ПОӘК 042-14. 01. 20. 100/03-2011 2011 ж. №2 басылым

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Семей- 2011

Мазмұны

1.Глоссарий

1. 
   Глоссарийлар
   

1.1.Аборальный- ауызға қарамарсы бағыт

1.2.Акромион- жаурының дистальді өсінідісі

1.3.Аксон- жүйке жасушасының ұзын өсіндісі

1.4.Анастомоз- қан тамырларының өз-ара қатысуы

1.5.Ангиология- тамырлар тұралы ілім

1.6.Апикальный- төбеде орналасуы

1.7.Афферентный- әкелгіш, сезгіш

1.8.Бифуркация- кенірдектің екі бронхтарға бөлінуі

1.9.Бурса- капшық

1.10.Вагус- кезеген

1.11.Васкуляризация- қанмен көректену

1.12.Вентральный- құрсаққа бағыт

1.13.Вертебральный- омыртқалық

1.14.Волярный- алақан беті

1.15.Ганглий- түйін

1.16.Дентин— тістің негізгі заты

1.17.Депрессор- төмендететің

1.18.Десмоз- байлам

1.19.Диафиз- түтүкті сүйектің денесі

1.20.Дилятатор- кенейткіш

1.21.Дорсальный- арқаға бағыт

1.22.Иннервация- жүйкелендіру

1.23.Инспирация- дем алу

1.24.Интима- қан тамырларының ішкі қабаты

1.25.Кардиа- өнештің асқазанға кіреберсі

1.26.Конституция- дене құрылысың анатомо-физиологиялық жиынтығының ерекшелігі

1.27.Кутикула- шәштің сыртқы қабығы

1.28.Лакуна- ойық

1.29.Леватор- көтергіш

1.30.Лимфа- лимфа тамырларындағы сүйықтық

1.31.Медиальный- ортаға жақын бағыт

1.32.Медианный- ортада орналасқан

1.33.Миология- бұлшықет тұралы ілім

1.34.Овуляция- жұмыртқалықтан жетілген жұмыртқа жасушасының шығуы

1.35.Остеоцит- сүйек жасушасы

1.36.Париетальный- қабырғалық

1.37.Перикард- жүрек қабы

1.38.Пилорус- Асқазаның ішектерге ашылуы

1.39.Пронация- аяқтын ішіне қарай айналуы

1.40.Септа- аралық

1.41.Синдесмология- сүйектердің байланысуы

1.42.Синовия- бүын қуысының сүйығы

1.43.Синус- қуыс

1.44.Сома- дене

1.45.Сомит- мезодерманың дорсальді бөлімі

1.46.Спермиогенез- сперматозоидтің дамуы

1.47.Трабекула- саты

1.48.Фасция- дәнекер ұлпадаң түзелген қабық

1.49.Фолликулы- көпіршектер

1.50.Фронтальный- мандайлық

1.51.Хоаны- мұрын қуысынаң жутқыншаққа ашылатың тесіктер

1.52.Экспирация- дем шығару

1.53.Экстензия- бүгілдіргіш

1.54.Эндокард- жүректің ішкі қабаты

1.55.Эпистрофей- екінші моыйн омыртқасы

Организмнің тұтастығы оның жеке бөліктерінің құрылымдық қосындысы мен олардың байланысы арқылы жүзеге асады. Ал байланыс оның түрлі тамырларында қуыстықтары мен кеңістіктеріндегі ағып жатқан сұйықтықтар мен организмдегі барлық процестерді реттеп отыратын нерв жүйесіне байланысты. Организм бөліктерінің сұйықтығы арқылы байланысын гуморальды байланыс деп атаса, нерв жүйесі арқылы реттелуін нерв регуляциясы деп атайды. Сонымен бірге организм тұтастығы вегетативтік және анимальдық, психикалық және соматикалық процестердің бірлігіне де байланысты.

2. Дене мүшесі деп, дененің белгілі бір құрылысындағы, пішініңдегі өзіне тән қызмет атқаратын дене бөлігіне айтылады. Мүшеге сүйек, бұлшықет, без, асқазан т.б. жатады. әрбір мүшенің негізгі бөлігі өзіне тән ұлпадан пайда болады. Сол ұлпа мүшенің негізгі қызметің атқарады. Кейбір мүшенің құрылысында екіө үш түрлі ұлпа басты қызмет атқарады. Денедегі барлық мүше- құрылысына, қызметіне, дамуына байланысты жүйелерге бөлінеді.

1. 
   Қимыл жүйесіне барлық сүйек, оларды жалғаушы шеміршек, буын мен бүлшық ет кіреді.
   
2. 
   2. Ас қорыту жүйесі- тағамды қабылдайды ұсатады, жұтады, қорытады, сініреді.
   
3. 
   3. Тыныс алу жүйесінің қатынасуымен ішкі және сыртқы тыныс алу, газ алмасу құбылыстары өтеді. Тыныс алу жүйесіне мұрын қуысы, көмекей, кенірдек, өкпе, плевра қатысады.
   
