ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геоморфология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Далалық геоморфологиялык зерттеулері негізінен ғылыми деректеме (научный отчет) беру тақырыбымен бірге істелген жүмыстар нәтижелерінің маңызы болып табылатын геоморфологиялык карта жасау жүмысымен аяқталады.

Жеке геоморфологилык зерттеулер жеке геоморфологиялык объектілерді (мысалы, карсты және жанартау рельефін) немесе жеке геоморфологиялык көрсеткіштерді (мысалы, рельефтің тілімдену тереңдігін, тілімдену жиілігін және т.с.с.) білу максатымен жүргізіледі. Жеке зерттеулердің нәтижесі әдетте жеке геоморфологиялык карталар жасау жүмысымен бітеді. Жеке геоморфологиялык зерттеулер А.И.Спиридонов (1970) атап өткендей, негізінен анык шектелген теориялык немесе колданбалы (практикалық) максаттарды шешу үшін үйымдастырылады.

Геоморфологиялык зерттеу жұмыстары дайындык (подготовительный), далалык (полевой) және ғылыми өндеу (камеральный) кезеңдеріне бөлінеді. Дайындык кезеңде белгіленген аймак жөніндегі бүрын болып өткен (геологиялык және геоморфологиялык) зерттеулердің деректерімен танысып білу, арнайы картографиялык материалдармен бірге топографиялык карталарды және космосурет материалдарын мүкият зерттеу. Дайындык кезеңде алдын ала жинап алған материалдардың негізінде далалык зерттеу бағдарламасы КҮрылады, соның ішінде белгіленген маршруттардың нобайы, казбалы орындарының шурфтары, бүрғылау орындарынын. орналасу сызба нүскасы және баска, мысалы, геодезиялык жүмыстар енгізіледі.

Далалык зерттеу кезеңі геоморфологиялык экспедиция зерттеулерінің негізгі қүрайтын бөлігі болып табылады. Осы кезенде нактылы деректерге (фактический материал) негізделген материалдарды жан-жақтан жинау, соның ішінде тау жыныстарының үлгілерін жинактау және олармен алдын ала өндеу шараларын жүргізу, зерттелініп жаткан аумактың геоморфологиялык қүрылысы туралы алғашкы түжырымдар жасау жүмыстары жүзеге асырылады. Акырында сол аймактың далалык геоморфологиялык картасы жасалады. Зерттеу максатына карай және жасалатын картанын. масштабына байланысты далалык жүмыстарды атқарған кезінде маршрутгық зерттеулермен бірге кілттік әдіс (ключевый метод) немесе жалпы аландық түсірім (площадная съемка) әдістері колданылады.

Кілттік әдісті колданған кезінде сол аумақтың үлгісі болып саналатын аукымы шамалы келген жеке бір улескілер үқыпты тексеріліп және картаға түсіріледі. Содан кейін түсіру әдісін аумақтың калган үлескілерінің барлығына қолданып жүргізіледі. Бүл кезде ірі масштабты топографиялык карталар әуесуреттер мен ғарышсуреттер кең колданылады. Мүндай жағдайда кілттік үлескілер эталон ретінде роль аткарады. Кілттік үлескілер арасындағы алан.дардың экстраполяциясының дүрыстығын бакылау максатында сол аландарда түсіру маршруттарының сиретілген торы жүргізіледі.

Ал, жалпы аландық зерттеулер ірі масштабты картографиялау кезінде жүргізіледі. Бул жағдайда маршруттар азды-көпті болса да бүкіл аумакка біркслкі таралады. Сомымен катар, маршруттар мен зерттеу нүктелерінің торы едәуір жиі болғандықтан кілттік үлескілердің кажеттілігі болмайды. Әрине, маршруттык жүмыстарға Караганда аландык зерттеулерге аса көп күш, каражат және уакыт жүмсалады.

