ПОӘК 042-14 52/01 -20 № басылым

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

СЕМЕЙ

Алғы сөз

1. құрастырылды

Құрастырушы: _______________ «____»___________20____

К.Сатиева профессор м.а., А.Нұрсафина «Мал шаруашылығының технологиясы және аңшылықтану» кафедрасының аға оқытушы, биология магистрі

«Мал шаруашылығының технологиясы және аңшылықтану» кафедрасының отырысында

Хаттама №__ «__»_____20___ж
Кафедра меңгерушісі ___________ С.Тугамбаева
2.2. Аграрлық факультеттің оқу - әдістемелік кеңесінің отырысында

Хаттама №__ «__»_____20___ж

Университеттің оқу - әдістемелік кеңесінің

отырысында қаралып, баспаға ұсынылды

Хаттама №__ «__»_____20___ж

1 Колдану саласы.

2 Пәндердің мазмұны және сабақ түрлері бойынша сағаттарды бөлу

3 Пәндерді оқып-білу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар

4 Курс форматы

5 Курс саясаты

6 Баға қоюдың саясаты

7 Әдебиеттер

1.1 Оқытушы және пән туралы мәліметтер

Оқытушының аты-жөні: Сатиева Калия Рамазановна, Нурсафина Акмарал Жексенбаевна

Биология кафедрасы

Хабарласу мәліметі: 53-19-70

Өткізілу орны: Оқу ғимараты № 5, № 204

Пәннің аты: «Адам анатомиясы»

Кредит саны: 3 (үш)

1.2 Пәннің қысқаша сипаттамасы:

Адам анатомиясы– адам организімнің құрылысын, оның даму сатылары мен қызметің байланыстыра зерттейді. Бұл ілім зоология, физиология, генетика және тағы басқа да биологиялық пәндерді өтеуге керек ғылыми негізін жасауға қатысады.

Студенттерге адам дене мүшелерінің, жүйелерінің құрылысын, дамуын онто-филогенездік дамуына байланысты зерттеу алу болып табылады.

1.4 Пәнді зерделеудің негізгі міндеттері:

- организмнің негізгі мүшелерінің атқаратын қызметтеріне сәйкес макроскопиялық, анатомиялық құрылысын, филогенез үрдісінде күрделену белгілері мен ерекшеліктерін, сонымен қатар аталмыш пәнге тән негізгі терминдер мен ұғымдарды білуі қажет.

1.5 Зерделеу нәтижесі

Пәнді зерделеу нәтижесінде студент міндеті:

- білу дене мүшелерінің құрылысын материалдық көзқарасымен олардың дамуын, жетілуін зерттеу;

- игеру организмдердің құрылыс негіздерін жақсы игере отырып, мүшелер мен дене аумақтарының орналасу орындарын жете білуді үйрену;

- меңгеру зертханалық сабақтарда студенттер препараттармен жұмыс жасау әдістерін меңгеру;

- иемдену дене мүшелерінің, жүйелерінің құрылысын, дамуын онто-филогенездік дамуына байланысты зерттеу;

1.6 Курстың пререквизиті: “ Адам анатомиясы” пәнін оқыған кезде студент мектеп бағдарламасындағы «биология», «зоология», «анатомия» курстарынан негізгі білімдерің білу қажет.

1.7 Курс постреквизиті: « Адам анатомиясы» пәнінен алынған білім кейінгі курстарда гистология, цитология, эмбриология, генетика, физиология пәндерін оқыған кезде қолданылады.

Пән барысы. Оқылатын дәрісте кейінгі ғылымның көкейтесті мәселелері, қазіргі жетістіктері мен жаңалықтары айтылады. Өткізілетін зертханалық сабақтарда организмнен алынып, жасалған жасушалар, препараттарын тікелей зерттеп, электронды микроскопта көрінетін микробейнелерді талдап, зерделейсіздер. Пәннiң әр дәрiсiнен кейiн ұсынылған сұрақтар мен тестерге жауап берiп, оған қайтаратын жауапты жинақтап қорытып, күмәндiк туса, алдын ала дәрiстен оқып, оны толық түсiнiп, дәрiске, сабаққа дайын болып келген жөн.

Зертханалық сабақтарды өткізуге толық нұсқаулар, ұсынылған әдебиеттерде толық берілген. Жұмысты бастамас бұрын сабақтың мақсаты мен міндеттерін анықтап алып, ұсынылған әдебиеттерден теориялық материалдармен танысу қажет. Жұмысты жасаған соң міндетті түрде қорытынды жазып, суретін салу керек. Оқулықтағы тақырып соңында берілген сұрақтарға жауап беру керек.

Зертханалық сабактардың жоспары

Зертханалық сабақ 1.Анатомиялық терминдер, жазықтар. Омыртқа бағанасының құрылысы.
Сабақтың мақсаты: адам денесіндегі жазықтарды, одан шығатын бағыттарды түсініп, зерттеу. Омыртқа бағанасының әр бөлігінде жатқан омыртқалардың құрылыс ерекшеліктерін зерттеп түсіну.