4. 
   Несеп шығару жүйесі. Денеде тіршілік әрекеті нәтижесінде пайда болған керексіз заттарды сыртқы ортаға шығарады.
   
5. 
   Жыныс жүйесіне көбею мүшелері кіреді. Жыныс мүшелері мен несеп шығару мүшелерінің дамуы тығыз байланысты.
   

Сүйектер жүйесі немесе скелетө деп, бір-бірімен белгілі бір зандылықпен байланысып жатқан қатты мүшелер- сүйектер мен шеміршектерден тұратын организм қанқасын айтады. Қанқа құстар денесіне белгілі бір пішін береді. Қанқа сүйектері бұлшық еттерге тіректәк- рычагтік қызмет атқара отырып, дененің қозғалуын қамтамысыз етеді. Қанқа механиқалық қызметтермен қатар организмдегі зат алмасу процесіне де тікелей қатысады. Денедегі минеральдік тұздар сүйектерде жинақталғандықтан, олар минеральдік зат алмасуды іске асырады. Мұнымен қатар организмдегі май алмасу процесі де сүйектердің қатысумен жүреді.

Дәнекер, шеміршек, сүйек ұлпалары арқылы белгілі бір заңдылықпен өзара байланысқан сүйектер мен шеміршектердің жиынтығын- қанқа деп атайды. Сүйек адам және жануар денесіндегі негізгі жанды мүше болып табылады. Ол өзінің қаттылық қасиетінің арқасында денені қимылға келтірумен бірге тіректік қызмет атқарады. Сүйекте негізінен сүйек тканінен басқа нерв және дәнекер тканьдері болады. Олар сүйек құрылысында қан, лимфа тамырларын және нерв талшықтарын түзеді. Сүйек сүйек қабығынан, сыртқы жалпы қабығынан, остеондардан, сүйектің саңылау қуыстарынан тұрады.

Сүйекті сыртынан дәнекер тканьнен тұратын сүйек қабы қоршап жатады. Ол қан тамырлы болады, осы қан тамырлары арқылы сүйек қоректенің отырады. Қан тамырлары мен нерв талшықтары сүйек ішіне арнаулы тесіктер арқылы еніп, қоректенуімен қатар нервтендіреді, сонымен бірге қорғаныштық қызмет атқарады. Ол екі қабаттан түзілген. Сыртқы қалың дәнекер ткані және ішкі остеобласт қабаты. Сүйек қабының ішкі қабаты сүйек жасайтын клеткалардан – остеобластардан түзілген. Осы сүйек клеткаларының көбею нәтижесінде сүйекте жаңа қабаттар пайда болып, сүйекті көлденең өсіреді.

2. Біліктік қанқа бас, мойын, тұлға және құйрық сүйектерін біріктіреді. Омыртқа бағанасы- омыртқалардың өзара байланысу нәтежесінде түзілген. Ол өзін құрайтын омыртқалардың түрлеріне сәйкес мойын, арқа, бел, құйымшақ және құйрық бөлімдерінен тұрады. Құстың түріне байланысты омыртқалардың саны әртүрлі. Омыртөа құрылысы жағынан аралас сүйектерге жатады. Әрбір омыртқа денедең, доғадан, жұп буын, көлденен, емікзікше және тақ жоталық өсінділерден тұрады. Мойын омыртқалардын саны тауқтарда- 14, қаздарда-17, үйректерде-14-15. Бірінші мойын омыртқаның пішіні сақина тәрізді, дорсальдік және вентральдік доғалардаң тұрады. Екінші мойын омыртқа- axis, немесе қомақты, алдыңғы шетінде вентральдік буынды беті бар тісше қсіндісімен ерекшеленеді. Қалған мойын омыртқалар типті мойын омыртқалары деп аталады. Көкірек керегесі- арқа омыртқаларынан, қабырғалардаң және төс сүйегінен құралып, көкірек куысының сүйектік негізі болып табылады.Тауқтарда көкірек керегесі қысқа, бірақ біик. Қаздарда ұзын және кен. Арқа омыртқалардын саны, тауқтарда-7, қаздарда және үйректерде-9. Тауқтарда 2-5 арқа омыртқалары өз-ара біріккен. Алтыншы омыртқа жеке, жетінші бел омыртқаларымен біріккен. Қаздарда соңғы арқа омыртқалары өз-ара және бел омыртқаларымен бірігіп кеткен. Құстардың көкірек керегесі арқа омыртқалардаң, қабырғалардан жіне төс сүйегінен құралған. Қабырға ұзын жалпақ сүйек. Оның басы, төмпегі, мойыны, бұрышы, бұлшық ет және тамырлы сайлары болады. Төс сүйегі- жалпақ сүйек, оның дорсальды ойыс және дөнес беттері болады. Краниальды шетінде жүп коракоидті бүын ойыстары және төс түтқасымен жұп бүйірлі краниальды өсіңділер орналасады. Каудальды жағынан артқы құрсақты жінішке өсінділер басталады. Төстің вентральді бетінде жақсы дамыған қыр / киль/ орналасады. Оған өте күшті бұлшық еттер бекиді, олар қанаттың қозғалуын женілтетеді.Жамбас бөліміне бел, сегізкөз, алғашқы құйрық омыртқалары және мықын сүйегі кіреді. Құйрық бөлімнің сүйек негізің, бес жеке құйрық омыртқалары және пигостиль құрайды. Пигостиль деген, ол біріккен соңғы құйрық омыртқалары. Бас қанқасы бір-бірімен тұтаса байланысқан жалпақ сүйектерден құралған. Бас сүйектері негізінен ми сауты және бет бөлімі болып екіге бөлінеді.