Ғылыми өндеу кезеңі - 6үл дала жүмыстары кезінде барлык жинакталган деректі материадардың жан-жакты байланысын ой елегінен өткізіп, пайымдау және қорытынды шығару кезеңі. Ғылыми өндеу кезінде әр түрлі талдау жүмыстары: палинология-лык, минералогияльгқ, петрографиялық, микро және макро-фауналық, диатомдық, радиометриялык және даладан іріктеп алынган үлгілердің баска да талдау жүмыстары жүргізіледі. Сонымен катар әуе және гарышсуреттерді де колданылады. Ғылыми өндеу кезеңінің соңында геоморфологиялык карта жасалады да гылыми деректеме такырыбтары жазылады. Ғылыми деректеме, яғни гылыми есеп деген түсінік-нактылы аумактың геоморфологиялык зерттеу корытындыларының жиынтығы.

Далалық геоморфологиялык зерттеу әдістері. Далалық геоморфологиялык бакылаулар - визуалъдық (көзбен шолып) және аспаптык бакылауларға бөлінеді. Мүныц ішіндегі ен. бастысы - адамның көзбен шолып бакылау әдісі. Бүл әдіс рельеф пішіндерінің қүрылысын, жаратылу тегін, динамикасып оларды күрайтын тау жыныстарын зерггеуіе негізделген. Көзбен шолып бакылау жүмыстарын жүргізген кезде әдеіте анероид, тау КҮбылнамасы (горный компас), геологиялық балға, рулетка сиякты карапайым дала аспаптары кеңінен колданылады. Кейде көзбен шолып бакылаулар вертолет және кіші авиациялық самолеттермен бірге жүргізіледі. Әуедсн көзбен-көз шолып бакылаулар жүргізілген кез_лте зерттеліп жагкан аймактар алдын-ала айкындалган маршруттар бойынша ұшып жүріп тексеріледі, ал алынган мәліметтер топографиялық карталарға белгіленіп. арнайы күнделікке жазылады. Әуеден көзбен шолып бақылауда жеке объектілердіц үстінде токтап немесе кызыкты геологиялық жәпе геоморфологиялык объектілердіц касында жеріе конып зерттеуге вертолеттер ыңғайлы.

Жер бетіндегі көзбен шолып бақылау жүмыстары негізінен сол бакылау нүктелерінде жүргізіледі. Бакылау нүктелері аумактың кездейсоқ орындары емес, олар рельефтің кандай да болса белгілі бір элементтеріп, пішіндерін немесе пішіндер комплекстерін сипаттайтын пүкте. Бакылау нүктелерінде зерттелген рельеф пішіндердің морфографиялык және морфометриялык сипаттамасы пайымдалады: олардың сырткы бейнесі, кеңістіктегі орналасуы, орналасу бағыты жеке пішіндердіц бір-бірімен өзара жалғасуы және т.б. Онымен бірге мүнда ерекше рельефтің морфометриялык көрсеткіштеріне, нғни пішіндерінің салыстырма биіктіктерін, элемеиттердің еңіс бүрыштарын, үзындығын, терендігін және енін өлшеге назар аударылады. Мүндай жүмыстардың кажеттілігі рельеф нішіндерінің үсақ элементтері, мысалы, нано - және микропішіндер негізінен ірі масштабты топографиялык картаға да түспейді, ал мезопішіндері айтарлықтай әркашан анык көрсетіле бермейді, немесе ол да картага мүлдем түспсуі мүмкін. Осылайша топографиялык картаға өзен аңғарларының террасалары немесе жайылмалары сиякты маңызды рельеф элементтёрі түспей калады. Әйтсе де, рельеф пішіндерін сипаттау үшін, оның морфометриялык, және морфографиялык көрсеткіштері жеткіліксіз. Геоморфологиялык бакылаулардың маңызды бір максаты - зерттеліп жаткан рельеф пішіндерінің немесе рельеф комплекстерінің жаратылыс тегін аныктап білу. Осы мақсатпен пішіндердін. күрамын анықтайтын тау жыныстары әсіресе жер бетінде көрініп жаткан табиғи ашылымдар жан-жакты мұқият зерттеледі. Егер мүндай жағдайлар болмаса шурфтар салынады (казылады), немесе шамалы бүрғылау жүмыстары жүргізіледі. Барлық жағдайларда, жаңағы геологиялык қабаттарды баяндап зерттеген кезде мынадай тәртіппен, дәйектеп суреттеу керек: геологиялык киманың нақты пландык географиялык орнын, геоморфологиялык жағдайын, биіктіктегі орнын (высотная привязка) және киманың жалпы сипаттамасын. Содан кейін жыныстардың әр кдбатына бейнелеп сипаттама беру, мәселен, онын. атауын, түсін, калындығын, кат-кабатталу сипатын, қүрамын ірі бөлшектердің (түйіршіктердің) бейнесін, күрылымын, жүмырлану көрсеткіштерін анықтау, жаңадан пайда болған заттарды (егер мүндайлар болса) көрсету, кабаттар арасындағы өзара карым-қатынастың сипаттамасын беру, эр кабат калыңдығын мүқият өлшеу керек болады.

