Басқару іс-әрекетіндегі көңіл-күйдің эмоциялық-еріктік реттелуі

Басқару іс-әрекетіндегі көңіл-күйдің эмоциялық-еріктік реттелуі

Басқару іс-әрекетінің психикалық ұйымдастырылуы тек ког- нитивтік, реттеулік және коммуникативтік процестермен ғана шектелмейді, өзіне эмоциялық, еріктік және мотивациялық про- цестерді де қоса алады.

Эмоциялар (лат. emovere – қоздыру, толғану) – құбылыстар мен жағдайларды тікелей бастан кешуден, олардың объективтік қасиеттерінің және субъектінің қажеттіліктерінің қатынасымен үйлесімде туындайтын психикалық бейнелеу формасы. Сезім- дермен салыстырғанда, эмоциялар болмысқа бағалаулық, субъек- тивтілік қатынастың әлдеқайда қарапайым формасы болып та- былады. Олар саналы және санадан тыс формаларда қанат жая- ды. Сезімдер жоғары тұрақтылықпен, күрделілігімен ерекшеле- неді. Эмоциялар мен сезімдер арасындағы ұқсастық олардың адамның өзіне және қоршаған болмысқа тұлғалық қатынасының екі формасы ретінде болуында.

Сезімдер мен эмоциялар екі негізгі: белгі беру және реттеу- лік функцияларын атқарады, негізгі оң және сол топтарын атап көрсетеді.

Біріншілерін – стеникалық (адамның психикалық мүмкіндік- терін күшейтетін), ал екіншілерін – астеникалық (күй мен іс- әрекетке кері ықпал ететін) ретінде белгілейді. Сондай-ақ дәл осы бір затқа оң және теріс қатынастардың сабақтастығымен си- патталатын амбиваленттік (қосарланған) сезімдер мен эмоция- лардың ауқымды саласы бар.

Эмоциялық процестер белгілі бір кезеңдерден тұрады, олар- дың біріншілері – эмоциялық кернеудің артуы, сонан соң ше- шілуі, кернеудің түсу кезеңі келеді. Сезімдер үшін кезеңдік па- раметр тән емес, өйткені олар қатынастардың тұрақты форма- лары болып табылады. Интеллектуалдық, моральдық, эстетика- лық және праксикалық (гр. – іс, сабақ) сезімдер атап көрсеті- леді.

Эмоциялар олардың интенсивтену дәрежесі бойынша жік- теледі. Ең аз байқалғанда олар қандай да бір психикалық про- цестің боямасы ретінде эмоциялық фон формасында болады. Дербес процеске бөліне отырып, олар эмоциялық күйзелу фор- масын, ал шекті айқындалған кезде – аффект формасын алады. Күйзелістіккүй мен көңілді күй де эмоциялық қатынастардың негізгі формалары болып есептеледі.

Еріктік акт құрылымы негізгі үш кезеңнен тұрады: 1) адам- ның мақсатқа жету талабы; 2) мақсатты таңдауға байланысты

«мотивтер күресі»; 3) қабылданған шешімді жүзеге асыру және осындай туындаған қиындықтарды жеңу.

Бұл актінің барлық кезеңдері импульсивтік талаптар мен қа- жеттіліктерді жеңуге байланысты еріктік күшті талап етеді. Еріктік күш еліту, тыйым салу, жұмыс қабілеттілігін қолдау, бақылау, сыртқы бөгеттерге қарсыласу формасын қабылдай алады.

Әлдеқайда мәнді еріктік процестер – дербестік, мақсатқа ұм- тылу, шешімділік, тұрақтылық, сабырлылық, өзін-өзі игеру. Олардың туынды қасиеттері – тәртіптілік, батылдық, қажыр- лылық. Эмоциялық және еріктік процестердің тығыз өзара бай- ланысы, олардың нақты мінез-құлықта бөлінбейтіндігіне және адамның психикалық күй формасында басынан өткізуіне алып келеді. Бұл – бүкіл психика, оның мазмұны, бірақ белгілі бір аралықта оның қызмет етуі. Психикалық күйді психологияның арнайы саласы – функционалдық күйлер психологиясы қарас- тырады.

Күйдің негізгі типтерінің барлығы олардың заңдылықта- рымен бірге жетекшінің іс-әрекетінде сақталады, бірақ әлде- қайда айқын формада жиі байқалады. Олар қарқындылық дәре- жесі бойынша жіктеледі: мазмұны бойынша (торығу, шаттану, фрустрация, қобалжу, т.б.); іс-әрекет түрлері бойынша (ойын, оқу, еңбек); тон бойынша (оң, теріс, амбивалентті); іс-әрекетке әсер ету сипаты бойынша (позитивті және негативті).

Кез келген күйдің құрылымы екі: мазмұндық және серпінді компоненттерден тұрады. Іс-әрекеттің орындалу тиімділігіне күйдің мазмұны да, оның қарқындылығы да үлкен ықпал етеді. Іс-әрекеттің орындалуын қоштайтын энергетикалық фонды бел- сенділену деңгейі ұғымымен белгілейді. Ол кең ауқымда өзге- реді, оны белгілеу үшін психологияда «активация континуумы» немесе сергектену деңгейлерінің шкаласы ұғымы қолданылады. Келесі күйлер мынадай деңгейлер ретінде қарастырылады: ес- түссіздік (кома), терең ұйқы, жеңіл ұйқы, жай сергектік, бел- сенді сергектік, қауырт сергектік, стресс.

Жетекші іс-әрекетінің тиімділігі белсенділену деңгейіне бай- ланысты болады: ол тым жоғары және тым төмен деңгейлерде төмендейді. Бұл тәуелділікті алғаш рет американдық ғалымдар Р. Йеркс пен Д. Додсон байқады. Ол «Йеркс-Додсон заңы» не- месе «оптимума активации» заңы деп аталады. Сондай-ақ пси- хикалық күйлердің деструктивтік (негативтік) ықпал дәрежесі мен олар осы ықпал ететін процестердің күрделілігі арасында да байланыс бар. Мысалы, торығу немесе күйзеліс әсерімен интел- лектуалдық функциялар, ал сонан кейін едәуір аз шамада әл- деқайда қарапайым моторлық, атқарушылық функциялар төмен- дейді.