1. Тапсырма. Кесте арқылы адам денесінің аумақтарың, бөліктерің зерттеп оқу. Сүйек сегментінің элементерімен танысу/ омыртқа, екі қабырға, төс/.

2. Тапсырма. Арқа омыртқасының құрылысы. Омыртқа құрылысы жағынан аралас сүйектерге жатады. Әрбір омыртқа денеден, доғадан, жұп буын, көлденең, емізікше және тақ жоталық өсінділерден тұрады. Арқа омыртқалары мойын омыртқаларға қарағанда ірілеу жетілген. Олардың әрқайсысына келіп қабырғалар тіркеледі. Сол себептен көлденең өсіндісі мен денесінде буынды беттері болады. Көлденең өсіндісі буын беті алдыңғы жағында жатады. Дене бөлігіндегі жартылай буын ойыстары омыртқа жотасын түзе келгенде бір-бірімен қосылып, бүтін буын ойысын түзеді. Бұл омыртқалардың арқа өсінділері ұзын әрі сәл төмен қарай бағытталған. Тірек қимыл аппаратына сүйектер мен сүйек аралық байланыстар және бұлшық еттер жатады. Типті арқа омыртқа құрылысымен танысып болғаннан кейін, оның ерекшеліктерін зерттеп, дәптерге сүретің салу керек.

3. Тапсырма. Адам денесі арқылы үш жазық өтеді: сагиттальды,сегментальды және фронтальды. Сагиттальды жазық адам денесінің алдынан артына қарай жоғарыдан төмен қарай жүргізіледі де, денені оң және сол бөліктерге бөледі. Сегментальды жазық адам денесіне көлденең жүргізіледі немесе сегменттерге параллель өтеді де, адам денесін жоғарғы және төменгі бөліктерге бөледі. Фронтальды жазық маңдайға параллель жүргізіледі: арқа жағы – дорзальды, құрсақ жағы – вентральды деп аталады. Негізгі анатомиялық жазықтарды және терминдерді жазып жаттау керек.

4. Тапсырма. Мойын омыртқаларының құрылысын зерттеу. Мойын омыртқаларының санына, құрылысына, пішініне назар аударыныздар. Бірінші және екінші мойын омыртқаларының құрылысың дәптерге салып белгіленіздер.

5. Тапсырма. Омыртқа жотасының құрылысымен танысып болғаннан кейін, оның әрбір бөлігінде жатқан омыртқалылардың ерекшеліктердін зерттеп ажырату білу. Бел, сегіз көз, қүйрық омыртқалыларың құрылысың зерттеп оңу.

2. Тапсырма. Бас қаңқасының бет бөлімі алуан түрлі сүйектерден түзілген. Бұған жоғарғы жақ, шықшыт, мұрын, көз, кеңірсік, төменгі жақ, таңдай және тіласты сүйектері жатады. Бет бөлімінің сүйектерінің құрылысындағы ерекшеліктерің зерттеу.

3. Тапсырма. Мандай және төбе сүйектерінің схемасын дәптерге салыныздар.
Бақылау сұрақтар: 1. Бас қанқасы қандай бөлімдерден құралған, 2. Ми саутының төбесін құрайтын сүйектерді анатыздар, 3. Ми саутының артқы қабырғасын құрайтын сүйектер, 4. Ми саутында кездесетің тесіктерді көрсетініз, 5. Бет бөліміне қандай сүйектер жатады, 6. Жоғарғы жақ сүйегі бөлімдерін атаныз.
Зертханалық сабақ 3,4. Қол- аяқ аяқ сүйектерінің құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Қол - аяқ қаңқасының бөлімдерге бөліп, зерттеп оқу.
1. Тапсырма. Қол қаңқасы: Иық белдеуі мен еркін сүйектерінен тұрады. Иық белдеуі мен еркін қозғалатын сүйектердің жалпы құрылыс схемасын зерттеп оқу. Өз кезегінде Иық белдеуі жаурынаң, ал еркін қозғалатын бөлім тоқпан жілік, білек және аяқ басы сүйектерінен құралған.

2. Тапсырма. Препарат арқылы тоқпан жіліктің және білек сүйектерінің құрылысын зерттеп оқу. Дәптерге бул сүйектерінің құрылысын салып белгілеу керек.

3. Тапсырма. Білезік, алақан және саусақ сүйектерінің құрылысы мен ерекшеліктерің зерттеп оқу керек.

4. Тапсырма. Аяқ қаңқасы: жамбас белдеуі мен еркін сүйектерінен тұрады. Жамбас белдеуі мен еркін қозғалатын сүйектердің.жалпы құрылыс схемасын зерттеп оқу. Өз кезегінде жамбас белдеуі жамбастан, ал еркін қозғалатын бөлім ортан жілік, сирақ және аяқ басы сүйектерінен құралған.