Әрине дала жағдайларында рельеф пішіндерін жэне оларды құрайтын жыныстар кабаттарын зерттеген кезде, олардың жаратылыс тегін және көнелігі (жасы) туралы корытындыларды біржолата толық беру мүмкін емес. Сондыктан тау жыныстарының кабаттарын зерттеген кезде, оларды жан-жакты таядау үшін топырақ үлгілерін алады. Ал, осы талдаулардын, нәтижесін геоморфологиялык карталарды жасауға және гылыми деректеме жүмыстарын жазуға толық пайдаланылады.

Бакылау нүктелерінде казіргі геоморфологиялык процестерге ерекше назар аудару қажет, Бакылау нүктелерінің жиілігі геоморфологиялык түсіру масштабы на, зерттслстін ay мак рельефінін. күрделілігіне, сапалы топографиялык карталар мен әуесуреті магериалдарымен камтамасыз етілуіне мен жэне сол аумактьщ геологиялык жэне геоморфологиялык обектілерінің жер бетінде ашык болу көрсеткіштеріне байланысты. Сонымен катар, бакылау нүктелерінің арасындағы бакылау жүмыстары маршрут бойымен жүргізілген жүре шолу жұмыстарымен жалғ оты рады.

Геологиялык-геоморфологиялык объектілерде далада зерггелін алынған барлык мәліметтерін арнайы дала күиделіктеріне жазып түсіреді. Күнделікте зерттеуді жүргізудің күні, яғни мезгілі, бакылау нүктелерінің реттік номері жэне оның адресі (географиялык ориы) жэне геоморфологиялык жағдайы жазылады.

Кейбір бакылау нүктелерінде рельеф пішіндерін немесе геологиялык ашылымдарды силаттаумен катар, оларды суретке салу немесе суретке түсіру жэне геологиялык-геоморфологиялык кескіндерді сызу жүмыстары жалғаса береді. Мүндай жағдайларда дала зерттеушілерінің аспапты эдістері нивелирлік және теодолиттык әдістер колданылады. Топографиялык жэне геодезиялык аспаптарды колдану көп жағдайда толык геологиялык геоморфологиялык кескіндер сызу үшін, мысшіы, өзсн немесе теңіз террасаларының биіктігін анык білу үшін, беткейлердің еңіс бүрыштары туралы мөлшерін аныктау және тағы осындай деректер алу үшін өте кажет.

Көптеген жағдайларда далалык геоморфологиялык зертгеулер жүргізген кезде гидрометеорологи ялы к аспапты к бакылау эдістері де колданылады. Олар казіргі геологиялык-геоморфологиялык процестердің (жазыктык шаю, арналыкжемірілу, су толкынының режимі жэне т.б.) сипатын жэне каркындылык жағдайларын зерттеу үшін кажет. Мүндай мэселелерді шешу үшін түрғылыкты гидрометеостанция материалдарының деректері жсткіліксіз.

