Сурет-2. Оқыту формаларының дамуы

Жекелеп оқытудың жақсы жақтары:

• 
  Мұғалім оқушының нені білетінін, нені білмейтінін анықтайды.
  
• 
  Оқушының қатесін уақытында түзетеді.
  
• 
  Оқушы өзіне ыңғайлы уақытта жұмыс істейді.
  

• 
  Мұғалім оқушыға білім беріп, оны оқушы қалай түсінгенін тексерумен шектеледі.
  
• 
  Оқушы басқа оқушылармен қарым-қатынаста болмайды.
  
• 
  Бала ұжымда, әлеумет арасында жұмыс істеуге үйренбейді.  
  

Балаларды жекелеп-топтап оқыту түрі қалыптасты. Мұғалім тек бір оқушыға емес, түрлі жастағы балаларға тапсырма берді. Олардың дайындық деңгейлері де түрліше еді. Сондықтан мұғалім әр оқушымен жеке жұмыс жүргізді. Мұғалім әрбір оқушыдан өткен материалдарды сұрап, әрқайсысына жаңа тақырыпты түсіндіріп, жеке тапсырмалар берді. Оқушылар оқуға жылдың кез келген уақытында келді. Жеке, жеке-топтық оқыту түрлері XI ғасырдың аяғы, XII ғасырдың басында қоғам сұранысын қанағаттандырмады.

Сынып-сабақ ұғымының пайда болғанына 350 жылдай уақыт болды. XIII- ХІХ ғасырларда ағылшын діни қызметкері А.Белл және мұғалім Джон Ланкастер өзара оқыту жүйесін қолданды. Алдымен жоғары сынып оқушылары мұғалімнің басшылығымен тақырыпты өздері оқып, одан нұсқаулар алып, бастауыш сынып оқушыларын оқытты. Бірақ, өмір бала оқыту үшін арнайы дайындық керек екенін көрсетті.

Бригадаларға біріктіріп оқыту. Тапсырма бір топ оқушыларға беріледі. Олар өз беттерімен зертханаларда жұмыс істеп, мұғалімдер оларға кеңес береді. Есепті бригадир береді. Кемшілігі: оқушылардың білім деңгейінің, жауапкершілігінің төмендеуі, оқытудың нәтижесінің жоқтығы, мұғалімнің түсіндіруінсіз тапсырманы орындай алмау.

Оқытудың сыныптық-сабақ жүйесі XVII ғасырда пайда болып, үш жүзжылдық уақыт бойы әлі дамып келе жатыр. Мұндағы сынып дегеніміз – жас ерекшелігіне қарай тұрақты, бірге оқитын оқушылардың құрамы, бұл жүйеде оқушылар мұғалімнің тапсырмасын сабақ барысында және үйге берілген тапсырманы орындайды. Оқытудың бұл жүйесінің теориялық тағылымын XVII ғасырда– атақты чех педагогі Ял Амос Коменский жасаған. Басқа оқытудың түрлерімен салыстырғанда, сыныптық – сабақ жүйесінің көптеген ұтымды тұстарын атап өтуге болады: сабақ құрылымын тиімді етіп құру, барлық оқу-тәрбие үрдісін тәртіптеуді камтамасыз ету, оны қарапайым дәрежеде басқару, оқу мәселесін талқылағанда, оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігін пайдалану, белгілі міндеттерді шешу барысында ұжымдық ізденіс жасау, уақыт үнемдеу, сабақ үстінде әр оқушының рухани санасын арттыруға  құлшынысының бәсекеге түсуі, жүйелілікті және кезеңдік реттілікті жүзеге асырып, оның одан әрі дамуына,  білімсіздіктен білімділікке жетіліп отыруына ұмтылу.

Я.А.Коменский саналылық және белсенділік, көрнекілік, жүйелілік және сабақтастық, жаттығу және түсініктілік приниптерін ұсынды. Я.А.Коменский сынып сабақ жүйесін терең зерттеді.

«Жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары» деген еңбегінде сынып сабақ жүйесінің бөліктерін атады. Олар:

• 
  оқушыларды мектепке белгілі бір уақытта қабылдау, сабақ аяқталмай, ешкімді босатпау;
  
• 
  оқушыларды сыныптарға бөлу;
  
• 
  әр сыныпқа бір бөлме беру;
  
• 
  күніне 4 сабақ өткізу;
  
• 
  әрбір сағатта істелетін жұмыстарды жоспарлау;
  
• 
  қоңыраудың соғылуы;
  
• 
  тәртіп;
  
• 
  бір сабақтың ұзақтығы 1 сағаттан аспау керек;
  
• 
  сабақты күзде бастау;
  

Я.А.Коменский «Мұғалім-сабақты жаратушы, оның жүрегі»,- деп түсінген. Оқушының өз күшіне деген сенімін арттыру, еңбекті сүюге тәрбиелеу, үй жұмысы туралы да мәселелер, экскурсияны кең қолдануға баса назар аударған.

Бұл оқытудың түрінде де кемшіліктер кездеседі:  үлгерімі нашар оқушыларға қиын, ал жақсы оқитындардың қабілеті тежеледі, яғни сыныптық-сабақ жүйесі үлгерімі  орташа деңгейдегі оқушыға бағытталған, сөйтіп,  бір жағынан үлгерімі нашар деңгейдегі оқушының қабілеті жетпейтін күрделі тапсырмалар келсе, екінші жағынан өте таланты оқушылар үшін ыңғайланған оқу объектісі болмайды, әр оқушының жеке қабілеті ескерілмейді,  нәтижесінде, мұғалім осы үш түрлі деңгейге жекелеген жұмысты ұйымдастыру  амалын  қарастыруы  көзделеді  және оқытудың әдістері мен қарқын мөлшерін дәл межелей алу шеберлігі болуы талап етіледі. Сондықтан ғалымдар сынып-сабақ жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіруде.