Аотқы аяқ сүйектері кеуделік сүйектеріне сәйкес келеді. Оларға жамбас белдеуі, ортан жілік, сирақ және аяқ басының сүйектері жатады. Жамбас сүйегі қимылсыз байланысқан үш бөліктен түзілген: мықын, шонданай, шат сүйектері. Осы үш сүйектің біріккен жеріндегі ойысты ұршық ойысы деп атайды. Оған ортан жіліктің ұршық басы енеді.Жамбас сүйек өз кезегінде, көкірек-бел-құйымшақ сүйегімен бірігіп кеткен. Ортан жілік сүйегінің ішіндегі ең ұзын, ең ірісі. Оның денесі –диафизі және екі шеті – эпифизі болады. Жоғарғы басын проксимальды, ал төменгі жағын дистальды эпифизі деп атайды. Сирақ сүйектері екі сүйектен түзілген: асық жілік және шыбық сүйегі. Асықты сүйектің дистальды басы тілерсек сүйектерінің проксимальды қатарымен, ал жіліншік сүйектерінің проксимальды бастары тілерсек сүйектерінің дистальды қатарымен бірігіп кеткен. Жіліншік сүйектер бір-бірімен қосылып бірігіп, бір ғана жіліншік сүйек құрайды. Артқа аяқта 1-ші, 2-ші, 3-ші және 4-ші тырнақ сүйектері болады.

Аяқ сүйектері екі бөлімнен құралады: 1/ еркін қозғалмайтың бөлім немесе иық жамбас белдеу; 2/ еркің қозғалатың бөлім. Иық белдеуге жаурын, бұғана, коракоидті сүйек жатады. Жаурынө жалпақ келген, үшбырышты сүйек. Оның латеральдік және қабырғалық беттері, дорсальдік, краниальдік, каудальдік жиектері және үш бұрышы болады. Жамбас белдеуі- бір-бірімен шеміршек арқылы жартылай түтаса байланысқан қос жамбас сүйектерінен тұрады. Алдыңғы аяқтың еркің қозғалатың бөлігіне: тоқпан жілік, білек сүйектері, аяқ басы қанқасы жатады. Артқы аяқтың еркің қозғалатын бөлігіне: ортан жілік, сирақ сүйектері, артқы аяқ басы қанқасы жатады.
Дәріс 4. Сүйектердің байланысы
Дәріс сабақтың мазмұны: 1.Сүйектер байланысының түрлері. Синартроз. 2.Диартроз және буындардың қозғалыстары.
1. Сүйектердің байланысы қаңқа сүйектерінің бір-бірімен өзара белгілі бір заңдылықпен байланысуын қамтамасыз етеді. Жануарлар қаңқаларындағы сүйектер байланысы екі түрге бөлінеді: тұтаса (үздіксіз) байланыс, буындық (үздікті) байланыс. Егер сүйектер бір-бірімен тікелей саңылаусыз, қимылсыз қосылса олар синартрозды байланыстар деп, ал бір-бірімен аралық саңылау қалдырып қимылды қосылса диартрозды байланыстар деп атайды. Тұтаса байланыстарға: синостоз (сүйек ұлпасы арқылы байланыс), синсаркоз ( ет ұлпасы арқылы байланыс), синхондроз(шеміршек ұлпасы арқылы байланыс), синдесмоз (дәнекер ұлпасы арқылы байланыс), синэластоз (эластикалық талшықтар арқылы байланыс) жатады. Сүйектердің түтаса байланыс түрінде сүйекаралық қозғалыс шектеулі түрде жүреді немесе ол мүлдем болмайды.

2. Буын құрылысына қатысатын сүйек санына қарай жай және күрделі буындар деп бөлінеді. Әрбір буын буын бетінен, оны жауып жатқан буын шеміршегінен және буын қапшығынан түзілген. Буын беті деп екі сүйектің бір-біріне қараған, буындасқан жерін айтады. Буындасушы сүйектердің беттері бір-біріне сай келеді. Сүйектердің буын беттері шеміршекпен жабылады. Буын қуысы дегеніміз – екі сүйек аралығындағы саңылау қуыс. Ол екі қабаттан тұрады: сыртқы (фиюброзды), ішкі (синовиальды). Буындарды шар, эллипс, ер, шығыршық, цилиндр тәрізді, жазық пішінді деп бөлеміз. Буындық байланыстар дененің кеністіктегі қозғалуын болмаса оның бөліктерінің бір-бірімен салыстырмалы жағдайдағы қимылын іске асырады. Соңдықтан, оларды қозғалмалы байланыстар деп атайды.