Сайып келгенде, далалык геоморфологиялык зерггеулердің әдістері өте көп, өйткені шектес жаткан ғылыми пәндерінің зерттеу әдістерін толык колданады. Сонымеп кгітар, дал алы к бакылау әдістері геоморфологиялык зерпеулердің алдына койған мәселелерімен жэне зерттелу объектілерінің си паты мен белгіленеді.

Геоморфологиялык карталар

Далалык геоморфологиялык зерітеу материалын толығымен анык, корытып, графикалык тәсілмен көрсететін күрал -геоморфологиялык карта болып сапалады. Ол рельефтің уакыт пен кеңістікте даму заидылыктарын жэне рельеф пен геологиялыкқүрылысын, рельеф пен тектоникалык жағдайын, рельеф пен баска да географиялык ландшафт компоненттерінің арасындағы байланысын белгілейді. Геоморфологиялык карталардын. басты ерекшеліктерінін. бірі - рельеф элементтерінің морфологиясын, жасын және калыптасу тарихын бейнелеу. Сайып келгенде, геоморфологиялык карта - геоморфологиялык зерттеулердің кажетті және маңызды нәтижесі, рельеф ту рал ы графи калы к түрде жиналы и алынған толы к мәліметтер мен практикалык колданылуының негізгісі.

Геоморфологиялык карталар өздерінің масштабымен, мазмүиымен жэне койылған мақсатымен айтарлықтай әр түрлі

болып келеді.

Геоморфологиялык карталардын, дәлдік дәрежесі олардың масштабына байланысты. Масштаб ірі болған сайын, картадағы мәліметтер де. толығырак көрсетіледі. Әдетте геоморфологиялык карталар геологиялык жэне топографиялық карталар сиякты стандартты масштабта жасалады. Карталардын масштабы бойынша: үлкен аумақтардың (мысалы, бүкіл Қазакстан аумағын) геоморфологиялык күрылысын жалпы көрсетуге арналған үсак масштабты (1:1000 000 үсак), жеке облыстардын. геоморфоло­гиялык күрылысын көрсететін аймактыкорта масштабты (1:1000 000-нан 1:200 000 дейін) келешекте шаруашылык максатында игерілетін жеке аудандардың геоморфологиялык және геологиялык жағдайларын көрсететін ірі масштабы (1:200 000 және одан да ірі) карталар болып ажыратылады. Шолу және үсак масштабты карталар әдетте тыңғылыкты өндеу тәсілмен, орта және ірі масштабты карталар дала геоморфологиялык зерттеу жолымен жасалады.

Мазмүны бойынша геоморфологиялык карталар жеке жэне жалпы геоморфологиялык карталарға бөлінеді. Жеке геоморфологиялык карталар тек рельефтің морфография, морфометрия, кдлыптасу тегі немесе жасы жайлы және тағы сондайларға байланысты жеке көрсеткіштер негізінде күрастырылады. Мүндай карталарға рельефтің жазык бағыттағы тілімдену жиілігінің картасы (карта густоты горизонтального расчленения рельефа), рельеф тілімденуінің жалпы көрсеткіш картасы (карга общего показателя расчленения рельефа), жер беті еңістігінің картасы (карта крутизны земной поверхности) және тағы баска мысалдар бола алады.

Жалпы геоморфологиялык карталар жеке көрсеткіштердің жиынтығы бойынша рельефтін, жалпы сипаттамасын, онын. ішінде м а ң ы зд ыл ары бол ы п та б ы л ат ы 11: м орфо граф и я с ы 11, мофрометриясын, калыптасу тегін және рельефтің жасын бейнелеп береді.