Сыныптық-сабақ жүйесінің жақсы жақтары: сынып-сабақ жүйесінің басқа оқыту түрлеріне қарағанда артықшылықтары бар, себебі оның бөліктері бір-бірімен байланысты, мұғалім барлық оқушылармен жұмыс істейді, оқушылардың бір-бірін оқытуына мүмкіндік жасалады. Оқушылар тәрбиеленеді, дамиды, бір-бірімен жарысады. Сабақ оқу-тәрбие жұмысын реттейді, оны басқарады, балалар бір- бірімен ынтымақтаса жұмыс істейді, мұғалім оқушылардың сезім әлеміне әсер етеді, тәрбиелейді, көп оқушылармен жұмыс істейді (3-сурет).

Сабақтың маңызы ұжымдықтан-жеке, яғни мұғалімнің оқушыға бағытталған жұмысы, нәтижесінде, оқушының білім меңгеруі оның икемі мен қабілетіне сәйкестеніп, өзіндік іс-әрекетінде тәжірибе жинақталып, бір жағынан қарым-қатынас мәдениеті дамыса; екінші жағынан, оқушылардың қабілеттілігі шындалады. Нәтижесінде, сабақ түрлері сапасында оқыту үрдісін алға жылжытады, ал екінші жағынан оқытуды ұйымдастыру түрі ретінде рөл атқарады, мұғалімнің сабақты ұйымдастырудың негізгі талаптарын айқындайды, мұның бәрі дерлік оқытудың заңдары мен принциптерінен туындайды.

• 
  Сынып-сабақ жүйесінің мәні мен ерекшеліктері. Жастары және дайындықтары бірдей оқушылардан сынып құрастыру. Сыныптың құрамы мектеп бітіргенше өзгермейді.
  
• 
  Оқу процесі өзара байланысты, бірінің соңынан бірі келіп отыратын сабақ түрінде жүреді.
  
• 
  Сынып жылдық жоспар, бағдарлама, тұрақты сабақ кестесі бойынша жұмыс істейді. Балалар мектепке жылдың бір уақытында қабылданады.
  
• 
  Жұмыстың негізгі түрі – сабақ.
  
• 
  Сабақ бір оқу пәнін, тақырыпты түсіну үшін өткізіледі.
  
• 
  Оқушылардың жұмысына мұғалім басшылық етеді. Ол оқушылардың білім, іскерлік, дағды деңгейлерін анықтап, оларды жыл аяғында келесі сыныпқа көшіру туралы шешім қабылдайды.
  
• 
  Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің алуан түрі;
  
• 
  Әр сабақта үш мақсатқа жету үшін жұмыстар жүргізіледі.
  

Жақсы сапалы сабақ беру оңай жұмыс емес. Көп нәрсе мұғалімнің сабаққа қойылатын талаптарды түсінуіне және орындауына байланысты. Талаптарды әлеуметтік сұраныс, оқушылардың жеке қажеттіліктері, Оқыту мақсаты және міндеттері, оқу процесінің заңдылықтары мен принциптері анықтайды.

Сабақ құрылымы - сабақтың барысында (45 минут) оның құрамды бөліктерінің, кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы. Олар мынандай болып келеді:

• 
  Сабақты ұйымдастыру бөлімі (сабақтың тақырыбын белгілеп, оның мақсат, міндеттерін тұжырымдау).
  
• 
  Сабақта үй тапсырмасын тексеру.
  
• 
  Жаңа білімді немесе оқу материалын баяндау, түсіндіру.
  
• 
  Жаңа білімді пысықтау, бекіту (ауызша, жазбаша жат-тығулар жасау, тәжірибелік және зертханалық жұмыстар жүргізу).
  
• 
  Қорытындылау (оқушылар білімін бағалау), сабақтың аяқталуы.
  
• 
  Үйге тапсырма беру, оны түсіндіру.
  

Сабақты жіктеудің бір-біріне ұқсамайтын бірнеше жолдары бар. Сабақты дидактикалық мақсатына қарай жіктеу (Огородников И.Т., Казанцев И.Н.), сабақ үрдісінің негізгі кезеңдеріне қарай (Иванов С.В.), дидактикалық міндеттеріне, оның сабақта шешілуіне орай, оқытудың әдістері мен оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру тәсілдеріне қатысты.

     Сабақ классификациясы (жіктелуі) - сабақтарды құрылысы жөнінен топастыру, түрге бөлу. Дидактикада сабақ классификациясын анықтауға айрықша маңыз береді. Сабақты жіктеу әрбір пәннің ерекшеліктеріне, оқушылардың жас және таным ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді. Мысалы, И.Н.Казанцев сабақты жіктеуді оқу материалының мазмұны мен дидактикалық мақсатына және өткізу әдісіне қарай белгілесе, С.В.Иванов оқыту процесінің ерекшеліктеріне қарай анықтайды. Ал, Данилов пен Есипов сабақтың негізгі дидактикалық мақсаттарына қарай құрады. Бұлардың сабақ түрлерін топтастыру ұстанымдары әр түрлі болғанымен де, ішкі мазмұндары бір-біріне өте ұқсас келеді.

И.Н.Казанцев бойынша:

• 
  Алғашқы сабақ - әр пәннен оқу жылының басында өтетін сабақтар. Кіріспе сабақ - бағдарламаның күрделі тараулары мен тақырыптарынан өтетін бірінші сабақ.
  
• 
  Жаңа білімді меңгеру сабағы - жаңа оқу материалы өтетін сабақ. Пысықтау сабағы - өткен оқу материалын пысықтау сабағы.
  
• 
  Жаттығу сабағы - оқушылардың білімі мен дағдысын жаттықтыру сабағы.
  
• 
  Тәжірибелі сабақ - оқушылардың алған білімін өмірде қолдану жолдарын көрсететін сабақтар.
  
• 
  Қайталау-қорыту сабағы - өткен күрделі тараулар мен тақырыптарды қайталау-қорыту сабақтары.
  
• 
  Тексеру сабағы - оқушылардың білімін тексеретін сабақтар.
  
• 
  Білім сапасын бағалау сабағы - оқушылардың алған білімін бағалау сабақтары.
  
• 
  Қорытынды сабақ - оқу жылының ақырында әр пәннің жылдық курсын   қорыту сабақтары.
  

