли қилишга ҳаракат қиладилар.

Прагативад ҳинд адабиётида қачон ва нима сабабли юзага келади, деган савол туғилади. Одатда унинг пайдо бўлишини 1936 йилда Тараққийпарвар ёзувчиларнинг умум Ҳиндистон ассоциацияси ташкил этилиши билан боғлайдилар. Бироқ, Ассоциациянинг ташкил этилиши ўша вақтда ҳали ёш, лекин етарли даражада кучли бўлган йўналишнинг ҳам бошланиши, мавжуд эканлигининг далили бўлиб ҳисобланади.

Таъкидлаш жоизки, ҳинд адабиёти ва санъатининг ривожланиши жараёнидаги асосий ўзгаришлар, асосан, 1919-1922 йилларда миллий озодлик ҳаракатларининг кучайиши даврида, халқ оммасининг кучи ва уларнинг империализмга қарши курашга ишонч билан бел боғлаган вақтда кузатилган. Демократик омманинг сиёсий фаоллигининг ўсиши мафкурада ўз аксини топишини талаб қилган. “Прагативад” каби бундай ўзига хос хусусиятларига эга бўлган оқим ҳинд адабиётида бу асосда юзага келди. Дино Бондху Митро ва Бхаратенду Харишчандра ижодига бориб тақалган, кейинчалик Робиндранатх Тҳокур, Майтхилишаран Гупта, Сумитранандан Пант, Нирала ва бошқаларнинг ижодида ривож топади.

Инқилобий матбуот ҳам прагативаднинг ривожланишида муҳим роль ўйнаган эди. 20-йилларда турли демократик ташкилотлар ва гуруҳларнинг журнал ва газеталари нафақат мавзу жиҳатидан прагативадни тайёрлади, балки ҳинд китобхонларини социалистик реализм адабиётининг асосчиси А.М. Горький асарлари билан ҳам таништирди.

Танқидий реализм ўзининг энг яхши анъаналарида ҳинд адабиётида Робиндранатх Тҳокур ва Премчанд ижоди билан таништиради. Премчанд 1936 йилнинг апрелида Тараққийпарвар ёзувчилар ассоциациясининг биринчи конференциясида иштирок этиб, шундай деган эди: “Ҳозирги вақтда фақат юқори ғоялар, мустақиллик руҳи сингдирилган, нафосатга бўлган интилиш, ҳаётий ҳақиқатга бўлган муҳаббат мавжуд бўлган адабиёт синовларга бардош бера олади. Бундай адабиёт бизни курашга чақириши лозим, унинг вазифаси — ғафлатда қолдириш эмас, балки руҳлантиришдир”.

Тараққийпарвар ёзувчилар ассоциациясининг Р. Тҳокур раҳбарлиги остида ўтган иккинчи съездида (Калькутта, 1938 й.) прагативадни илғор адабиётнинг асосий оқими сифатида эътироф этган ва ҳиндистоннинг барча илғор ёзувчиларини ўз кучларини мазкур йўналиш атрофига жипслаштиришга чақирган декларация қабул қилинди.

Шундай қилиб, прагативад адабиётнинг ижтимоий-фаол куч сифатида барпо этилишига ҳар томонлама ёрдам берди ва қўллаб-қувватлади. Прагативаднинг эстетик тамойиллари ёзувчиларга ўтган замондаги энг бой адабий меросни ижодий ўзлаштириш ва янги адабий бойликларни яратиш имкониятини берди. Айнан шунинг учун бошқа йўналиш ва оқимларнинг кўпгина вакиллари прагативадга қўшилиб, миллий адабиётларнинг барча энг яхши кучларини реакция ва империализм кучларига қарши бўлган ягона фронтга жипслаштиришга бўлган интилишни қўллаб-қувватлай бошладилар.

Прагативад ёзувчиларининг ижоди ҳинд халқида катта ҳурматга сазовор бўлди. Бу тушунарли, чунки прагативад вужудга келиши билан нисбатан қисқа вақт ичида Ҳиндистон миллий маданиятининг тараққиёти учун кўп ишларни амалга оширди.

Кўпгина замонавий тараққийпарвар ҳинд ёзувчилари асарларининг таҳлили шундай хулосага келишга имкон берадики, барча ёзувчиларнинг ижодий методи танқидий реализм бўлса, бошқаларники эса — социалистик реализм бўлган.