Карталардын, мазмүны олардың алдына койылған максатын аныктайды. Жеке геоморфологиялык карталар жеке мәселелерді: практикалык, гылыми-зерггеу жэне тағы баскаларды шешу viniii жасалады. Осылайша, мысалы, рельефтін. тілімдену жиілігінің картасы (карта густоты расчленения рельефа) мен тілімдему тереңділігінің картасы (карга глубины расчленения рельефа) жол салу кажеттігінде кең колдау табады. Бүл екі карта да жер бетінің еңістік картасымен коса, аумакты территорияны ауыл-шарушылык жағынан үйымдастырудың кажеттілігі үшін және т.б. колданылуы мүмкін.

Жалпы геоморфологиялык карталар халык шаруашылығы мен ғылымнын. әр түрлі салаларының әр жактарынан туындаған кажеттілігін канағаттандырады. Олардың негізінде кез келген арнаулы геоморфологиялык карталар жасалуы мүмкін.

Жалпы геоморфологиялык карталардын. маңыздылыгын жэне эр жактылығын ескере отырып, біз мүндай карталардын. мазмүны мен шартты белгілерін (легендалардың) күрылуына басты назар аудара отырып токталамыз. Әйтсе де осы уакытка дейін бүкіл элемде ғана, мысалы, көпшілік макүлдаған геологиялык карта сиякты геоморфологиялык картаның бірыңғай шартты белгілері әлі күнге дейін жок екендігін атап өту кажет. Геоморфологиялык карта түсіру жөнінен едэуір деңіейге жетіп дамыған ТМД елдерінде де түсірім масштабты геоморфологиялык карталардын, бірыңғай күрастырылған шартты белгілері жок.

Сонда да, эр түрлі ғылыми зерттеу, вндірістік, геологиялык жэне географиялык мекемелер жүмыстарының тәжірибесіне негіздей отырып, жалпы геоморфологиялык карталардын. шартты белгілерін жасау туралы принциптер жөнінде белгілі пікірлер айтуға тура келеді.

Жсілпы геоморфологиялык картада рельефтің мынадай негізгі сипаттамалары: оның морфографиясы мен морфометриясы, жаралу тегі (генезисі) мен жасы болуы тиіс. Бүл сипаттамаларды бейнелеу үшін сапалы немесе гүрлі-гүсгі фоныныц әдістері

(методы качественного или цветного фона), изосызыктар (изолиний), сызаттар (штриховки) түрлі белгілер (значки), индекстер колданылуы мүмкін. Аса нақтылы және көрнекті картографиялык тәсілі фонды бояу (фоновая закраска). Осы фонды бояумен рельефтің ең маңызды сипаттамасының бірі -генезисін боя йды. Осылайша қағаз бетінде әр генезистік рельеф пішіндері әр түрлі түспен боялады, мысалы, тен.із тектік рельеф пішіндерін картада көк түспен, эолдык - сары, аллювийлік -жасыл, делювийлік - кызғылт-сары, көлдік-көплдір түспен.

Дегенмен, рельеф генезисін анықтаған кезде едәуір киындыктар туады. Жогары такырыптарда айтылып кеткендей, жер бетіндегі рельеф пішіндері эндогендік және экзогендік өзара кары м-каты нас әрекетінен кал ып таскан. Сонда геоморфологиялық картографиялау жүргізу кезінде зерттеушінің алдында рельеф қүру процесінің кай тобына эндогендік басымдау екен деген сұрақтар пайда болады. Бүл сүрактарды шешу үшін мына тәртіпті нұсқау етіп қолдану қажет: топографиялык картаның масштабына және жүргізіліпжаткан геоморфологиялык түсірім масштабына сәйкес картаға арнайы косымша геоморфологиялық мәліметтерді енгізу керек. Мәселен, әр түрлі рельеф пішіндерінің генезисін анықтау кезінде мына зандылыктарды байк.ауға болады: Рельефтің кең көлемді қамтып жаткан ірі пішіндері негізінде біркелкі өтетін эндогендік процестермен байланысты, ал кіші-гірім элеменггер - экзогендік процестердің иәтижесі. Сондықтан геоморфологиялык карта * түсіруі жүргізген кезде алдымен рельеф пішіндерінің мөлшеріне назар аудару тиіс. Әдетте түсірім масштабта рельефтің экзогендік түрлері жиі кездеседі. Бірақ, кейбір жағдайларда эндогендік рельефтің кішігірім пішіндері кездесуі мүмкін. Мысалы, жанартау немесе лайлық жанартау төбешіктері, немесе жер бетінде кертпештер түрінде көрініс беретін терең тектоникалық жаралымдар. Тағы бір еске түсіретін жай: жалпы, аккумулятивтік және өңделген (выработанный), рельефті картаға түсірген жағдайларда аккумулятивтік рельеф түрлерін нүктелі, таңбалы әдіспен (точечный методом) белгілеп ажыратуға болады.