• 
  Кіріспе сабақтар.
  
• 
  Оқу материалымен алғашқы рет танысу сабағы.
  
• 
  Жаңа білімді меңгеру сабағы.
  
• 
  Меңгерген білімді тәжірибеде қолдану сабағы.
  
• 
  Дағдылану сабағы.
  
• 
  Қайталау, пысықтау және қорыту сабақтары.
  
• 
  Бақылау сабағы.
  

• 
  Аралас сабақтар.
  
• 
  Жаңа оқу материалымен танысу сабағы.
  
• 
  Пысықтау сабағы.
  
• 
  Қайталап жинақтау, қорыту сабағы.
  
• 
  Оқушылардың білімі мен дағдысын жаттықтыру сабағы.
  
• 
  Білім сынау сабағы.
  

• 
  Жаңа оқу материалын мазмұндау сабағы.
  
• 
  Жаттығу сабағы.
  
• 
  Қорыту сабағы.
  
• 
  Қайталау, білім сынау сабағы.
  
• 
  Аралас сабақ.
  

1) Жаңа оқу материалын өту сабағы;

2) Білім, дағды, қабілетті жетілдіру сабағы;

3) Жинақтау және жүйелеу сабағы;

4) Аралас сабақ;

5) Бақылау, білімге, дағды, қабілетке түзету енгізу сабағы (4-сурет).

Атап айтқанда: 1) Кіріспе сабақ; 2) Жаңа сабақты өту; 3) Білімді бекіту сабағы; 4) Жинақтау сабағы; 5) Есепті-бақылау, аралас сабақ; 6) Диспут, КВН сабақтары.

Сабақтың басқа түрлері өздігінен сабақ (репродуктивті түр - ауызша және жазбаша; жаттығу); зертхана сабағы; тәжірибе сабағы; экскурсия сабағы; семинар сабағы.

Қорыту және пысықтау сабақтары негізгі екі дидактикалық міндетті шешуге бағытталған:

1) Оқушылардың теориялық білім деңгейлерін көрсетеді;

2) Бағдарламаның өзекті мәселелерін меңгеруде танымдық қызметке қатысты әдістерді қолдануын бұрынғы меңгерген білімнің маңызын ашу амалдарын, барлық бағдарлама бойынша өткен материалдарды оқушылардың игерудегі біліктілік, икем және қабілеттілігін тексеру. Мұның өзі тоқсандық, жарты жылдық және оқу жылында жүргізіледі.

Аралас сабақтың жіктемемен берген кіші құрылымының әдістемелік бөліктері оқыту ситуаңиясының жағдайына бағынышты болып келеді және мұғалімнің педагогтік шеберлігі әсер етіп, көбінесе бірінен-біріне тәжірибесі ауысып отырады, сабақтың кейбір рет тәртібін өзгертеді, мұның өзі әр мұғалімнің танымдық үрдісін ұйымдастыру тәсіліне тәуелді. Мұндай жағдайда сабақ құрылымы оңтайлы, жеңіл болып мұғалім өз жұмысын жауапты қарайды (5-сурет).



Сурет-5. Сабақтарды жіктеу
XX ғасырдың 70-жылдарында отандық мектептерде оқушылардың сабаққа енжарлығы байқалып, оқуға деген қызығушылық құлшынысы төмендеді. Бұл өзекті де өткір мәселеге тәжірибелі мұғалімдер назар аударып, сабақтың дәстүрлі емес түрлерін өткізуді жөн көрді, мұндағы басты мақсат оқушылардың білімге деген құлшыныстығын тұрақтандыру.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

Форма ұғымына анықтама беріңіз

Оқыту формаларын атаңыз

Жеке оқыту технологиясына мағұлымат беріңіз

1. 
   Мәселелік оқыту және оның мақсаты
   
2. 
   Физиканы оқытуда мәселелік оқытуды қолдану мысалы
   

Физикалық ұғымдарды оқушыларда табысты қалыптастырудың негізгі әдістемелік жолының бірі – ұғымдарды қалыптастыру және меңгеру кезеңдерінде олардың белсенді таным қасиеттерін ұйымдастыра білу. Оқушылардың белсенді таным қасиеттерін ұйымдастыруда, олардың алдына проблемалық ситуация тудырудың маңызы зор. Ұғымдарды игеру процесінде оқушылардың таным қасиетін және зейінін арттыруға, олардың алдына проблемалық жағдай туғызу үлкен ықпал жасайды. Себебі, проблемалық мәселелерді шешуді талаптанудан „ойлау басталады”.

Мәселелік оқытудың мақсаты – мұғалім оқушыларды  білім жүйесімен, іскерліктермен, дағдылармен қаруландырып қана қоймайды, олардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін  дамытады. Оқушыларға  тақырып бойынша мәселелік сұрақтар қойылады. Оқушылар  мәселелік сұрақтарды шешудің  дұрыс нұсқаларын қарастырады, ойланады,  жаңа білімді игеру туралы қорытынды жасайды, оны практикада қолданады.

Мәселелік оқыту технологиясының ерекшеліктері мынадай:

- оқушының белсенділіктерін арттыру;

- оқу материалында баланы қызықтыратындай құпиясы бар мәселе туғызу;

- оқушы материалды сезім мүшелері арқылы ғана қабылдап қана қоймай, білімге деген қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында меңгереді.

Мысалы, „Жылу мөлшері. Жылу мөлшерінің бірлігің тақырыптары өтілетін сабақтарда, проблемалық ахуалдар туғызу үшін, тәжірибелік демонстрациялар көрсетуден бастаған жөн. Ол үшін екі үлкендеу ыдысқа температурасы бірдей 0,5 л су құйылады. Қайнақ судан массалары әртүрлі екі алюминий денені алып, оларды осы ыдыстардағы суға салады да біраз уақыт өткен соң олардың температуралары өлшенеді. Оқушылар бұл тәжірибеден кейін массасы үлкен алюминий салынған ыдыстардағы судың температурасы жоғары екендігін көріп, жылу берілу оның массасына байланысты деген қорытындыға келеді. Яғни, массасы үлкен алюминийдің суға беретін жылуының мөлшері көп екендігіне тоқталады.