2. Тапсырма. Препарат арқылы ортан жілітің және сирақ сүйектерінің құрылысын зерттеп оқу. Дәптерге бул сүйектерінің құрылысын салып белгілеу керек.

3. тапсырма. Тілерсек, табан және саусақ сүйектерінің құрылысы мен ерекшеліктерің зерттеп оқу керек.

2. Тапсырма. Буының жалпы құрылысын оқып, оны дәптерге салып белгіленіздер / буын капсуласы, синовий, буын шеміршегі, буын қуысы, буын беттері/. Буындардың бекем болып тұруына негізінде үш жағдай әсер етеді: 1) сіңір байламдарының қатуы; 2) бұлшық еттердің тартымы (тонусы); 3) буын қуысындағы қысымның атмосфералық қысымға қарағанда кем болуы. Осы жағдайлардың ара қатынасының өзгеруіне байланысты түрлі буын аурулары туындауы мүмкін.

3. Тапсырма. Қызметіне байланысты буындардың түрлерің анықтаныздар.

4. 
   Тапсырма. Бас қанқа сүйектерінің және омыртқалыларының байласуының зерттеп оқыныздар.
   

Бақылау сүрақтар: 1. Сүйектер байланысының қандай түрлері болады, 2. Сүйектердің тұтаса байланысуы түрлері, 2. Буын дегеніміз не, 3. Құрылысына қарай қандай буындарды білесіз, 4. Жамбас сүйектері қалай байланысады.

2. Тапсырма. Бастын ымдау және шайнау еттерінің құрылысы мен қызметің зерттеп оқу керек. Әрбір еттің басталатын және бекитін жағдайын білгеннен кейін, олардын қызметін анықтау керек.

Көкірек бұлшық еттері теріасты және меншікті еттер болып екіге бөлінеді. Беткей еттері жиырылған кезде қол сүйектерін қимылға келтіріп отырады. Бұл еттерге көкіректі үлкен және кіші еттері, бұғанаасты және алдыңғы тісті еттер жатады. Әр бір еттің басталатын және бекитін білгеннен кейін, олардың қызметін анықтау керек.

2. Тапсырма. Құрсақ бөлігі төменгі қабырғалар жиегінен басталып, жамбас сүйегінің мықын қырына дейін созылады. Құрсақ еттері орналасқан жерілеріне қарай алдыңғы, екі бүйір және артқы құрсақ еттері болып бөлінеді. Алдыңғы құрсақ еттеріне тік және пирамидалық еттер, бүйір бетіне сыртқы, ішкі қиғаш еттері мен көлденең құрсақ еті, ал сыртқы еттерге белдің шаршы еті жатады.
Бақылау сұрақтар: 1. Көкірек бұлшық еттері қандай топтарға бөлінеді, 2. Экспираторлар дегеніміз не, 3. Құрсақ бұлшық еттерін атаныз. Олардың ет талшықтары қалай бағытталған, 4. Қандай бұлшық еттер құрсақтан ақ сызығын түзеді.
Зертханалық сабақ 9. Қол-Ааяқ бұлшық еттері.
Сабақтың мақсаты: Қол-аяқ бұлшық еттерінің топографиясын және қызметтерін оқып зерттеу.
1.Тапсырма.Қол бұлшық еттерінің құрылысын зерттеу, олардың жиырылғандағы атқаратын қызметтерің білу. Бұлшық еттер орналасуына қарай иық белдеуінің еттері және еркін қозғалатын бөлігінің еттері болып екіге бөлінеді.

2. Тапсырма. Аяқ бұлшық еттерінің орналасу тәртібі мен атқаратын қызметтерімен танысу керек.Жамбас белдеуінің бұлшық еттері ішкі және сыртқы топқа бөлінеді. Сыртқы еттерге жамбас сүйегін сыртқы жағынан қоршап жатқан бұлшық еттер кіреді. Бұл еттер жамбас буынының жан-жағынан өтіп, оны түрлі қозғалыстарға келтіреді. Жамбастың ішкі жағында жатқан бұлшық еттерге: бел-мықын еті, алмұрт тәрізді ет, ішкі қолсұғар еті, құймышақ еті жатады. Ал жамбастың сыртқы жағында жатқан еттеріне үлкен, ортаңғы кіші бөкесе еттері, санның жалпақ шандырын керетін ет, егіз еттер, санның шаршы және сыртқы қолсұғар еттері жатады. Аяқтың еркін қозғалып тұратын бөлігінің бұлшық еттері немесе аяқтың өз еттері аяқ сүйектерініің бөлінуіне сәйкес бұл да сан, сирақ және аяқ басының бұлшық еттері болаып бөлінеді. Сан немесе ортан жілік бұлшық еттері санның ортан жілігін қоршап жатады. Бұл еттер өзінің орналасуы мен қызметтеріне байланысты алдыңғы, ішкі және артқы топтарға бөлінеді. Олардың алдыңғы топ еттері санды бүгу қызметін атқарса, ішкі еттері ішке тарту, ал сырт жақ еттері санды жамбас буынынан жазу қызметін атқарады.