Рельефтің морфографиялык мен морфометриялык. силаттамасының ең тиімді әдістер, оларды топографиялық карталарда горизонталды болып табылатын изосызықтар жүргізу

әдісгерімен бейнелсу. Жақсы гоиографиялык карга онымен ешкандай салыстыруға болмайтын ен, пакты және ен. сурепки салынған бейнелеулермен тең келмейтін рельеф туралы мәлімеггерді толык. береді.

Рельефтің морфографиялык және морфометриялык сипаттамасыиың маңыздыльп ы осы рельеф пішіндерінің морфологиясы гуралы дерсктерден баска ге нети калы к информация, эндогендік және экзогендік процестер әрекетінің арақатынасы жөніндегі пайымдау мүмкінділігі мен олардын. каркындылығы жөнінде мәліметтер алуға болатынында. Шынында да эр табиғат агентінің әрекеті олар кұрған рельефтің пішіндері немесе пішіндер комплексгерінің бейнесінде жүзеге асады. Эндогендк және экзогендік нроцестердін ара каты насы сол немесе баска жердің пакты биіктігінде, тілімдену жиілігі мен теренділігінде білінеді. Осы факторлардын, барлығы жер бетінің ен.істелу бүрышымен коса сол жердің казіргі кездсгі экзогендік процестері әрекетінің жиынтыктылығын және каркындылығын аныктайды.

Карта масштабында горизонталь аркылы гүспеіі калған рельеф пішіндерін шартты белгілер аркылы көрсетеді, ал мүндай шартты белгілердіңәркайсысы өзініңсуреттелген беййесімен сол немесе баска пішіндердің сырткы түрін і-ана сипаттайды, ал шартты белгілердің түсі - олардың генезисін білдіреді.

Геоморфологиялык картада рельефтіп. жасын белгілеу вте мап.ызды роль аткарады. Мысалы іеологиялык карталарда ray жыныстарыныц жасын көрсету үшін накты тәсіл - фонды бояу (фоновая закраска) болып табылатыны баршамызға аян. Ал, геоморфологиялык картада мүидай бейнелеу әдісі картамың көрнектілігін жойып, түрін кедейлендіруге әкеп соктырады. Сондыктан геоморфологиялык каріиларда рельефтің жасын баска тәсілмен : фонның түрлі-түстілігімен (сол немесе баска тектік топтын. шегінде ғана), индекстермен (белгіленгеннен контурдың ішінде) бедерсызатпен (штриховкамен) бейнелейді. Әйтсе де бедерсызаттарды рельефтін. калыптасуында үлксн рольаткаратын геологиялык күрылымдарын (мысалы, жер бетінде айкын біліиіп көрініс беретін бранхиантиклинальдык күрылымдарды түздык күмбездерді) көрсегу үшін колдану тиімді.

Геоморфологиялык карталарда арнайы шартты белгілермен көптеген казіргі заманда өтіп жаткан табиғи және антропогендік

процестерді, жазықтық шаю, флювиалдық, эолдык және т.б. проиестерді көрсетуге болады.