Сосын оқушылардан массалары бірдей әртекті екі дене (қорғасын 11,3 г/см3 (230), алюминий 2,7г/см3 (920)) үшін ыдыстағы судың температурасы қалай өзгеретіні жайлы өз ойларын айту талап етіледі. Оқушылардың біраз бөлігі екі ыдыста да термометрлердің көрсеткіштері бірдей, қалғандары керісінше, термометрлер әртүрлі температураларды көрсетеді деген жорамалдар жасайды. (Осы кезең мәселелік жағдайдың басы болып табылады). Осыдан соң ыдыстардағы судың температурасын өлшеуде, алюминий дене салынған ыдыстағы судың температурасы жоғары екендігін көреді. Сонда оқушылардың кейбіреулерінің назары денелердің көлемдерінің әртүрлі екендігіне ауады да, берілген жылу мөлшері дененің көлеміне байланысты деген қорытынды жасайды (себебі, бірінші және екінші тәжірибеде де көлемі үлкен дене салынған ыдыстағы судың температурасы жоғары болған). Бұл қорытындыны дәлелдеу үшін, енді ыдыстардағы суға бірдей температураға дейін қыздырылған көлемдері бірдей мыстан 8,9г/см3 (400) және алюминийден 2,7 г/см3 жасалған екі денені салады. Бұл кезде ыдыстардағы температуралардың әр түрлі болатындығына байланысты оқушылар берілетін жылу мөлшерінің дененің тегіне байланысты болады,- деген қорытындыға келеді.

Проблемалық жағдай туғызу мектеп оқушыларының жаңаны оқып үйренуін, ұғымды неғұрлым жоғары дәрежеде меңгеруін қамтамасыз етеді.

1. 
   Мәселелік оқыту деген не?
   
2. 
   Мәселелік оқытудың мақсаты қандай?
   
3. 
   Мәселелік оқыту не үшін қажет?
   

1. 
   Физиканы оқытудың инновациялық технологиялары
   
2. 
   Дәстүрлі және дамыта оқытуды салыстыру
   

Мектептердің негізгі мақсаты – зерделі, дарыды балаларды шығармашылық жұмыстармен айналысуына мүмкіндік туғызу және дамыту. Бұл мақсатқа жетудің бірден-бір жолы - оқытудың тиімді жолдары мен жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіру. Сондықтан да, оқытудың инновациялық технологияларын зерттеу, оны өз ісіне пайдаланып, жоғары нәтижеге жету мұғалімнің міндеті.

«Технология» ұғымы соңғы кездері педагогикалық әдебиетегі ең кең қолданылатын ұғымдардың біріне айналды.

Технология ұғымының дидактикалық ұғымдармен байланысы сан алуан: оқытудың технологиясы, педагогикалдық технология, білім беру технологиясы, даму технологиясы, тәрбие технологиясы, қарым-қатынас технологиясы, модульдік технология, топтық оқыту технологиясы т.б. Бұл технологиялардың қай түрі болмасын анықтаманы қажет етеді. Сондықтан да әрбір автор «технология» деген не? – деген сұраққа немесе технологиямен байланысты жеке ұғымға өз анықтамасын беруге тырысады. Нәтижеде, дәл қазіргі кезде білім беру жүйесінде жүріп жатқан процестердің технологиясын түсіндіретін жалпы анықтама жоқ.

Білім беру жүйесі – басқару органдарынан, түрлі типтегі және деңгейдегі білім беру мекемелерінен, жүйенің жұмыс істеуі және дамуын қамтамасыз ететін қаржы қорлары мен материалдық объектілерден, ғылыми орталықтардан тұратын күрделі құрылым болып табылады. Технолгиялық тәсіл білім беру жүйесінің кез-келген саласында (басқару, білім беру, қаржыландыру, мониторинг т.б.) қолданылуы мүмкін. Сондықтан, «білім беру технологиясы» деген сөз тіркесін бірыңғай түсіндіру мүмкін емес.

Көптеген авторлар бұл жағдайды интуиция деңгейінде түсінеді де, бұл ұғымды тек қана оқытушы мен оқушы арасындағы арнайы ұйымдастырылған процестерге ғана қатысты қолданады. Егер бұл процесті оқыту процесі деп атайтын болсақ, онда оған технологияның осы салаға арналған жиынтығы жатады. Біздің қарастыратынымыз да технологияның осы түрі.

Технология – «техно» - өнер, шебер, қол өнер, «логия» - ғылым деген мағынаны білдіреді. Сондықтан, «технология» терминінің қазақ тіліне «өнер туралы ғылым» немесе «шеберлік туралы ғылым» деп аударуға болады. Бұған пәндік саланы сипаттайтын терминді қосамыз да кез-келген нақты технологияның мәнін айқындаймыз.

Технологияның анықтамалары түсіндірме сөздікте былай берілген:

1.Өндірістің белгілі бір саласындағы өндірістік операциялардың, әдістер мен үдерісінің жиынтығы, сондай-ақ белгілі бір істе немесе шеберлікте қолданылатын тәсілдер.

2. Белгілі бір өндірістік процесті іске асырудың әдістері, материалдар мен бұйымдарды өңдеудің әдіс-тәсілдері туралы білімдер жиынтығы.

Осы анықтамалардан көрініп тұрғандай, көпшіліктің санасында технология термині өндіріспен тығыз байланыста қарастырылады.

Ал педагогикалық технолгия дегеніміз не? Бұл сұраққа нақты жауап беру үшін педагогикалық технологияға берілген бірнеше анықтамаларды қарастырып көрелік:

Технология дегеніміз – белгілі бір процестерді жүзеге асыру әдістері жайындағы білімдердің жиынтығы.

Технология дегеніміз – оқу процесін жандандыру мақсатында ұйымдастырылған, белгілі бір мақсатқа жұмылдырылған, алдын ала ойластырылған ықпал мен әсер.