2. Тапсырма. Тері бездері өздерінің шығаратын затына байланысты май бездері, тер бездері және сүт бездері болып бөлінеді. Май бездері терінің барлық бөлігінде кездеседі. Тер бездері терінің терең шел қабатында кездеседі. Олар шумақталып келіп тер шығаратын түтігі арқылы тік көтеріліп, тері бетіне ашылады.

3. Тапсырма. Шәштің құрылысын зерттеп оқу. Шәш екі төрт бөлімнен тұрады: 1/ шәш өзегі, 2/ шәш түбірі.Шәш өзегі өз кезегінде а/ кутикуладан,б/ қыртысты қабаттан, в/ милық қабаттан тұрады Суретін дәптерге салып белгілеу керек.
Бақылау сұрақтар:1. Терінің анатомиялық құрылысы, 2. Терінің қызметтерің атаныздар, 3. Терінің туындыларына не жатады?, 4. Шәштің құрылысы, 5. Май және тері бездерінің құрылысы.
Зертханалық сабақ 11,12. Ас қорыту мүшелерінің құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Ауыз қуысының, жұтқыншақ, өңеш, асқазанның құрылысы және қызметтерімен танысу.
1. Тапсырма. Ауыз қуысының құрылысын зерттеп оқу керек. Ауыз қуысы ас қорыту жүйесінің алдыңғы мүшесі. Ауыз жұтқыншақпен жалғасады да, ас қорыту жүйесінің бас бөлімін құрайды. Ауыз арқылы адам азықты тістеп үзеді, шайнайды, сілекеймен жібітеді, тілмен араластырып сорады және жұтады. Ауыз қуысы еріндер мен ұрттан, қызыл иек пен тістерден, тілден, қызыл иектен, таңдайдан тұрады.

2. Тапсырма. Ұй жануарлар тістерінің анатомиялық құрылысын зерттеп, тіс формуласымен танысу. Тістер атқаратын қызметіне, құрылысына және орналасу орнына қарай әртүрлі болып келеді. Тістін суретің салып белгілеу керек.

3. Тапсырма. Т ілдің анатомиялық құрылысымен танысу. Тілдің дәм емікзікшелерінің түрлерін, орналасуын анықтау керек. Тілдің суретін салу.

4. Тапсырма. Жұтқыншақтын құрылысын зерттеп, онын қабырға қабаттарының ерекшелігін түсіну.

5. Тапсырма. Өңеш жұтқыншақты қарынмен жалғастырып, жұтылған азықты ауыз қуысынан қарынға жеткізетін ұзын түтікше етті-жарғақты мүше. Денедегі орналасу орнына қарай өңешті үш бөлікке бөледі: мойындық, көкіректік және құрсақтық бөліктер.

6. Тапсырма. Асқазан ас қорыту жолының кеңейген бөлігі, асты сақтайды, қорытады және асты қорыту үшін сөл бөліп шығарады. Асқазан іш қуысының жоғарысыныда көкет пен бауырдың астында орналасқан, оның үлкен бөлігі омыртқа жотасының сол жағында орналасқан. Асқазанның құрылысы: кардиал, пилорик бөлігі, денесі, түбі, алдыңғы, артқы қабырғасы. Алдыңғы және артқы қабырғаларының шектесуінен кіші және үлкен иірімдер пайдап болады. Асқазанның қабырғасының құрылысы үш қабаттан тұрады:ішкі шырышты, шырыш асты қабаты; бұлшық ет қабаты, сір, сір асты қабаты.

Бақылау сұрақтар: 1. Ауыз қуысының құрылысы, 2. Тістің анатомиялық құрылысы, 3. Тілдің дәм сезу емікзікшелерінің түрлерін, орналасуын атаныз, 4. Ірі сілекей безедерді атаныздар, 5. Жұтқыншақтын қызметтері, 6. Өнештін бөлімдерің атаныздар, 7. Асқазанның құрылысы.

Зертханалық сабақ 13,14. Тыныс алу мүшелері.

Сабақтың мақсаты: Тыныс алу мүшелерінің құрылысын, қызметтерін оқып, зерттеу.
1. Тапсырма. Тыныс алу мүшелерінің құрылысына жалпы анықтама беру керек. Тыныс алу мүшелері организмде газ алмасу қызметін атқарады. Мұнымен қатар тыныс алу жүйесінде иіс сезу, дыбыс мүшелері де орналасады. Қызметтеріне қарай тыныс алу аппараттары тыныс жолдары және газ алмасу мүшесі болып бөлінеді. Тыныс жолдарына мұрын, аңқа (жұтқыншақтың ауа жүретін бөлігі), көмекей, кеңірдек, бронхтар жатады. Газ алмасу қызметін өкпе атқарады.