Сөйтіп, түсірім масштаб бойынша геоморфологиялык карталарды жасаудағы үшін, шартты белгілер жүйесін қүру принциптерінің кейбіреулері осындай. Мүнда кейбіреулері ғана дел айтып отырған себебіміз, өйткені геоморфологиялык карталардын. қүрылысы шартты белгілері мазмүны туралы әр түрлі баска да пікірлер бар.

Барлык жағдайда геоморфологиялык карталардың шартты белгілерінің жүйесі кез келген аумак туралы рельефтің сипатын көз алдымызға елестете алатын, оның жасы мен дамуы тенденциясы мен калыптасу тарихы туралы мағлүмат бере алатындай болуы тиіс.

Морфогенетикалык принциппен жасалған ірі масштабты геоморфологиялык карта. Морфогенетикалық принциппен жасалған геоморфологиялык карталардып. негізгі түсіру объектісі

- рельефтің элемештері, жеке пішіндері және генезисі. Жоғары
такырыптарда айтылып кеткендей, рельеф элементтері жер беті
рельефінің ең жай категориясы, бүған жеке беткейлер,
кертпештер, шыңдар, төбелер, төбешік етектері, өзен жағалары
және т.б. жатады. Рельеф пішіндері - көлемді келген табиғат
күрылымының алуан түрлері. Олардың биіктігі (не болмаса
герендігі), үзындығы және ендігі бар, он. немесе дөңес және ойыс
пішіндер болады. Аумактың биіктігі орташа гипсометриялык
деңгейден жоғары болса бүларды оң (дөңес) бедерлер дейді, ал
орташа гипсометриялык деңгейден томен болса - ойпаң, теріс
пішіндер делінеді,

Рельефтін. генетикалык түрлері (генетические типы рельефа)

белгілі бір табиғат әрекетінен калыптаскан, морфологиялык,
морфометриялык және генезис жағынан үксас жер беті
пішіндерінін. заңды түрде үйлескен табиғат күрылыстары.
Геоморфологиялык карта жасау үшін оған сәйкес геоморфология­
лык шартты белгілер жасалады. Геоморфологиялык шартты
белгілер - бұл карта бетіндегі рельефтің әр түрлі таксонометриялык
жиынтығының шартты белгілер жүйесі. Ол геоморфологиялык
картаны құрайтын негізгі және қажетті бөлігінің бірі. Шартты
белгілерсіз геоморфологиялык карта өзінің мазмұнды
сипаттамасын толық түсіндіре алмайды.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. Геоморфологиялық дапа зерттеулерінің құрылымы мен әдістері.

2. Геоморфологиялық зерттеулерінің құрылымы.

3. Далалық геоморфологиялық зерттеу әдістері.

Рефератты жазу кезінде келесі құрылымды ұстану керек:

1. 
   Бірінші бетінде рефераттың тақырыбы, факультет, студенттің тобы, аты-жөні жазылады.
   
2. 
   Жоспар (мазмұны). Мұнда рефераттың негізгі бөлімі және қай бетте екені көрсетіледі.
   
3. 
   Тақырыбы мен жоспардан кейін кіріспе жазылады. Мұнда берілген материалдың мақсаты мен міндеті және тақырыптың өзектілігікөрсетіледі.
   
4. 
   Негізгі бөлім. Мұнда рефераттың жоспарланған бөлімдері жазылады.
   
5. 
   Қорытынды бөлім. Тақырып мәселесіне қатысты автордың өзінің қорытындысы мен ұсынысы.
   
6. 
   Рефератты жазу үшін пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
   

«» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау.

Конспект жоспары құрастырылады. Тақырыптың негізгі сұрақтары қосымша әдебиеттерді пайдалану арқылы толық ашылады.

№1 зертханалық жұмыс

ТАҚЫРЫБЫ Жер бедерінің морфографиясы мен морфометриясы

МАҚСАТЫ : Жер бедері пішіндері мен элементтерінің морфографиялық және морфометриялық сипатамаларын анықтау.