Технология дегеніміз – оқу процесін ойдағыдай жүзеге асырудың мазмұнды техникасы.

Технология дегеніміз – білім алудың жоспарланған нәтижелерге жету процесінің сипаттамасы.

Технология дегеніміз – тәжірибе жүзінде орындалатын белгілі бір педагогикалық жүйесінің жобасы.

Педагогикалық технология – қойылған білім беру мақсатын практикада тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәрбиелеу мен оқыту үрдісінің теориялық негізделген әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы (Беспалько В.П.).

Педагогикалық технология – педагогиклық үдерісті ұйымдастырудың әдістемелік құралы; оқыту мен тәрбиенің әдіс-тәсілдерін, құралдарын, формаларын анықтайтын арнайы психологиялық-педагогикалық құралдардың жиынтығы (Лихачев Б.Т.).

Егер әдістемені көп жағдайларда оқу процесін ұйымдастырып және өткізуге байланысты ұсыныстардың жиынтығы деп қарастыратын болсақ, онда педагогикалық технологияның бойынан екі принципиалдық сәтті аңғаруға болады: 1) технология – ол түпкілікті нәтиженің кепілдемесі; 2) технология – ол болашақ оқу үрдісінің жобасы. Демек, педагогикалық технология – бір ретке келтірілген білім беру шараларының жүйесі болып табылады.

Сонымен, педагогикалық технология дегеніміз – ұстаздың кәсіби қызметін жан-жақты қамтамасыз ететін және жоспардағы басты міндетті орындаудың басты кепілі бола алатын технологиялық іс шаралар жиынтығы.

Технология ұғымы тар мағынада – бір нақты объектінің технологиясы ретінде, және кең мағынада – ғылым саласы ретінде қарастырылады. Егер, технологияны педагогикалық ғылымдарға қатысты алсақ, онда тікелей дидактиканы қарастырамыз:

1. 
   Дәстүрлі дидактика - әдістемелік тәсілдерді жинақтауға бағытталған оқытудың теориясын және сондай-ақ, оқушылардың оқу қызметі барысында дағды, білік, білімдерін игеру үрдісін оңтайландыра түсетін оқытудың ұйымдастырылған түрлері мен әдістерін жасауды өзінің басты мақсаты ретінде қояды.
   
2. 
   Әдетте, дидактиканың пәні – білім берудің мазмұны және оқыту үрдісін ұйымдастыру деп қысқаша көрсетіледі. Толығырақ дидактиканың пәнін былай сипаттауға болады: бұл оқытудың мақсаттары, мазмұны, заңдылықтары, әдістері және принциптері.
   
3. 
   Дидактиканың міндеттері: а) оқыту үрдісін суреттеп түсіндіре отырып оны іске асыру жолдарын көрсету; б) оқыту үрдісін ұйымдастырудың неғұрлым жетілдірілген модельдерін, жаңа оқыту жүйелері мен технологияларын жасау, ұсыну.
   

Сонымен, технологиялық әдіс дидактикалық немесе жеке әдістемелік әдістерден туындамайды, оқу үрдісін зерттеудің дербес бағыты болып табылады екен.

1. 
   Қажетті адами, техникалық ресурстарды есепке ала отырып, олардың арасындағы білім беруге неғұрлым жоғары жетістіктерге жету үшін қарым-қатынасты, бүкіл оқыту үрдісін жүйелі түрде жоспарлау, іске асыру, бағалауға бағыттау әдістері және білімді меңгеру жолдары;
   
2. 
   Материалдарды жобалау және тәсілдерді қолдану арқылы білім беру тиімділігін арттыратын білім беру үрдісінің принциптерін айқындау және тиімді тәсілдерін жасау.
   

Қазіргі таңда әлемдік оқу үрдесінің өзегі – жаңа технологиялар. Әлемнің бірнеше елінде сынақтан өткізілген жаңаша оқыту төрт бағытты қамтиды. Олар:

1. 
   модульдік технология
   
2. 
   рейтингтік жүйе
   
3. 
   дамыта оқыту технологиясы
   
4. 
   сын тұрғысынан ойлау технологиясы
   

1. 
   Технология ұғымына анықтама беріңіз
   
2. 
   Педагогикалық технолгия деген не?
   
3. 
   Инновациялық технологияларға мысал келтіріңіз.
   

Дамыта оқытуды 1950 жылдық аяғынан бастап Л.В.Занков (1901-1977) және Д.Б.Эльконин (1904-1984) зерттей бастады. Дамыта оқыту оқушыны оқу пәндерін оқып үйренуден теориялық ойды дамытатын оқу іс-әрекетіне көшірді (Эльконин-Давыдов). Ол оқушыны жан-жақты дамыту міндетін қойды (Л В .Зенков).

Осы міндетті шешу үшін білім мазмұнын түбірлі өзгерту мақсаты қойылған жоқ (Л.В.Занков). Психологтар оқу процесіне оқушының іс-әрекетін енгізу керектігін, оның маңызын дәлелдеді. Дамыта оқыту арқылы оқушыға берілетін білім бұрынғыдай репродуктивтік жолмен омес, керісінше арнайы ұйымдастырылатын баланың жан-жақты "теориялық" іс-әрекеті арқылы берілетін болды.

Дамыта оқытудық екі жүйесінің де оқу бағдарламалары, оқулықтары бар, олар Ресей мектептерінде кең қолданылуда. Көбіне бастауыш мектепте қолданылады. Дамыта оқыту принциптері орта және жоғары сыныптарға әлі кең түрде енгізілмей отыр.

"Жақын даму аймағы" көрнекті кеңес психологы Л.Выготский (1896-1934) оқыту мен дамудық байланысын (О-Д) зерттеп, егер оқыту баланың өзекті даму аймағында жүрсе, онда ол баланы дамытпайды деді.

Өзекті даму аймағы - баланың өз бетімен істей алатын жұмыстары. Ал ересектермен ынтымақтаса істей алатыны — жақын даму аймағы. Мысалы, баланың сөйлей алуы - актуальды даму аймағы. Бұл жерде даму жүрмейді.