2. Тапсырма. Мұрын ішкі жағынан мұрын пердесі арқылы екі мұрын қуысына бөлінеді. Мұрын қуысының кіреберіс тесіктері және жұтқыншаққа шығаберіс тесіктері хоандар болады. Мұрын қуысы ішкі бетінің тек алдыңғы жағы ғана тері тектес кілегейлі қабықпен қапталған.

3. Тапсырма. Көмекей тыныс алуға керекті ауаны өткізетін тыныс жолдарына жатады. Оның ортаңғы қабығының негізін бір-бірімен қозғалмалы байланысқан 5 шеміршек түзеді, олар сақиналық, қалқанша, жұп, ожауша және бөбешіктік.

4. Тапсырма. Кеңірдек түтік тәрізді мүше, көмекейді өкпе бронхтарымен жалғастырады.

Бақылау сұрақтар: 1. Мұрынын анатомиялық құрылысы, 2. Мұрын қуысы қандай бөліктерге бөлінеді, 3. Көмекей қабырғасында қандай шеміршектер орналасқан және олар бір-бірімен қалай байланысады, 4. Дыбыстық аппартының орналасуы орны мен құрылысы, 5. Кенірдектің құрылысы, 6. Бифуркация дегеніміз не?

Зертханалық сабақ 15. Зәр шығару мүшелерінің құрылысы.

2. Тапсырма. Бүйрек препараты мен сүткөректілердің бүйрегің пайдаланып, сыртқы және ішкі қабатының құрылысын көру. Сырт жағынан тығыз фиброзды, оңай сыпырылатын дәнекер тканьді қапшықпен қапталған. Бүйректер құрсақ қабырғасына жақсы бекіген. Бүйрек ыдырау процесінде пайда болған керексіз заттарды организмнен шығарып, қанды тұрақты жағдайға келтіріп отырады.

3. Тапсырма. Несепағырдың, қуқтын құрылысы және манызын таблица мен муляждер арқылы оқып түсіну керек.Несепағар – бүйрек түбегінен басталып, төмен қарай жүріп отырып қуыққа келіп жалғасады. Оны құрсақ және жамбас бөлігіне бөледі. Несепағар қабырғасы үш қабаттан түзілген: ішкі кілегей қабат іш жағын астарлап ұзына бойына қыртыстана жатса, ортаңғы қабаты жазық ет тканінен түзілген. Қуық – зәрдің уақытша жиналып тұратын мүше. Ол жамбас қуысында шат сүйегінің артында орналасқан. Оның түбі, ұшы, денесі болады. Қуық түбінен несеп каналы басталады. Несеп каналы – қуықтың зәр шығаратын түтігі.
Бақылау сұрақтар: 1. Зәр шығару жүйесі қай басқа жүйіемен тығыз байланысты, 2. Бүйректің құрылысы, 3. Бүйректің түрлері, 4. Бұйректің қай бөлімінде зәр түзіледі, 5. Несепағардын құрылысы, 6. Қуықтын құрылысы.
Зертханалық сабақ 16. Аталық жыныс мүшелерінің құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Аталық жыныс мүшелерінің құрылысы және қызметтерін оқып зерттеу.
1. Тапсырма. Аталық жыныс мүшелерінің құрылысын, манызын зерттеп оқу. Аталық жыныс мұшелеріне ен, ен қосымшасы, шәуеттік жол, ен қабы, несеп-жыныс өзегі, қосалқы жыныстық бездер, атлық жыныс мүшесі жатады. Ен құрылысын, топографиясан, манызын зерттеп оқу. Дәптерге ен, ен қосымшасын суретін салы керек.

2. Тапсырма. Шәует жолынын, несеп- жыныс өзегінің, ен баудың құрылысымен, топографиясын зерттеп оқу керек.

3. Тапсырма. Қосалқы жыныс бездерінің және аталық жыныс мүшесінің құрысын оқып зертте, қызметерін білу қажет.
Бақылау сұрақтар:1. Аталық жыныс мүшелерін атап, препараттан көрсету, 2. Еннің, енбаудын құрылымы, 3. Шәует өзегінің, несеп- жыныс каналынын құрылысы, 4. Сыртқы жыныс мүшесінің құрылысы.
Зертханалық сабақ 17. Аналық жыныс мүшелерінің құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Аналық жыныс мүшелерінің құрылысымен, атқаратын қызметтерімен танысу.
1. Тапсырма. Аналық жыныс мүшелер – сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Оның ішкі мүшелеріне аналық жыныс безі, жатыр, жатыр түтіктері, қынап, ал сыртқысына үлкен және кіші жыныс еріндері, қынаптың кіреберісі және несеп каналы жатады. Аналық жыныс безі – жұп орган. Кіші жамбас ішінде жатырдың екі жағын ала орналасқан. Аналық бездің функциясы өте күрделі, яғни жұмыртқа клеталарының өсіп-дамуымен бірге, қанға жыныстық гормондарды бөліп отырады. Аналық жыныс безінің құрысын дәптерге салып, оны белгілеу керек.