2. Бас бұлшық еттерің ымдау және шайнау топтарына бөледі. Ымдау бұлшық еттердің бір ұшы табиғи тесіктердің қабырғаларында аяқталып, олардың ашылып-жабылу, кенею, таралу сияқты қызметтерің жүзеге асырады. Шайнау бұлшық еттеріне: үлкен шайнау бұлшық ет, самайлық бұлшық ет, қанаттық бұлшық ет, қосқұрсақтық бұлшық ет жатады. Иық белдеуінің бүлшық еттері: трапеция тәрізді бұлшық ет,ромб тәрізді, вентральдік тісті бұлшық ет, төс-бас бұлшық ет,арқаның тым жалпақ бұлшық ет жатады. Көкірек бұлшық еттері екі топқа бөлінеді: инспираторлар / дем алу бұлшық еттер/ және экспираторлар /дем шығару бұлшық еттер/. Құрсақ бүлшық еттеріне: құрсақтың сыртқы қиғаш бұлшық еті, құрсақьың ішкі қиғаш бұлшық

1.Бұлшық ет дененің барлық қимылына қатысады. Бұлшық ет - өзіне тән пішіні,атқаратын қызметі бар дененің мүшесі. Ол бұлшық ет ұлпасынан, борпылдақ және қатты дәнекер ұлпалардан, қан тамырлары мен жүйке ұлпаларынан тұрады. Оның негізі – бұлшық ет ұлпасы. Бұлшық ет ұлпасының екі түрі бар: көлденең жолақты және бірыңғай салалы. Қаңқаның бұлшық еті – көлденең жолақты.Бұлшық еттер пішіні мен көлеміне қарай қарапайым, күрделі және қауырысынды болып үш топқа бөледі. Атқаратын қызметіне қарай бүлшық еттер динамикалық және статиқалық топтарға бөлінеді. Бұлшық еттің жұмысы негізінен оның жиырылғыштық, тітіркенгіштік және серпімділік қасиеттерінің байланысы арқасында жүзеге асады. Тұлға бұлшық еттері – арқа, кеуде, іш бұлшық еттері болып бөлінеді. Арқаның бұлшық еттері: беткейдегі және тереңдегі болып бөлінеді. Бұлшық еттердің қосымша құрылымдарына кілегейлі қалталар, кілегейлі қынаптар, қатпарлар, сесам сүйектері, ет шандыры жатады. Бұлар бұлшық еттердің қалыпты жұмыс істеуіне көмектесіп отырады. Шандыр жапқыштар жеке етті немесе еттер тобын (бүгетін, жазатын) және дененің бөлек еттерін (иық, сан, балтыр, білек еттерін) қаптап қоршап жатады. Сесам сүйектері көбінесе ет пен буын сіңірлерінің арасында кездеседі.

2. Бас бұлшық еттерің ымдау және шайнау топтарына бөледі. Ымдау бұлшық еттердің бір ұшы табиғи тесіктердің қабырғаларында аяқталып, олардың ашылып-жабылу, кенею, таралу сияқты қызметтерің жүзеге асырады. Шайнау бұлшық еттеріне: үлкен шайнау бұлшық ет, самайлық бұлшық ет, қанаттық бұлшық ет, қосқұрсақтық бұлшық ет жатады. Иық белдеуінің бүлшық еттері: трапеция тәрізді бұлшық ет,ромб тәрізді, вентральдік тісті бұлшық ет, төс-бас бұлшық ет,арқаның тым жалпақ бұлшық ет жатады. Көкірек бұлшық еттері екі топқа бөлінеді: инспираторлар / дем алу бұлшық еттер/ және экспираторлар /дем шығару бұлшық еттер/. Құрсақ бүлшық еттеріне: құрсақтың сыртқы қиғаш бұлшық еті, құрсақьың ішкі қиғаш бұлшық
Дәріс 6. Тері жабыны және оның түындылары
Дәріс сабақтың мазмұны: 1. Терінің құрылысы және қызметтері. 2.Тері туындылары.
1. Тері жабыны, немесе жалпы жабын – организмнің сыртқы ортамен тікелей жанасатын сыртқы қабығы. Ол қорғаныш қызметін атқарады (денені зақымданудан сақтайды, организмнің суды босқа шығындауына және оған ауру тудырушы микробтардың, бөгде заттардың енуіне жол бермейді). Тері сезім мүшесі. Оның сезімталдығы оның қорғаныш қызметіне тікелей байланысты. Мұнымен қатар тері ыдырау өнімдерін сыртқа шығару, дене температурасын үнемі бір қалыпта ұстап тұру және аз мөлшерде болса да дем алу қызметін атқарады. Тері үш қабаттан тұрады: оның үстіңгі жұқа қабаты эпидермис деп аталады. Ол көп қабатты мүйізделетін жалпақ эпителийден тұрады. Эпидермистің астында негізгі тері қабаты – дерма жатады. Дерманың өзі емізікше және торлы қабаттардан түзілген. Емізікше қабат – эпидермистің астында орналасып, одан негіздік мембрана арқылы бөлінген. Бұл қабатты борпылдақ дәнекер және торлы ұлпалар араласа түзеді. Емізікше қабат эпидермисті қоректендіруші қан тамырлары мен жүйке ұштарына өте бай.

2. Теріде тер және май бездері болмайды. Тек, соңғы құйымшақ омыртқас ының жоғарғы жағында ғана май бөлетін құйыршық безі болады. Тері түктері орнында қаурсындар жетілген. Құс қауырсыны теріні сыртынан жауып тұратын тері жабынының мүйізді туындысы. Ол сояудан және мамақтан тұрады. Сояу өз кезегінде: қалам мен сабақтан құралған. Қалам қауырсын сояуының теріге кіріп тұратын бөлігі, ал сабағы мамықты ұстап тұратын сояудың қалған бөлігі. Мамық сабақтан қарама-қарсы бағыттарда таралған күрделі тарамдардан құралған. Сабақтан алдымен қарама-қарсы жақтаға бұтақтар, бұтақтардан сәулелер, сәулелерден қармақша ілгектер таралады. Қауырсындар орналасу орындарына мен қызметтеріне байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Оларға: жамылғы, мамық, қағу және бағыттау қауырсындары жатады. Жамылғы қауырсындар теріні сыртынан жауып қаптап, құс денесіне белгілі пішін береді. Мамық қауырсындар майда жұмсақ болып келеді. Олар жамылғы қауырсындардың астында орналасады. Бұлардың сәулелерінде қармақша ілкегтер болмайды. Мамық қауырсындар құстар дене қызуын сақтап, бірқалыпта деңгейде ұстап тұрады. Ауа ағымына төзімді ұзын да, жалпақ қағу қауырсындары құс қанатының негізін құрайды. Құстың ұшып-қонуын қамтамасыз ететің құйрықтын негізін бағыттағыш қауырсындар түзеді. Құстардың басқа тері туындыларына: тырнақтарды, жарғақтарын, мүйіз тұмсықты, айдарды, сырғалықты, сақалдықты жатқызуға болады.

Дәріс 7. Ас қорыту жүйесі.
Дәріс сабақтың мазмұны: 1.Ішкі мүшелердің жалпы сипаттамасы. 2.Ас қорыту мүшелерінің жалпы морфофункциональдік сипаттамасы.
1. Ішкі мүшелерге ас қорыту, тыныс алу, зәр шығару, жыныс мүшелері мен ішкі секреция бездері жатады. Бұл мүшелер жүйелері көкірек, құрсақ және жамбас қуысында жататындықтан оларды ішкі мүшелер деп атайды. Дененің негізгі бөліктері: бас, мойын, тұлға, қол және аяқ. Тұлға кеуде және іш (құрсақ) қуыстарынан тұрады. Олардың арасын көкет бөледі. Іш қуысының төменгі жағын «жамбас қуысы» деп атайды. Ішкі мүшелердің шекарасын анықтау мақсатында денені шартты сызықтармен бірнеше бөліктерге бөлеміз. Іш қуысы екі горизонталь сызық арқылы 3 аймаққа бөлінеді. Жоғарғы сызық оң және сол жақтағы онекінші қабырғаның ең төменгі нүктесінің аралығын, төменгі сызық мықынның алдыңғы жоғарғы қыры аралығын қосып, іш қуысын 3 аймаққа бөледі. Олар-жоғарғы құрсақ үсті, ортадағы құрсақ, төменгі құрсақ асты. Іштің тік бұлшық етінің сыртқы шетінен жүргізілген сызық әрбір аймақты үш бөлікке бөледі. Жоғарғы құрсақ аймағы – оң, сол және ортаңғы, ал құрсақ аймағы – оң, сол бүйір және кіндік. Құрсақ асты аймағы оң, сол мықын және шат бөлігінен тұрады.

2.Ішкі мұшелерді құрылысына қарай паренхиматозды және қуысты болып екіге бөледі. Қуысты мұшелердің өзі түтүкті және қабатты қатпарлы болып бөлінеді. Бәрлық түтүкті қуысты мұшелердің қабырғасы үш қабықтан түрады: 1/ кілегейлі, 2/ бұлшық етті, 3/ сірілі. 2. Ас қорыту жүйесі ұзына бой жатқан түтік тәрізді. Оның ішкі қабырғасы қоректік заттармен тығыз байланысты келеді. Бұл мүшелер арқылы сыртқы орта мен организм арасында зат алмасу процесі өтеді.

Өкпені жауып жатқан сір (сероздық қабықша) плевра деп аталады, ол осы мүшелерді орап жатқан жұқа, жылтыр қабықша. Егер плевра өкпенің сыртын жауып жатса, оны өкпелі (висцеральды) плевра қабықшасы, ал егер көкірек қуысының қабығын астарлап жатса, оны қабырғалық (париетальды) плевра қабықшасы деп атайды. Екі қабықшаның арасындағы саңылау кеңістікті плеврааралық қуыс деп атайды. Бұл қуыстың қысымы сыртқы атмосфера қысымынан төмен болады, әрі осы қуыста плеврааралық үйкелісті азайтатын сероздық ылғал болады.Құс өкпесінде тоғыз ауа қапшығы болады. Ауа қапшықтары – негізгі бронхтардан өкпенің сыртына қарай қабырғасы жұқарып барып шығатын эктобронхтардың жалғасы.

2. Зәр шығару мүшелеріне бүйрек және несепағар жатады. Үш бөлікті бүйрек бел-құрсақ және мықын сүйектерінің төменгі беттеріндегі ойыстарда орналасады. Бүйректің орналасуы жас және жыныс ерекшеліктеріне байланысты келеді. Сырт жағынан тығыз фиброзды, оңай сыпырылатын дәнекер тканьді қапшықпен қапталған. Бүйректер құрсақ қабырғасына жақсы бекіген. Бүйрек ыдырау процесінде пайда болған керексіз заттарды организмнен шығарып, қанды тұрақты жағдайға келтіріп отырады. Бүйрек жұмысы нервтік және гуморальдық жолмен реттеліп отырады. Бүйрек құрамында екі түрлі нерв талшықтары кездеседі: симпатикалық және парасимпатикалық. Симпатикалық нерв импульстері арқылы қан тамырлары таралып, зәр бөлу азаяды. Ал парасимпатикалық нерв талшықтарының импульстерінің әсерінен керісінше, несеп бөліну процесі көбейеді. Бүйректе лимфа жүйесі де жақсы жетілген.

Несепағар – бүйректің медиальды бетінен шығып, клоаканың ортаңғы бөлігіне ашылады. Куық болмайды. Несепағар қабырғасы үш қабаттан түзілген: ішкі кілегей қабат іш жағын астарлап ұзына бойына қыртыстана жатса, ортаңғы қабаты жазық ет тканінен түзілген. Мұның өзі екі бағытта жатқан ет талшықтарынан тұрады: сыртқы – сақиналы, ішкі – ұзына бой. Ет талшықтарының жиырылу нәтижесінде бүйректен бөлініп шыққан несеп әрдайым қуыққа қарай ағып отырады.
Дәріс 10. Жыныс мүшелерінің құрылысы.
Дәріс сабақтың мазмұны: 1.Аталық және аналық жыныс мүшелерінің морфофункционалдық сипаттамасы. 2. Жыныс жүйесінің маңызы.
1. Жыныс мүшелері көбею функциясын атқарады. Олар аталық және аналық жыныс мүшелері болып бөлінеді. Еркек құстарда жыныс мүшелері жұп еннен, ен қосымшасынан және шәует жолынан тұрады. Қосалқы жыныс бездері болмайды. Ең құрсақ куысының бел аумағында орналасады. Шәует жолы ен қосымшасынан басталып, клоаканың ортаңғы бөлігіне ашылады.Аталық жыныс безінің сыртқы пішіні эллипс тәрізді. Ол ек түрлі (ішкі және сыртқы секрециялық) жұмыс атақарады. Сыртқы секрециялық жұмыс деп жыныс клеткаларын – сперматозоидтарды шығрауын, ішкі секрециялық жұмыс деп қан мен лимфаға бөліп отыратын жыныс гормондарын атайды. Аталық жыныс безінің арт жағына жабыса, оның қосалқысы жатады. Аталық жыныс безі қосалқысымен және шәует шығарар өзектің басталар бөлігімен ұма ішінде орналасады. Жыныс безіне келетін қан тамырлары нерв талшықтары сонымен бірге шәует шығарар өзек, дәнекер тканьді қабықшасымен жабылып, шәует бауын түзеді. Шәует қуықшасы түссіз келген сұйықтыққа толы болып келеді. Оның құрамында сперматозоидтар болады, сондықтан оны сперма жинаушы қойма деп атайды. Оның кілегейлі қабатынан бөлігінен сұйықтық сперманы әрі сұйылтып, әрі активтендіреді.

Ұрғашы құстарда сол жақтағы жыныс мүшелері жақсы жетілген. Сол жұмыртқаларда жұмыртқа торшаларының даму процесі жүреді. Ішкі секрециялық (гормондарды бөлу) десе, ал жұмыртқа клеткалырының бөлінуін сыртқы секрециялық жұмыс деп атайды. Аналық без сыртқы (қыртысты) және ішкі (милы) қабаттардан түзілген. Аналық жыныс бездегі жұмыртқа клеткасының дамып жетілу процесі фолликулаларда өтеді. Сол жұмыртқа жолы бес бөлімнен: құйғыштан, белоктық бөліктен, мойыншықтан, құс жатырынан және қынаптан тұрады.Ең ұзын бөлік – белоктық бөлік. Оның қабырғасындағы бездер жұмыртқаның белоктық қабығын түзеді. Мойыншықта белоқтын сыртындағы екі қабаттан тұратын жұқа қабық пайда юолады. Оның қабаттарының аралығында, жұмыртқаның доғал ұшында ауалы камера қалады. Құс жатыры қабырғасындағы бездер тұзды ертінді бөліп, жұмыртқаның ізбест қабығымен қапталуын қамтамасыз етеді. Қынапта толық жетілген жұмыртқа кақытша сақталып, клоака арқылы сыртқа шығады.

2. Тамырлар жүйесінің орталығы – жүрек. Ол іші қуыс келген, етті орган. Ол қалың ет пердесі арқылы бір-бірімен қатыспайтын екі бөлікке бөлінеді. Оның әрбір бөлімі жүрекше мен қарыншадан түзілген. Екі жүрекше жиырылып қанды қарыншаларға өткізеді, ал қарыншалар үлкен және кіші шеңбер қан айналыстарына жібереді. Атқаратын қызметтеріне қарай тамырларды артериялар, веналар, капиллярлар деп бөледі. Жүректен қанды органдарға алып кетіп жатқан тамырлар – артериялар, ал органдардан жүрекке алып келіп жатқан тамырлар – веналар деп аталады. Артерия тамырлары мен вена тамырлары арасындағы кездесетін майда тамырлар – капиллярлар деп аталады. Организмде қан айналу жүйесі бір-бірімен байланысып жатқан кіші және үлкен қан айналу шеңберлеріне бөлінеді. Кіші (өкпелік) қан айналу шеңбері оң қарыншадан өкпе артериясы арқылы басталып, жоғары қарай көтеріліп екі тарамға бөлінеді. Әр артерия тарамы өз өкпесіне енгеннен кейін, ұсақ капиллярларға бөлінеді. Осы капиллярлар бірігуінің нәтижесінде пайда болған өкпе веналары арқылы сол жүрекшеге келіп құятын қан айналу жолын кіші шеңбер немесе өкпелік шеңбер деп атайды. Үлкен қан айналу шеңбер деп жүректің сол қарыншасынан қолқа тамырлары арқылы басталып, бүкіл денеге тарамдалып, одан вена тамырлары арқылы келіп оң жүрекшемен аяқталатын жолды айтамыз.

Жүрек – конус тәрізді етті орган, оның жоғарғы, толық келген жағы жүректің негізі, ал төменгі сүйірленіп жатқан жағын жүрек ұшы деп атайды. Жүректің төмен қарап диафрагма үстінде жатқан бетін диафрагмалық, алдыңғы жағын жүректің төсқабырғалық беті дейді. Орта есеппе жүрекке 300 см³ қан сияды. Орта салмағы 250-300 г болады. Ол жүрек қабының ішінде орналасқан. Жүректің ішкі қабырғасы – эндокард, ортаңғысы – миокард, сыртқы – эпикард қабаттарынан түзілген.
Дәріс 12. Лимфа жүйесі
Дәріс сабақтың мазмұны: 1.Лимфа айналым жүйесінің құрылысы және маңызы.
Лимфа жүйесі деп вена жүйесін толықтырып тұратын тамырлар жүйесін атайды. Лимфа жүйесінің организм үшін маңызы өте зор. Себебі оның зат алмасу және фагоцитарлық процестерге қатысы бар. Тканьаралық сұйықтық организмнің ішкі ортасы болып табылады. Осы ортада қан мен ткань арасындағы зат алмасу процесі лимфа арқылы іске асырылады. Себебі тканьаралық сұйықтық қайтадан қанға толық сорылмай, майда лимфа капиллярларға өтеді, олар біртіндеп жинақталып лимфа тамырларына айналады. Денедегі барлық лимфа тамырлары жинақталып, көкірек және оң жақ лимфа өзектерін түзеді. Осы лимфа өзектері арқылы ткань сұйықтығы мойындырық және бұғанасты веналарының қосылысынан пайда болған веноздық бұрышқа келіп ашылады. Қорытып айтқанда лимфа сұйықтығы ткань аралығында қаннан пайда болып, ақыр аяғанда вена қанына келіп араласады.. Лимфа түйіндері тізе буынында, тақым астында, жамбас, шат, шынтақ буынында, қолтық, жақ астында, мойында, өкпеде, бронхыда, ішек шадырқайында кездеседі. Организмдегі барлық лимфа тамырлары көкірек және оң жақ лимфа өзектеріне барып аяқталады.

Лимфа тамырлары лимфа капиллярларының бірігуінен пайда болады. Бұл тамырлардың қабырға құрылысы қан тамырларының қабырғасынан жұқа келеді. Лимфа бездері лимфа тамырларының жолында топталып жатады. Осыған орай лимфа тамырлары лимфа бездерінен өтеді. Лимфа бездері әр түрлі пішінде болады. Олардың сыртқы капсуласы жиырылып, ішіндегі сұйықты сығып шығаруға көмектеседі. Бездерде пайда болған ақ түйіршіктер (лейкоциттер) лимфа сұйықтығына араласып, оның құрамын өзгертіп отырады

Дәріс 13. Ішкі секреция бездері
Дәріс сабақтың мазмұны: 1. Эндокринді жүйенің жалпы сипаттамасы және жіктелуі. 2. Ішкі секреция бездерінің құрылысы мен маңызы.
Организімде бездер екі үлкен топқа – сыртқы және ішкі сөл бездеріне бөлінеді. Сыртқы сөл немесе экзокриндік бездер сөлін дененің қуыс мүшелеріне, сыртқы ортаға шығарады. Бұл бездерге сілекей, асқазан, ішек, тер, т.б.бездер жатады.

Эндокриндік немесе ішкі сөл бездері деп сөлін жасуша арқылы қан мен лимфа тамырларынка шағаратын бездерді айтады. Эндокриндік бездерге гипофиз, эпифиз, гипоталамус ядролары, қалқанша, қалқанша маңы, айырша, ұйқы безі, бүйрек үсті безі, жыныс бездері кіреді. Ішкі сөл бездерінің денеде орналасуы: мида –гипофиз, эпифиз, эпиталамус ядролары, мойында және кеуде қуысында – қалқанша, қалқанша маңы және айырша бездер; іш қуысында – ұйқы және бүйрек үсті бездері; жамбас қуысында – жыныс бездері орналасқан. Сонымен бірге қазіргі замандағы зерттеулер бойынша ас қорыту жолының бойындағы және тыныс мүшелеріндегі бездер ішкі секреция бездерінің құрамына кіреді. Гипоталамус немесе томпақ асты аймағы – гипофиз. Оған сұр томпақ, көру жолы, көру жолының айқасы, емізікше дене кіреді. Гипофиз-ми қосымшасы, «түрік ер тоқымының» ойығындағы ішкі секреция безі. Көру айқастары көз алмасынан басталатын көру жүйкесінің кейбір талшықтарының айқасынан пайда болады. Сұр томпақ жылу және зат алмасуын реттейтін қыртыс асты орталығы. Гипоталамуста 32 жұп вегетативтік жүйке ортасының қыртыс асты орталығы. Олар ішкі ортаның тұрақтылығын сақтайтын, ақуыз, май көмірсу, тұз-су алмасуын реттейді. Снымен бірге гипоталамуста дененің жылуын, қанағаттану, қанағаттанбау, қанның құрамы мен осмотикалық қысымын реттейтін оорталықтар бар. Гипоталамуста ашу орталығы орналасқан.

2.Сүйек майы сүйектің кемік бөлігінде орналасады. Эмбриональдық даму дәуірінде жіліктің түтік бөлігіндегі майдан да қан заты пайда болады. Сүйектің кемік затында орналасқан қызыл майда үздіксіз қызыл қан түйіршіктері (эритроциттер), ақ қан түйіпшіктері (лейкоциттер), гранулоциттер мен тромбоциттер пайда болып отырады. Эритроциттер дамып жетілгенше бірнеше кезеңдерден өтеді. Жетілген эритроциттер мен гранулоциттер ретикулярлы тканьдердің кеңістігінен капиллярларға еніп, қан айналу жүйесіне қосылады. Көкбауыр асқазан мен диафрагма аралығындағы сол жақ қабырға етегінде орналасқан мүше. Ол қызметі жағынан қан және лимфа айналу жүйесімен тығыз байланыста келеді. Көкбауырдың бір жағы дөңес (диафрагмалық беті), екінші жағы ойыс (ішкі беті), түсі қызыл-күрең, өзі жұмсақ. Сыртынан фиброзды дәнекер қабатпен оралады. Егер көкбауырды екіге бөлсе ақ және қызыл пульпадан тұратынын көреміз. Ақ пульпасы лимфоидты тканьнен түзілген, онда лимфоциттер пайда болады. Ал ретикулярлы тканьнен түзілген пульпада қанның қызыл түйіршіктері (эритроциттер) пайда болады. Көкбауыр қан жасайтын қызметінен басқа мерзімі біткен эритроциттердің ыдырайтын жері болып есептеледі. Сондықтан да кейде қан ауруына ұшырағанда эритроциттердің көбірек бұзылуына байланысты көкбауыр өте үлкейіп кетеді. Көкбауыр қан сақтайтын қойма қызметін де атқарып, қан қысымын реттеуіне де қатысады.