Сондықтан бала мектепке келген бірінші күннен бастап "жақын даму аймағында", дәлірек айтсақ, баланың жазба тілін қалыптастыруға кірісу керек. Ол үшін алдымен жеңіл тапсырмалар беріледі. Мысалы, Ш. Амонашвили және оның мұғалімдері әріптер мен сөздерді белгілеуге Д.Б.Эльконин жасаған шартты белгілерді қолданады. Тақтаға сөйлем және оның астына шартты белгісі жазылады.

"Жақын даму аймағында" жұмыс істейтін В.Ф.Шаталов әлі өтпеген ережемен оқушыларға есеп шығартады. Е.Ильин оқушыларға мұғалімнің өзі біржақты жауап бере алмайтын сұрақтар қояды.

Сонымен жақын даму аймағы баланың ақыл-ой жұмысы басталар тұсы.

Мұғалім мұнда оқушыға тапсырма, әдістемелік нұсқау береді, ізденуге бағыттайды, ізденістің бағдарламасын береді. Мұғалімнің жақын даму аймағындағы жұмысының тиімділігінің көрсеткіші - әр оқушының мұғалімнің көмегін алуға өзір тұруы.

Дамыта оқытуда мұғалім жақын даму аймағында жұмыс істеу керек. Ол оқушыға ақпараттар беруші, ынталандырушы, бейне туғызушы, баланың кемшіліктері мен табысына назар аударушы, себебі әр оқушының өзінің "жақын даму аймағы" бар, онда жалпы тәсілмен жұмыс істеуге болмайды.

Л.В.Занков жүйесі. Оның тұжырымдамаларының дидактикалық принциптері:

•  оқытуды түсінуге қиын етіп жүргізу;

•  теориялық білімнің жетекші рөлі. Теорияны құрғақ жаттамай, ондағы мәнді байланыстарды, заңдылықтарды ашу;

•  оқушының ізденуі. Мұғалімнің өзінің түсіндіруі - дамудың қауіпті жауы;

•  оқу процесін оқушылардың сезуі. Оқушы өзін оқу іс-әрекетінің субъектісімін деп сезінеді. Материал қайткенде есімде жақсы қалады, жаңа не нерсе білдім, менің дүние туралы түсінігім қалай өзгерді, мен өзім қалай өзгердім деген сұрақтарға жауап береді;

• барлық оқушыларды дамыту үшін жүйелі түрде жұмыс істеу. Қабілетке қарай бөлуге жол берілмейді. Бала басқа балалармен ынтымақта дамиды. Бұл принциптер Б.Тұрғынбаеваның зерттеуінде толығырақ түсіндірілген. Л.В.Занков өз экспериментінде оқушылардың психологиясын зерттеу әдістерін кең қолданды.

Дамуда оқыту жетекші рөл атқаратынын, ол балаға жанама түрде әсер ететінін, баланың ішкі жан сарайының ерекшелігі оқытудық оған өтуіне жол беретінін, оқыту тиімділігінің көрсеткіші, мақсаты баланы жалпы дамыту екенін іс жүзінде дәлелдеді.

Занков жүйесінің басты міндеті - баланың жалпы психикасын дамыту еді. Оған ақыл, ой, ерік-жігер, сезіменді.

Осыларды дамыту білім, іскерлік дағдыларды түсініп, есте саңтаудық сенімді негізі деп саналды. Оның түсінігінде бала өзінің қызығатын нәөрсесі, талап-тілегі бар, мектепке тек білім алу үшін ғана емес, баңытты өмір сүру үшін келетін жеке тұлға. Олай болса, мақсат - баланың барлық адамдьщ қасиеттерін дамыту. Ең маңыздысы, бала бойындағы жағымды сезімдерді жоғалтып алмау. Сондықтан дамыта оқытуды қолданған мұғалім оқушыдан бағдарламадан тыс оқыған кітабынан түсінгенін сұрайды. Себебі Л .В.Занков түсінігінде бала өзінің білетінін басқаларға жеткізіп үйренеді.

Л.В. Занков жүйесінде бастауыштағы білім мазмұны бай. Ғылым, әдебиет, өнер туындыларынан білім беріледі. Оқу жоспарында география, жаратылыстану бар. Орыс тілі, оқу кітабы, математика, еңбек, эстетикалық бағыттағы пәндерінің мазмұны толықтырылған. Оқушыларды дамытатын дұрыс жазуға дағдылану, санау, оқу, бейнелеу өнері, өнер шығармаларымен жұмыс, қолмен жұмыс істеуге үйрену. Л.В.Занков жүйесінде экскурсия кезінде алынатын білімнің үлес салмағы көп.

Бала сабақта өзінің өмірден көрген-білгендерін айтып, оны жолдастарымен бірге талқылап отырады. Қарама-қайшы білімдер ойды дамытады. Мұғалімнің жұмыс стилі сыныптағы нақты жағдайға байланысты өзгереді. Мұғалімнің сүрағы мен тапсырмалары біржақты жауаппен шектелмей, оқушыны өз көзқарасын айтуға, өз бағасын беруге итермелейді.

Занков жүйесінде оқытуды ұйымдастырудық жетекші нысаны — сабақ. Тек сабақтың дәстүрлі құрылымы өзгереді. Сабақ оқушылардың түсінігіне қиын болып келеді. Осыған сәйкес сабақ жаңа материалды оқудан басталуы мүмкін. Дәстүрлі оқытуда уақыттың көбінде мұғалім сөйлейді. Дамыта оқытуда мүғалім баланың өз ойын, өз бақылауларын, танымын айтуына жағдай жасайды. Сыныптағы "тәртіп" ұғымы өзгереді. Оқушылар жұмыс барысында шулайды, күледі, бір-бірімен әзілдеседі.

Оқытуды ұйымдастырудық маңызды нысаны - экскурсия. Таным негізі тек кітап, мұғалім сөзі ғана емес, қоршаған орта, материалдық мәдениет. Л.В.Занков түсінігінде даму адамның өзін-өзі көрсетуінсіз, өз пікірін, бағасын білдірусіз мүмкін емес. Оның жүйесімен қорытынды шығарғанда баланың байқампаздығына, ойлау барысына, тәжірибелік іс-әрекетіне, сезіміне, ерік-жігеріне, қажеттіліктеріне жақсы мен жаманға көзқарасына, олардың қаншалықты деңгейде дамығандығына баса назар аударылады.