2. Тапсырма. Жатыр түтігі – жатырдың екі жағынан басталып көлденең созылып жатады. Оның бір жағы жіңішкеріп келіп жатырға ашылса, екінші жағы құйғыш тәрізді кеңейіп келіп құрсақ қуысына ашылады. Жатыр түтігінің ұзындығы 10-12 см, ені 0,5 см, сырты сір қабықшамен толығынан оралған.

3. Тапсырма. Жатыр – алмұрт тәрізді бірыңғай салалы ет талышқтарынан түзілген қуысты мүше. Ол кіші жамбас қуысында, қуық пен тік ішектің аралығында орналасқан. Ұрықтанған жұмыртқа клеткасы жатырға жатыр түтігі арқылы енгеннен бастап, босанғанға дейін өсіп-дамиды. Жатырдың жоғарғы түп бөлігіне екі жатыр түтігі ашылады. Жатыр қабырғасы үш қабаттан түзілген: сыртқы периметриум –жатырдың сыртын айнала жауып жатқан сір қабаты. Ортаңғы қабат – миометриум – өте қалың жетілген ет қабаты, ішкі қабат – эндометриум – жатырдың іш жағын астарлап жатқан кілегейлі қабат.

Бақылау сұрақтар: 1. Аналық жыныс жүйесіне қандай мүшелер жатады, 2. Жұмыртқалықтын құрылысы, манызы, 3. Жатыр түтігің құрылысы, 4. Жатырдың құрылысы, онын малда түрлері, 5. Сыртқы аналық жыныс мүшелеріне не жатады ?

Зертханалық сабақ 18,19. Жүрек-қан тамырлар жүйесі.
Сабақтың мақсаты: Жүректің құрылысы және қызметі. Қан тамырлар, қан айналу шеңберлері.
1. Тапсырма. Жүректің құрылысын, топографиясын, қызметің зерттеп оқу. Жүрек тұйықталған қан тамырларымен үздіксіз қамтамасыз етіп отыратын, қан айналу жүйесінің қуысты-етті мүшесі. Оның пішіні конус тәрізді болып келеді. Жүрек ішкі жағынан ет пердесі арқылы екі бөлікке бөлінеді. Әрбір бөлік өз кезегінде жүрекшеден және қарыншадан тұрады. Жүрек төрт камерадан: оң және сол жүрекшеден, оң және сол қарыншадан құралады. Жүрекшелер мен қарыншалар бір-бірімен жүрекше-қарынша тесіктері арқылы қатысады. Жүрек қабырғасы үш қабаттан: ішкі-эндокардтан, ортаңғы-миокардтан, сыртқы-эпикардтан тұрады.

2. Тапсырма. Артерия және вена тамырлардың құрысымен танысу. Кіші қан айналу шеңберінің негізгі артериалар мен веналарының тарамдалуын зерттеу.Үлкен қан айналу шеңбері деп қанның жүректің сол қарыншасынан оның оң жүрекшесіне дейінгі аралық жүріп өткен жолын айтады. Тамырлар жүйесі организмдегі зат алмасу процесінің үздіксіз жүруін, дененің біртұтастығын қамтамасыз етеді. Тамырлар жүйесі шығу тегі құрылысы, қызметі жағынан тектес бір-бірімен тығыз байланысты үш жүйеден түзілген. Олар: қан айналу жүйесі, лимфа айналу жүйесі, қан жасаушы мүшелер. Қан айналу жүйесін тұйықталған қан тамырлары артериялар, веналар, капиллярлар және жүрек құрайды.

3. Тапсырма. Аяқты көректеніретің негізгі артерияларды зерттеп оқу.

4. Тапсырма. Организмнің негізгі вена тамырларымен танысу. Капиллярдың құрылысын мен қызметің зерттеп оқу.

2. Тапсырма. Лимфа бездері лимфа тамырларының жолында топталып жатады. Осыған орай лимфа тамырлары лимфа бездерінен өтеді. Лимфа бездері әр түрлі пішінде болады. Олардың сыртқы капсуласы жиырылып, ішіндегі сұйықты сығып шығаруға көмектеседі. Бездерде пайда болған ақ түйіршіктер (лейкоциттер) лимфа сұйықтығына араласып, оның құрамын өзгертіп отырады. Бір лимфа безінің құрылысын салып, белгілеу керек.

2. Тапсырма. Көкбаурдың құрылысын, топографиясын, қызметін зерттеу. Суретін салып, белгілеу керек.

3. Тапсырма. Айырша безінің құрылысымен қызметімен танысу.

4. Тапсырма. Эндокринді жүйе жіктелуін үғып алу. Эндокринді мүшелерге тән құрылыс белгілерін меңгеріп алып, не себепті гипофиз эндокринді жүйенің басты орталық безі есептелетінің анықтау.

5. Тапсырма. Қалқанша безінің құрылысын зерттеп оқу. Суретін салып, белгілеу кажет.

Бақылау сұрақтар: 1. Қан жасау мүшелерге қандай мүшелер жатады ? 2. Қан жасау мүшелерінің қызметтері, 3. Көкбаурдың құрылысы, 4. Ішкі секреция бездеріне аныықтама берініз, 5. Қалқанша безінің анатомиялық құрылысы, қызметі.

2. Тапсырма. Жұлыннін құрылысын, әрі оны қимыл- қозғалыстың орталық реттеушісі және жүйке қозу толқынын өткізуші мүше ретінде зерттеп білу. Жота және вегетативтік түйіндердің құрылысындағы ерекшеліктерін меңгеріп алу. Жұлын омыртқа каналының ішінде жатады. Ол ауыз омыртқасының тұсында сопақша миға жалғасады. Жұлын тізбектеліп жатқан 31 сегменттен түзілген. Оның әрбір сегментінің екі жанынан алдыңғы және артқы жұлын түбіршіктері шығып, омыртқааралық тесіктің тұсында бір-бірімен қосылып, 31 пар жұлын нервсін түзеді.

2. Тапсырма. Мишық, үлкен ми сынарлары құрылыс ерекшеліктерін зерттеу. Оларды бір-бірінен ажырата білу.

3. Тапсырма. Ромб тәрізді мидың құрылысын зерттеп оқу.

4. Тапсырма. Сонғы мидын құрылысын зерттеп оқу.

2. Тапсырма. Мойындық жүйкелер жұлынның төрт жоғарғы мойын жүйкесінің алдыңғы тармақтарынан пайда болады. Олардың әрқайсысы 3 тармаққа бөлінеді. Мойындық және арқалық жұлындық жүйкелердің түзілуін және тарамдалуын білу керек.

3. Тапсырма. Иық өрімі мойынның төрт төменгі, бір кеуде жүйесінің алдыңғы тармақтыранан пайда болған. Ол алдыңғы және артқы сатылы бұлшық еттердің аралығынан өтіп, бұғана үсті шұңқырында бұғана үсті артериясымен қатар жатады. Иық торының ұзын тармақтары қолды, ал қысқасы иық белдеуінің бұлшық еттерін жүйкемен қамтамасыз етеді. Иық торының қысқа тармақтарының ішіндегі ең ірісі қолтық асты жүйкесі. Иық өрімінің ұзын тармақтары: 1) ішкергі (медиальды) тері жүйкесі – иықтың ішкі бетінің терісін жүйкелендіреді; 2) білектің ішкергі тері жүйесі; 3) ортаңғы жүйке білектің барлық бүгуші топтағы бұлшық еттерін жүйкелендіреді. 4) шынтақ жүйкесі білектің қол басын бүгетін бұлшық еттерін, бармақтың тереңдегі бүгуші бұлшық еттерін жүйкемен қамтамасыз етеді. 5) шыбық жүйкесі иық өрімінің ірі жүйкесі.

Бақылау сүрақтар: 1. Қандай жүлындық жүйкелерді білесіздер, 2. Жүлындық жүйкелер түзілуі мен тармақталуын атаныз, 3. Мойындық жүйкелердің дорсальдік және вентральдік тармақтары мойының қандай бөліктерін жүйкелендіреді, 4. Иық торабынын тарамдалуы.

Зертханалық сабақ 27. Бастық жүйкелер / бірінші 6 жүп/.
Сабақтың мақсаты: 6 жұп бастық жүйкелердің тарамдануын зерттеп оқу.
1. Тапсырма. Бастық жүйкелер барлығы 12 жұп болып, ми бағынынан басталады. Олар атқаратын қызметтеріне қарай сезімтал, қозғалтқыш және аралас жүйкелерге бөлінеді. І жұп – иістік жүйкелер мұрынның кілегейлі қабығында орналасқан иіс сезгіш жасушаларының нейроциттері болып табылады; ІІ жұп – көрулік жүйке, көздің торлы қабығында орналасқан мультиполярлық жасушалардың нейроциттерінен пайда болады; ІІІ жұп – көзқимылдатқыш жүйке, ортаңғы мидың үлкен ми аяқшаларынан басталады; ІҮ жұп – шығырлық жүйке, ортаңғы мидан көздік саңылау арқылы көздікке еніп, көздің дорсальдық қиғаш бұлшық етінде тарамдалады; Ү жұп – үшкілдік жүйке мидан шығатын ең ірі аралас жүйкесі; ҮІ жұп - әкеткіш жүйке сопақша мидан шығып, көздік саңылау арқылы көздікке өтеді де, көз алмасы бұлшық еттеріне барады.

Бақылау сұрақтар: 1. Атқаратын қызметіне қарай қандай бастық жүйкелер болады, 2. Сезімтал бастық жүйкелерді атаныздар, 3. Қозғалтқыш жүйкелерге тоқталаныз, 4. Қандай бастық жүйкелер аралас болып табылады.

2. Тапсырма. Симпатикалық бөлім жүрек тамыр аралық мүшелер жүйесін, ал парасимпатикалық бөлім барлық ішкі мүшелер мен бездерді жүйкелендіреді. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлімінің құрамына вегетативті орталықтар, вегетативтік түйіндер (ганглийлер), вегетативтік жүйкелер және вегетативтік тораптар кіреді. Вегетативтік орталықтар ми мен жұлындағы сұр заттың белгілі бір жерде топтасып орналасуының нәтижесінде түзіледі. Вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігінің құрамына мынадай құрылымдар кіреді: а) оң және сол симпатикалық бағандар, б) омыртқамаңайлық (паравертебральдік) түйіндер, в) миелинді преганглионарлық жүйкелік талшықтар, г) миелинсіз постганглионарлық жүйкелік талшықтар.

2. Тапсырма. Көру мүшесінін құрылысы. Көру мүшелері көз алмасынан, көру нервісінен және қосымша аппараттардан тұрады. Көз алмасы бас сүйектің алдыңғы жағындағы көз шарасының ішінде орналасқан. Көз алмасы үш қабықтан: сыртқы тығыз талшықты, ортаңғы-тамырлы қабық, ішкі торлы қабықтан түзілген. Көздің құрылысын салып, белгілеу керек.

3. Тапсырма. Құлақтын құрылымы туралы білімді бекіту. Есту мүшесі орналасуына, атқаратын қызметіне қарай сыртқы, ортаңғы және ішкі құлаққа бөлінеді. Есту – тепе-теңдік анализаторының рецепторлары ішкі құлақта орналасқан. Ал сыртқы және ортаңғы құлақтар аталған анализаторлардың көмекші құрылымы болып саналады.

Бақылау сүрақтар: 1. Сезім мүшелеріне жалпы анықтама, олардың негізгі бөлімдері, 2. Көз алмасының қабырғасындағы сыртқы қабығының бөлімдерін атаныздар, 3. Есту тепе-теңдік анализаторының құрылысы, 4. Құлақтын құрылысы.

Қатынасу: дәрiс, зертханалық сабақтарға мiндеттi түрде қатынасу керек. Егерде қандайда болмасын себептермен сiз оларға қатынаса алмасаңыз, онда барлық меңгере алмаған материалға жауапкер боласыз. Мiнез – құлық: Студент ар кодексiн: мiнез-құлық этикасын сақтауы керек. Сабаққа кешiгу кешiрiлмейтiн қылық. Сабақ үстiнде оқу тәртiбiн жиi бұзушылар дәрiсханадан шығарылып жiберiледi, немесе бүкiл курс бойынша «қанағаттанарлықсыз» бағамен жазаланады. Бақылау тапсырмалары. Олар сөзсiз орындалып, белгiленген мерзiмде тапсырылуы қажет. Кешiгiп орындалған жұмыстардың бағасы өзiнен - өзi төмен болады. Межелiк бағалау: Межелiк бағалаудың қортындысы сабақ қатысуы мен үлгерiмiне, студенттердiң белгiленген мерзiмге өз бетiмен жұмыс орындауына, сабақта ауызша немесе жазбаша түрде берген жауабына, межелiк бақылау қортындысына байланысты қойылады. Көшiрiп алу және бiреудiң шығармасын толық немесе жарым-жартылай өз атымен ұрлап пайдалану: Қандай да болмасын көшiрiп алу немесе бiреудiң шығармасын толық, не жарым-жартылай өз атымен ұрлап пайдалану (басқа студенттерден дайын тапсырма және шешiмдер көшiрмесiн пайдалану) дәрiсханадан шығарумен тоқтатылады немесе «қанағаттанарлықсыз» бағамен жазаланады. Ұрлап пайдалану мен алдауды болғызбау керек. Ұялы телофон: Сабақ үстiнде оны үзiп тастау, немесе ұялы телефонмен байланысты болғызбау керек.

• 
  Оқытушымен студент бір-біріне сыйластықпен қарау керек.
  
• 
  Кез келген тәртіп бұзушылықтар жазаланады, ал белсенді жұмыс керісінше мадақталады.
  
• 
  Сабаққа кешікпеу және сабақты босатпау.
  
• 
  Білімді бағалау баллды-рейтингті жүйе бойынша жүргізіледі.