Сонымен сабақ үлгерімі жалпы дамумен ұштастыруылады. Оқушы бағдарламаны өте жақсы меңгермесе де, оқуға деген ынтасы пайда болып, сынып ұжымымен байланысы жаңсарса, дүние туралы түсінігі, онымен қатынасы өзгерсе, онда оқыту өте тиімді (пайдалы) жүрген деп бағаланады. Дәстүрлі оқытуда баға басты рөл атқарады.

Л.В.Занков сыныптарында балаларға баға қойылмайды. Баға жазба жұмыстарының қорытындылары бойынша шығарылады. Нәтижесінде балаларкім "озат", кім "үлгермеуші" екенінбілмейді. Л.В.Занковтың дидактикалық жүйесінде шынайы жағымды эмоциялар көп, мұғалім мен оқушылар арасында татулық бар.

Баланы жалпы дамытатын жаңа мәселелерді (сұрақтарды) талдау, жолдасының көзқарасымен келісу немесе оған күдіктене қарау, өз пікірі дұрыс болмаса бас тарту. Ақыл-ой іс-әрекетінің алуан түрін орындау кезінде бала қиындықты жеңіп, табысына қуанады, қанағаттанады. Баға қойылмауы сыныпта жақсы жағдай туғызады.

Сонымен Л.В.Занков жүйесі бойынша оқыту баланың дамуын анағұрлым тездететінін көрсетті, балалар - сыншыл. Бастауыштан орта сыныптарға өткенде қиындық болады. Дамыта оқыту рефлексияға қабілеттілік сияңты бағалы сапаны қалыптастырады. Рефлексия - өзінің психикалық жағдайы туралы ойлануы, өзінің толғаныстарын таңдай білуге бейімділік. Бала өзінің мінез-құлқын, жүріс-тұрысын реттеп отырады. Л.В.Занков оқушыларының ерекшелігі ақыл-ой жұмысына құштарлықтары.

Бала өз бетімен білім алуға ұмтылады. Білімді өз бетімен алу көңілге жақсы сезім ұялатады. Өзін жақсы көру достық, өмірді сүю сияқты қасиеттердің негізі.

Дамыта оқыту жүйесіндегі технологиялардың классификациялық сипаттамасы.

1. 
   Қолдану деңгейіне қарай: жалпы педагогикалық.
   
2. 
   Философиялық негізіне қарай: гумандық.
   
3. 
   Психикалық даму факторына қарай: социатектік, психотектік.
   
4. 
   Игерудің ғылыми тұжырымдамасына қарай: рефлекторлық, дамытушылық.
   
5. 
   Мазмұндық сипатына қарай: білімдік, тәрбиелік.
   
6. 
   Басқару мипіне қарай: шағын топтар жүйесі.
   
7. 
   Ұйымдастыру формасына қарай: сыныптық, сабақтық, топтық және жеке.
   
8. 
   Балаға қатынас амалына қарай: тұлғалық, бағдарлық.
   
9. 
   Басымдық танытатын әдісіне қарай: дамытушы.
   
10. 
    Оқушылар категориясына қарай: жалпы.
    
11. 
     Жетілдіру бағытына қарай: балама.
    

Кешенді дамытушы жүйе негізінде мақсатты бағытталған даму;

Теориялық білімнің басты рөл атқаруы;

Мазмұнның толықтығы мен жүйелілігі;

Материалды игеруді қарқынды жүргізу.

Оқытуда эмоционалды үрдісті іске қосу;

Мазмұнды проблемаландыру;

Оқыту үрдісінің вариативтілігі;

Барлық оқушыны бірдей дамыту жұмыстарын жүргізу.

Дамыта оқыту белгілері:

1. 
   Педагогикадағы түсіндірмелі – иллюстративті әдісі алмастырады. Бұл әдіс тұлға дамуымен  тығыз байланысты.
   
2. 
   Дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастың өзіндік деңгейі мен ерекшелігіне сәйкестендіріледі.
   
3. 
   Балаға іс-әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады.
   
4. 
   Балаға қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект рөлі беріледі.
   
5. 
   Тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген.
   
6. 
   Баланың жақын даму аймағында жүзеге асады.
   

Оқу материалдарын оқушыға дайын күйінде көрсету емес, оқушымен бірлесіп, жалпы іс-әрекетті ұйымдастыра отырып, алға қойылған міндеттерді түсіндіру, оларды шешудің тәсілдерін, жолдарын іздестіру арқылы өз іс-тәжірибесінде  қалай қолданады?

1. 
   Оқу әрекетін қалыптастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік, этикалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау, дара тұлғалық адамгершілік нормаларын меңгерту;
   
2. 
   Оқу барысында баланың бойындағы дамытуды қалыптастыруды дағдыға айналдыру.
   
3. 
   Оқу мен тілдің арасындағы байланыстылыққа аса көңіл бөлу
   
4. 
   Сөздік қоры мен тілдің арасындағы байланыстылыққа аса көңіл бөлу
   
5. 
   Оқушының сезіміне әсер етіп, логикалық ойын дамыту.
   
6. 
   Жалпы оқушының жан дүниесін дамыту.
   

1. 
   Дамыта оқыту технологиясы ұғымына анықтама беріңдер.
   
2. 
   Дамыта оқытуда мұғалімнің басты міндетін көрсетіңдер.
   
3. 
   Дамыта оқыту белгілері қандай?
   
4. 
   Дамыта оқыту жүйесінің дидактикалық ұстанымдарын атаңыз.
   

1. 
   Жаңа ақпарттық техникалық құралдар және оларды физиканы оқытуда қолдану.
   
2. 
   Бағдарламалап оқыту. Оқытудың жаңа технологиялары.
   

Компьютер – қазіргі уақытқа дейінгі мұғалімдердің қолданып жүрген техникалық құралдардың ішіндегі ең тиімді және қуатты құралдардың бірі.

Компьютерде бағдарламалық оқыту тәсілдерін жүзеге асыратын оқыту бағдарламаларын бағдарламалық оқыту құралдары деп атайды.

Физика сабақтарында ақпараттық компьютерлік технологияны (АКТ) қолдану пәнді меңгеруге деген қызығушылықты арттырады, виртуалды түрде демонстрациялық тәжірибелерді көрсету мүмкіндігін арттырады.

Сабақтың барлық түрлерінде компьютерді қолдануға болады. Атап айтқанда, жаңа оқу материалын өз беттерінше меңгеруде, есептер шығаруда, білімдерін тексерудің тестік формасында және т.б. қолдану мүмкіндігі бар. Сондай-ақ физика сабақтарында компьютерді қолдану олардың нағыз шығармашылық қабілеттерін арттырады. Және дамыта оқыту принципін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сабақта компьютерлік техниканы қолдану білім алушылардың оқу процесіне деген мотивациясын көтереді, оқушыларға әлемді тану және таным процесін қабылдауға мүмкіндік береді.

Оқу процесінде ақпараттық компьютерлік технологияны қолдануда мұғалім білуі керек:

• 
  сабақтарда жұмыс жасай алуы үшін дидактикалық материалдарды дайындау үшін сәйкес редакторлардың көмегімен дыбыстық, сандық, текстік, графикалық ақпараттарды өндеуді;
  
• 
  сабақтарда презентацияларды демонстрациялау үшін MS Power Point редакторын қолданып, берілген оқу материалы бойынша слайдтарды құруды;
  
• 
  өз пәні бойынша дайын бағдарламалық өнімдерді қолдануды;
  
• 
  сабақта электронды оқулықтармен жұмыс істеуді ұйымдастыруды;
  
• 
  оқу бағдарламалық құралдарды қолдануды;
  

• 
  дайын қабықша-бағдарламаларды пайдаланып тест тапсырмаларын дайындауда.
  

Мысалы, 7-сыныпта физиканы оқыту барысында есеп шығаруда компьютерлік технологияны пайдалауға болады.

Массасы 14,7 кг тәждің судағы салмағы 13,4 кг массаға сәйкес келеді. Тәж алтыннан жасалған ба?

Бер:	Талдауы Сұйыққа батырылған дененің салмағы дененің сұйықтан тыс кездегі салмағы мен ығыстырушы күштің айырымына тең болады. ,	Шешуі
	мұндағы -дененің көлемі, -оның тығыздығы, -сұйықтың тығыздығы. Сонымен былай жазамыз: .

Мысалы жоғарыда қарастырған есепті шығарып болғаннан кейін мәліметтер қоры терезесін пайдалану арқылы тәждің неден жасалғанын анықтауға болады. Ол үшін алдын-ала дайындалған заттардың тығыздықтар кестесін және есептің берілгендері мен анықталған шама енгізілген кестелер арасында байланыс орнатамыз.

Мәліметтер қоры терезесінде кесте құрылады. Кестеге есептің шарты мен анықталған шама енгізіледі.

Алын-ала құрылған заттардың тығыздығы енгізілген кесте пайдаланылады.

Есептің шарты бойынша құрылған кесте мен заттардың тығыздығы енгізілген кестелер арасында байланыс орнатылады.

Кестелер арасында байланыс орнатылғаннан кейін сұраныс жасалады.

Соңғы нәтиже берілген сұраныс кестесі алынады.

Excell бағдарламасының көмегімен есеп шығару және есептің шығарылуы арқылы график салу.

№27 (ПРГ, программалық есеп) Екі дененің қозғалыс теңдеулері былай берілген: x1=х01+vt және x2=x02+vt. Денелердің кездесетін уақытын және кездесетін орнының координатын табыңдар.

№	Х01,м		Х02,м	1x,м/с	2x,м/с
1	24		87	4,2	2,7
2	63		-12	-6,2	4,1
3	0		-17	1,1	2,6
4	263		0	0	4,9
5	12		-12	2,1	-2,1
Бер: x1=х01+vt x2=x02+vt.		Талдауы Кездесу уақыты кездесу шартынан анықталады: Х1(t)= Х2(t), х01+1xt = x02+2xt
		денелердің кездесу уақытын біле отырып, кедесетін орнының координатын кез-келген қозғалыс теңдеуі арқылы анықтауға болады. x2=x02+vt.

Шешуі

№	Х01,м	Х02,м	v1x,м/с	v2x,м/с	t,c	x,м
1	24	87	4,2	2,7	42	200,4
2	63	-12	-6,2	4,1	7,281553	17,85437
3	0	-17	1,1	2,6	11,33333	12,46667
4	263	0	0	4,9	53,67347	263
5	12	-12	2,1	-2,1	-5,71429	0

Excel қолданбалы программасының көмегімен x(t) тәуелділігінің графигін салайық.

t,c x1,м x2,м 0 24 87 42 200,4 200,4

Var x01,x02, v1,v2,t:real;

Begin

Writeln (‘Бастапқы координатаны1 енгіз’);

Writeln (‘Бастапқы координатаны2 енгіз’);

Readln (х02);

Writeln (‘Жылдамдық1 енгіз’);

Readln (v1);

Writeln (‘Жылдамдық2 енгіз’);

Readln (v2);

t:=(x02-x01)/)v1-v2);

Writeln (‘уақыт t=’,t:4:2);

Readln;

Var x01,v1,t, x1:real;

Begin

Writeln (‘Бастапқы координатаны1 енгіз’);

Writeln (‘Жылдамдық1 енгіз’);

Readln (v1);

Writeln (‘Уақытты енгіз’);

Readln (t);

X1:=x01+v1*t;

Writeln (‘коорд x=’,x:4:2);

Readln;

1. 
   Бағдарламаланған оқыту деген не?
   
2. 
   Физиканы оқытуда компьютерлік техниканы қолданудың жолдары қандай?
   

Мұғалімнің дайындық жұмысына мыналар кіреді: