Проблемы повышения качества образования в условиях глобализации

ТАБЛИЦА 2

Преобладающее большинство городов Узбекистана имеют небольшую численность населения – от 10 тыс. до 100 тыс человек. Количество таких городов в Узбекистане составляет – 96. В республике насчитывается также 17 городов с численностью населения свыше 100 тыс. человек и три крупных города, в которых проживают более 350 тыс. человек. Это города – Наманган, Самарканд и Андижан.

В городской сети республики имеются и 6 мелких городов с численностью населения менее 10 тыс. чел. По законодательству республики Узбекистан к категории городов могуть быть отнесены населенные пункты с численностью населения не менее 7 тыс. человек, преобладающее большинство трудоспособного населения которых занято несельскохозяйственным трудом.

В Узбекистане существует также категория городских поселков, к которым могут быть отнесены населенные пункты с численностью населения не менее 2 тыс. человек, преобладающее большинство трудоспособного населения которых не занято сельскохозяйственным трудом. Количество городских поселков в Узбекистане – 114, среди которых 48 с населением более 10 тыс. чел. и даже 20 тыс. человек.

Города Узбекистана играют важную роль в системе государственного территориального управления социально-экономическим и политическим развитием республики.

Большинство из них являются центрами административно-территориальных образований – вилоятов и туманов. По административно-территориальному устройству Узбекистан состоит из Республики Каракалпакстан, 12 вилоятов (областей), которые возглавляются крупными городами.

Республика Каракалпакстан и вилояты подразделяются на сельские туманы (районы), административными центрами которых, в основном, также являются города.

Во всех вилоятах Узбекистана насчитывается 159 сельских административных районов, которые в свою очередь делятся на сельские сходы граждан, представляющие собой органы местного самоуправления. Количество сельских сходов граждан в республике – 1472.

Первичными звеньями местного самоуправления граждан в Узбекистане является - «махалля». Это небольшие территории самоуправления по месту жительства граждан. В городах и сельских районах Узбекистана насчитывается около 8 тыс. махаллей, на территории которых проходит совместная общественная жизнь его жителей.

Основу экономики Узбекистана составляет аграрно-индустриальный комплекс со специализацией на хлопководстве, зерноводстве, животноводстве, садоводстве, виноградарстве и овощеводстве. На базе промышленного освоения сельскохозяйственного сырья сформировалась система малых и средних городов в густонаселенных оазисах республики (Ферганская долина, Зарафшанская долина, низовья Амударьи и др). В республике развиты также горнодобывающая промышленность, ориентированная на полезные ископаемые территории Узбекистана – золото, газ, нефть, медь и др. На базе их промышленного освоения создано множество крупных городов (Алмалык, Навои, Зарафшан, Ангрен и др.). вышеуказанные особенности современной урбанизации Узбекистана с учетом природно-географических условий и социально-экономического развития республики в период формирования рыночных отношений лежат в основе национальной урбанистической политики страны.

Главной целью национальной политики урбанизации Узбекистана в условиях независимости является повышение урбанизированности титульного населения республики на основе распространения городского образа жизни в сельскую местность. Это достигается путем:

- строительства небольших промышленных предприятий и производств в сельских густонаселенных районах, в которых проживает преимущественно местное население;

- формирования развитой социальной инфраструктуры на селе;

- развития транспортной сети регионов республики, в особенности пригородного транспорта крупных, а также малых и средних городов.

Важным направлением национальной политики урбанизации на современном этапе является подготовка квалифицированных рабочих кадров из числа местного населения и привлечение их для работы на крупных предприятиях авиационной, автомобильной, текстильной, легкой, пищевой и других отраслей промышленности Узбекистана.

Осуществление на практике основных направлений и решение задач национальной политики урбанизации Узбекистана сопровождается существенными социальными сдвигами в жизни городского и особенно сельского населения. Прежде всего, следует отметить, что продвижение производства и развитие социальной инфраструктуры в сельской местности решает проблемы занятости трудоспособного сельского населения, перераспределения трудовых ресурсов села из сельского хозяйства в более передовые отрасли экономики – промышленность, транспорт, строительство, образование, здравоохранение и т.д.

Повышение занятости сельских трудовых ресурсов в свою очередь способствует улучшению материального благосостояния сельского населения республики.

В целом, национальная политика урбанизации Узбекистана, способствует распространению городского образа жизни в сельскую местность, что существенно улучшает культурно-бытовые условия сельского населения страны и вносит существенные положительные изменения в стиль его жизни.

1.Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторических наук в Узбекистане.Т., 1970.С. 100-114

2.Караханов М.Некапиталистический путь развития и проблемы народонаселения. Т, 1983; Он же. Демографические процессы в Средней Азии. // Брачность, рождаемость, смертность в СССР.М. , 1977. С.191-213 .; Мулляджанов И.Р. Демографическое развитие Узбекской ССР. - Т., 1983; Он же. Народонаселение  Узбекской ССР. - Т., 1967.

3.Атамирзаев О.Б., Гентшке В.Л., Муртазаева Р.Х., Салиев А. Историко-демографические очерки урбанизации Узбекистана. Т., 2002.

4.Бобожонова Д. Б. Ўзбекистонда демографик жараёнлар ва уларнинг хусусияти. Т. ,1995; Она же. Ўзбекистонда ижтимоий - иқтисодий муносабатлар. Т. , 1999.

5.Пиримкулов Ш. Д. Сургун қилинган поляк фуқаролари Ўзбекистонда. Т. ,2006.; Польские школы и детские учреждения в СССР. - Т. , 1990 и др.

6.Гентшке В. Л. Из истории польской диаспоры. // Ўзбекистон тарихи, 2001, №1, С.34 - 43; Депортация народов в период советского тоталитаризма гуманитарная катастрофа для общества. // Вестник НУУ, 2000, №4.С.20 -24 .

7.Рахманкулова А. Ўзбекистонга зўрлик билан кўчирилган халқларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволига доир. // Ижтимоий фикр. Инсон ҳуқуқлари, 2002, №1, - 62-71 бетлар.

8.Ким П. Г. Корейцы Республики Узбекистан: история и современность. - Т. , 1993.

9.Ҳаитов Ш. Иккинчи жаҳон уруши оқибатида муҳожирликка ўтган ўзбеклар. //Ўзбекистон тарихи. 2005, №2, - 15-23.

10.Юнусова Х. Совет қатағон сиёсатининг сўнгги босқичи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи, 2003, №3.39-49 бетлар; Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар тарихидан.//ЎзМУ хабарлари, 2000, №4, -29-35 бетлар.

11.Ўзбекистонда этнодемографик жараёнлар (халқаро илмий-амалий анжуман материаллари), І -ІІ қисмлар. - Т., 2005.

12.«Тарих ва тақдир: Фарғона водийси тарихини тадқиқ этиш муаммолариң (Республика илмий-амалий анжумани материаллари. 1-2 китоб, 2000 йил 23-24 ноябр). Наманган,-2000;

13.Численность населения в Узбекистане.2001.Статистический сборник. Минмакроэкономстат Республики Узбекистан. Государственный департамент статистики. Ташкент. 2001. Демографический ежегодник Узбекистана. 1991-2003

14.Миграция населения за 1990-1999 годы. Минмакроэкономстат Республики Узбекистан. Государственный департамент статистики. Ташкент,1991-2000.Данные текущей статистики миграции населения Центрального Статистического Управления Узбекистана за 1980-1989 годы. Демографический ежегодник Узбекистана. 1991-2003 годы. Ташкент, 2004.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Өзбекстанның урбанизация мәселелері қарастырылған.

Статья посвящена проблемам урбанизации в Узбекистане.

Дәстүрлі парламенттік демократия елдерінде оппозиция саяси жүйенің ажырамас бөлігі болып саналады. Ол үкіметтің жүргізген саясатын сынап, альтернативті бағдарлама ұсынатын саяси күш. «Кемелденген социализм» елдерінде оппозицияға орын жоқ. Мемлекеттен тәуелсіз азаматтық қоғам да, адамдардың экономикалық, саяси, мәдени өмірдегі еркіндігі де жоқ. Сондықтан ол елдердегі өкімет идеологиясына сай келмейтін кез-келген жеке адамдардың немесе коллективтердің инициативалары оппозицияға айналды. 1976 жылға дейін өкімет оппозицияға шыдап келді. Ол диссиденттік және заңды не конструктивті оппозиция. Заңды оппозицияға Католик зиялыларының клубы және олардың Сеймдегі саяси өкілдері (5 депутат) жатты. Олардың қолында бірнеше журналдар мен баспалар болды, соның ішінде ең беделдісі “Тыгодник повшехны”, “Вензь”, “Знак”. Мысылы, “Знак” деп аталатын осы депутаттық топты өкімет тек епископтың заңды түрінің көрінісі ретінде ғана қарады. Олардың қарсылығы кей жағдайларда үкімет ұсынған заң жобаларының қабылданбауына себепкер де болатын /1/.

1976 жылы Польша Халық Республикасының (ПХР) жетекшілері ел Конституциясына Польша Біріккен Жұмысшы Партиясының (ПБЖП) жетекші рөлін және сыртқы саясатта КСРО-мен одақтас екенін білдіретін статьялармен толықтырды. Бұл зиялылардың қарсылық әрекеттерін тудырды. Қарсылық формасы Сейм комиссясына бағытталған хаттар түрінде болды. Бұл акцияның маңызды нәтижесі бытыраңқы диссиденттік топтардың бірлесуі байқалды. Оның нәтижесі Тәуелсіздік үшін болған поляк келісіміне әкелді /2/.

Осы кездерде ұйқыдағы антисоветизм, антисоциализм, мемлекет және адам құқығы жөнінде даулар басталды. Алғаш рет мемлекетті партия мен социализмнен ажырату туралы тезистер жасалды. Зиялылардың жұмысшыларды қорғауы Польша тарихында үлкен бетбұрыс кезеңіне жол салды. Сонымен бірге зиялылардың жұмысшы тобына деген қарым-қатынасы өзгерді, осы жүйенің тағдырын өзгертудегі ғаламат күшін және жұмысшылардың саяси қозғалмағандығы мен құқықсыздығын түсінді.

Оппозицияның идеологиялық “жабдықтаушы” рөлін эммиграция өз мойнына алды. Ең алдымен Париждегі әдебиет институты және оның “Культура” журналы, сонымен қатар Мюнхендегі “Свободная Европа” радиостанциясының редакциясы 70-жылдары Польшадағы ұйымдасқан саяси оппозицияның негізгі идеялық принциптері, мақсаты және күресу құралдарын жасады /3/.

1977 жылы наурызда “Адам құқығын қорғау” қозғалысы құрылды. Қозғалыс жетекшілері ұлтшыл-патриот, христиан-демократиялық және пильсудтық дәстүрлерді ұстанатындарын жасырған жоқ. Бір жылдан кейін қозғалыстан лидерлік үшін күресте тарихшы және журналист А.Мочульский бастаған варшавалық топтың, ал келер жылы гданьскілік және лодзиндік топтардың шығып кетуінен әлсіреді.

1979 жылы 1 қыркүйекте Варшавадағы “Белгісіз солдат” зиратында өткен демонстрацияда Тәуелсіз Польша Конференциясы құрылды. Конференцияның құрылғаны туралы актіге бірнеше заңсыз топтар да қол қойды. Конференция өз бағдарламасында жауынгерлігімен, антикоммунистік және антикеңестік фанатизмімен ерекшеленді. Осы Тәуелсіз ұйымының лидері және идеологы Л.Мочульский ПХР-дегі саяси құрылысты күштеп қолға алу, ПБЖП-сын биліктен кетіру, Кеңес Одағымен байланысты үзу және шығысеуропалық елдер достастығынан шығуды осы ұйымның басты мақсаты деп барлық жерде әрқашан да жариялаумен болды. Олар жеке пәтерлерде, шіркеулерде саясат, экономика, тарихтағы “ақ таңдақтар”, әдебиет және т.б. бойынша өзекті мәселелер туралы дәрістер оқиды. Онда “Ынтымақтың” болашақ эксперттері мен кеңесшілері Б.Геремек пен Т.Мазовецкий жұмыс істеді /4/.

Тәуелсіз ұйымдардың жұмысшылар арасынан тарауы қиын болды. Алғашқы тәуелсіз кәсіподақты ұйымдастырушы К.Свитоний еді. Ол 1978 жылы наурызда Силезияда құрылған болатын /26/, алайда К.Свитоний тұтқындалған соң алғашқы тәуелсіз кәсіподақ таратылды. Бірақ инициативаны Гданьскіде қайта қолға алды. Онда болашақ “Ынтымақтың” жетекшісі Лех Валенса мүше болды. Лех Валенсаны сипаттағанда көп адамдар оның бірбеткейлігін, компромиске келе алатындығын, дауласушы жақтарға төрелік айтудағы шеберлігін шешендігімен елді ұйыта алатындығын, танымайтын орталарда өзін еркін сезінетіндігін елді бастап артына ерте алатындығын айтады. Керемет жоғары білімді болмағанымен, зиялылардың идеялары мен ойларын дұрыс салмақтай білетін. Сондықтан да поляк оқиғаларының басында КОС-КОР немесе басқа бір зиялылар тобының жетекшілерінің бірі емес жұмысшы ортасынан шығып, олардың күшті қолдауына ие болған Лех Валенсаның тұруы тегін емес еді.

70-жылдардың аяғында Польшада болған ереулшілер жаңа талаптар қоя бастады. Онда ең алдымен тәуелсіз кәсіподақ ұйымдастыру еркіндігі. Ереуілдер Польшаның көптеген кәсіпорындарына тарады. Кейін осы ереуілдерді әлі де тоқтатпау мақсатында Л.Валенса өз шешімін өзгертіп, ереуілді “ынтымақтастық ереуіл” деп одан әрі жалғауға жұмысшыларды шақырды. Осы кезде Валенса жұмысшылар көсемі ретінде көрінді.

Айта кететін бір нәрсе поляк зиялылары ереуілдерді әуел бастан-ақ қолдаған болатын. Ал Гданьскідегі ереуілге олардың өздері келіп, жұмысшыларға өз көмектерін ұсына бастады. Көп ұзамай Гданьскіде келіссөз басталды. Мұнда ғылыми күрес серіктестігінің қайраткерлері Т.Мазовецкий мен Б.Геремек келді. Олардың зауытаралық ереуіл комитетімен қарым-қатынасы ереуілдің жетістікке жетуіне және “Ынтымақтың” пайда болуына игі әсер етті.

1980 жылы 5-6 қыркүйекте ПБЖП ОК-нің ҮІ пленумы өтті. Онда Э.Герек денсаулығына байланысты қызметін тоқтатып, оның орнына С.Конь тағайындалды. Ол: “…біздің басты мәселеміз халық билігінен қоғамдық сенімді қалпына келтіру” деп жариялады /5/.

17 қыркүйекте Гданьскіде зауытаралық ереуіл комитеті мен жұмысшы комиссияларының өкілдерінің жиналысы өтті. Жиналыста, елде жаппай еркін кәсіподақтар шеңберінде қозғалыстар құрылу процесі туралы баса айтылды. Осы кәсіподақ қозғалыстарының жаңа формасының ұйымдасу мәселесі кездесудің басты талқылау тақырыбына айналды. Сонымен бірге жиналыста тәуелсіз өзін-өзі басқарушы кәсіподағы “Ынтымақ” құрылды /6/.

Жаңа кәсіподақ бірлестігінің жетекші органы-Жалпыполяктық келісуші комиссияның және Бекітуші комиссияның төрағасы болып Лех Валенса сайланды. “Ынтымақты” саясилануына оппозициялық топтар, әсіресе КОС-КОР, Католик клубы және белгілі заңгерлер елеулі рөл атқарды. Олар бұрынғыша кеңесші және эксперт қызметін атқара отырып, жұмысшыларды қателіктерге ұрындырмау және әкімшіліктің оларды алдауына жол бермеу үшін қажетті құжаттар жасау, заңдық және интеллектуалды көмек беру тиіс болды. Эксперттер алдында қиын мәселе тұрды, яғни олар бір жағынан ереуілшілерге дұрыс кеңес беріп, оларды “ақымақ” болудан сақтау, ал екінші жағынан қантөгістен құтқаратын шешімдер табу.

Алғашқыда Л.Валенса және оның маңайындағылар жұмысшы табының мүддесін қорғайтын әлдебір құрылымды құрмақ болды. Жұмысшылар лидерінің өзі саясаттан жат екенін, тек кәсіподақ мәселесімен шұғылданбақ екенін бірінші рет жариялады. Алайда кәсіподақ бірлестігінің өсуі, өте белсенді идеологиялық және ұйымдастырушылық істер, түрлі оппозициялық топтардың мүддесі саяси мәселелердің алдыңғы орынға шығуды мәжбүр етті. 80-жылдары-ақ “Ынтымақтың” жұмысшылар мен зиялылардың жалпы демократиялық қозғалысы ретінде көрініп, бұйрықшыл-әкімшіл жүйеге қарсы шықты. Кәсіподақ бірлестігінің көптеген мүшелері католицизммен әр дәрежеге байланысты болғандықтан шіркеу бірлестіруші факторы рөлін атқарды және қозғалысқа моральдық сүйеніш берді. Көп ұзамай басқа да топтар қозғалысқа әсер ете алатыны белгілі болды. “Ынтымаққа” Батыс кәсіподақтары, әртүрлі қайырымдылық және басқа да қорлар, поляк эммигранттық ұйымдары материалдық, қаржылай және моральдық көмек берді. Батыстың барлау орындары да қозғалысқа көңіл аударды. Біршама жетістіктерге қарамастан, қозғалыстың одан әрі даму перспективасы айқын болмады. Кеңес интервенциясының қаупі “Ынтымақтың” лидерлерінің “өзін-өзі шектеу революциясы” концепциясын, Л.Валенса мен Польша примасы С.Вышиньский де қолдады. Елдегі көпті көрген саясаткерлер бұл қол жеткен жетістікті тек кәсіподақ сипатын сақтап қана құтқаруға болады деп есептеді. Өйткені 1968 жылы Чехословакияға берілген “достық көмек” әлі есте еді.

1980 жылы “Ынтымақ” Гданьскідегі режим құрбандарына ескерткіш тұрғызды, үш болат крест-1956, 1970 және 1976 жылғы жұмысшы қозғалысының құрбандарының символы болды. Ескерткіштің ашылуына 100 мың адам жиналды. ПБЖП-ның мүшелері де шақырылды. Жиналғандар Политбюро мүшесін және мемлекеттік кеңес төрағасын, партия воевода комитетінің хатшысын, Орталық Комитеттің хатшысын, мәдениет министрі мен вице-премьерлерді үнсіз қарсы алды. Осы жерде “Ынтымақтың” дүлей күші айқын көрінді /7/.

Ал осыдан кейін 5-10 қыркүйекте Гданьскіде “Ынтымақтың” І съезі болып өтті. Кәсіптік бірлестіктің мәліметі бойынша сайланған 892 делегаттар қозғалыстың 9447 мың мүшелерінің өкілдері еді /8/. Съездің екінші жартысы 26 қыркүйек - 7 қазан аралығында болды. Осы съезде қабылданған құжаттардың ішіндегі ең маңыздысы “Ынтымақтың” бағдарламасы болды. “Ынтымақтың” мүшелерінің көзқарас спектрі тым кең болғандықтан бағдарлама, әр түрлі қоғамдық, идеялық ағымдарды, әр түрлі саяси және діни сенімдерді біріктіреді деп жазылды. Бағдарламада “өзін-өзі шектер революциясын” қолдап, қантөгістен қашу, халықаралық жағдайды және Польшаның халықаралық одақтарын есепке алу көрсетілді. Бағдарламаның экономикалық бөлімінде, дағдарысқа қарсы шараларға емес, экономиканың дамытудың перспективалық мақсаттарына көңіл бөлінді. Онда, экономиканы басқаратын әкімшіл-әміршіл тәсілдің орнына еңбекшілер коллективінің өзін өзі басқаруы, шаруашылықтық есеп, рыноктық принцптерге келу керектігі айтылған. Әлеуметтік бөлімінде жұмыссыздыққа, жалақының өзгеруіне, негізінен табыс айырмасының азаюына, еңбек жағдайының жақсаруына, жұмыс күнінің қысқаруына және т.б. деп қойылды.

Алайда бұл жылдары “Ынтымақ” көп нәрсеге қол жеткізе алған жоқ. Өйткені ел дағдарысты күй кешссе, қозғалыс мүшелері тек астыртын әрекетке көшті.

КСРО-да М.С.Горбачев билікке келген соң басталған өзгерістер халықаралық жағдайға, соның ішінде Польшаға да әсер етпей қоймады. Мұнда оппозиция қайта күшейе бастады, ПБЖП ішіндегі реформаторлар батыл реформалар жасауға, оппозициямен келісуге шақырылды. Бұл оқиғалар енді елді дағдарыстан шығара алмайтынына көздері жеткен жұмысшылардың шыдамының таусылуына сай келді.

2.Медведев Р.А. Незнакомый Андропов. Кризис в Польше 1980-1981 гг. //Новая и Новейшая история. 1999. N2.

3.Денчик В.А. Польская “Солидарность”-этапы развития. М., 1991.

4.Корнилов Ю. Как делается заговор. М., 1985. С.33.

5.Правда, 7 октября 1980 г.

6.Правда, 24 августа 1990 г.

7.Правда 10 февраля 1980 г.

8.Краткая история Польши: с древнейших времен до наших дней. М., 1993.

Экологиялық жағдай және халықтың әлеуметтік жағдайы этноұлттық және демографиялық жағдайға үлкен әсер етеді. Ұлттық мәдениетке және территориялық кешендерге индустриалды жүйе кері әсер етті, оның нәтижесі барлық жерде бірдей болған жоқ. Орта айлық жалақы КСРО да 1980 жылы 168,9 сом, РСФСР-да-177,7, Эстонияда-188,7, Грузия, Әзербайджан, Тәжікстан, Беларуссия, Молдовада 138-150 сом болды.

Осы көрсеткіштер Одақтағы республикалардың арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді. КСРО да жүргізілген экономикалық бірлестіру, барлық халықтарды бірдей ортақ «кеңес адамына» біріктіру, ерекше «жоғарғы нәсіл» жасаудан еш нәтиже болмады, Одақта әліде бұрынғыдай әр түрлі бірлестіктер болды, индустриалды өркениеттің елде екі түрі европалық және орта азиялық болды, ал ортаазиялық қоғам енді ғана индустрияның алдындағы классикалық кезеңнен шығып жатты. Одаққа кірген халықтардың даму деңгейі әртүрлі болып қалып қойды.

Кең таралған жергілікті салттар, еңбек ету тәсілдері, қоғамдық және семьялық қатнастар, тарихи тәжірибе және тағы басқа факторлар өзіне ғана тән ерекше этно-әлеуметтік-психологиялық ортаның қалыптасуына алып келеді.

Республикадағы шаруашылықты жүргізудің көптеген тәсілдерінің болуы және оны бір уақытта жойып жіберу мүмкіндігінің болмауы, оның әрқайсысында ғасырлар бойы қалыптасқан өзіне тән ерекше дәстүрдің болатындығын көрсетеді. Осы механизм республикадағы экономиканың дамуына үлкен әсер етеді, әр республика өзінің экономикалық даму заңдылығына сай дамиды, орталық мемлекет мекемелерінің шаруашылық саясатына қарамастан белгілі бір жағдайларда автономиялық сипатын сақтап қалады. Экономикалық дамуда этноәлеуметтік климат ерекше рөл атқарады. КСРО кезіндегі экономикалық дамуға байланысты республикаларды бірнеше топтарға бөлуге болады:

1.Прибалтика (индустриалды қоғам өзінің дамуында капиталистікэ лементтерді сақтаған);

2.Ресей, Украина, Беларуссия (индустриальды қоғам, бірнеше

ұрпақтар бойы «социалистік жолмен» дамып келген);

3.Закавказье және Молдавия( индустриальды-аграрлы қоғам,

индустриальдылыққа өту жолындағы);

4.Орта Азия, оның ішінде Қазақстан (аграрлы-индустриальды

қоғам өзінің дәстүрлі даму қатнасын сақтаған).

Егер екінші топтардағы мемлекеттерде басқа топтағы секілді қоғамдық экономикалық механизм басымырақ болса, ал төртінші топта жергілікті этноәлеуметтік климаттың басымдылығы көрініс алды.

Мәдени және әлеуметтік-экономикалық факторлардың тығыз байланыста болуы ол мәдениеттен ерекше көрініс алады. Сол кезде «Правдаң газетінде «Ташкентте барлық тауарларды сыртқы жабық есік арқылы тек өзбектерге сатады»-деп жазған. Жабық экономикалық рыноктың дамуы республикаларда тауарлардың жетіспеуіне алып келді.

Қажетті шикізаттарды Ресейден, Беларуссия мен Прибалтикадан Қазақстанға, Орта Азияға және Закавказьеге әкелген. КСРО-ның ұлттық өнімдерін пайдалану 2% болды, Ресейдің өнімдерінің 2,5% және Латвияның 11% өнімдерін пайдаланды. Сонда да КСРО құрамындағы республикалардың экономикалық дамуындағы алшақтықтар тоқтамады. Егер Беларуссиядағы ұлттық өнім жан басына шаққанда 1971-1986 жылдары 45%-ке өссе, ал Казахстанда-өнімдерінің 11%-ін сырттан алатын бұл көрсеткіш тек 7% болды/1/. Орталықтан республикалардың экономикалық дамуына берілетін көмек бірдей болмады, оның өзі республикалар арасындағы экономикалық дамудағы алшақтықты және халықтың жіктелуін тудырды. Мүліктік жіктелу тез жүріп жатты. Ресей, Беларуссия, Украина және Прибалтикада 10% жинақтау кассаға ақша салатындарға 11-15%-тен келді, ол тұрғындар арасындағы жасырын жіктелу процесінің жоғары болғандығын көрсетеді. Грузия, Армения, Қазақстан, Молдаваияда осындай 10%-ке 20-22% салушыдан келді, ал Азербайджан мен Орталық Азияда-33-35%. Сөз болып отырған ол жасырын капитал, адамдардың тысқары табыстары.

КСРО халықтарының әртүрлі сатыда дамуы олардың демографиялық жағдайына да әсер етті. Ерте индустриальды қоғамдарда демографиялық өсу байқалса, ал дамыған индустриальды елдерде –туу өте баяу болды. КСРО республикаларындағы адамдардың табиғи өсуі 1980 жылы мынадай болды: Ресейде-0,49%, Беларуссия, Украина, Литва, Латвия, Эстонияда 0,14%-тен 0,61%-ке дейін. Қазақстан, Грузия, Армения, Азербайджан, Молдовада-0,8%-тен 2%, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстан және Тәжікстанда-3,5 адамнан келді. Европалық елдерде 60 жылдары туу көрсеткіші азайса, ал Орталық Азия және Закавказье елдерінде туу көрсеткіштері жоғары болды /2/

Тұрғындар санының өсуінің арасындағы алшақтық әртүрлі этникалық ұлт өкілдері арасындағы шиеленістердің тууына алып келді.

ХХ-ғасырдың 80-90 жылдарында көптеген ұлттық мемлекеттерде этникалық топтар арасындағы қақтығыстар туа бастады.

Демографиялық және әлеуметтік дисбаланс арқасында «совет халқы» бір халық деген ұғымды жоққа шығарды және ол кеңестік қоғамның өз арасындағы шиеленістің күшеюіне алып келді. Мәдени жағынан бірыңғай халықты қалыптастыру, ұлттық мәдениетті жоюға ұмтылушылық этникалық ұйымдар арасында қарсылықты тудырды. КСРО арасында «совет адамың немесе басқа этникалық ұлт өкілімін деген бір-біріне қарама- қарсы күш қалыптасты. Осындай жағдай 60-жылдары АҚЩ-та да болған.

«Ұлттық республикаларда» ұлттық сананың оянуы тез жүріп жатты, олар сол жердегі жергілікті ұлт өкілі ретінде өз тілдерінің, мәдениетінің артықшылықтарын көрсеткісі келді. Басқа ұлттарға қарағанда өз ұлтын жоғары қойды.

Миграциялық процесс қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерісінің индикаторы болып табылады. Экологиялық жағдайдың шиеленісуі миграциялық процесті тездетеді. 60-90 жылдар бойы Қазақстанның КСРО-ның басқа елдерімен бірқалыпты миграциялық процесі болып отырды. Республиканың өз ішіндегі миграция да тоқтамады. Ол тұрғындардың санына және еңбек ресурстарын қайта бөлуге әкелді.

60-жылдардың бірінші жартысында Қазақстанға сырттан келушілердің саны аз болды. Орташа, 1960-1964 жылдары елдегі миграциялық көрсеткіш сальдосы жыл сайын 61 мың адамға тең болды./3/ Ол кезде елден кетушілердің орнын елге келушілер жауып отырды. Кадрлардың тұрақтанбауынан көрініс алды.

Миграциялық ағым Қазақстанда 60-жылдардың ортасына дейін төмендемеді. Тұрғындардың санының механикалық жолмен өсуіне негізінен көп әсер еткен тың және тыңайған жерлерді игеру және сонымен қатар елде жүргізілген ірі құырылыс жұмыстарының нәтижесі еді. Республика аралық ұйымдасқан түрдегі шақыру арқылы өндірісте, құрылыста және транспортта жұмыс істеу үшін 1954-1965 жылдар аралығында елге 500 мыңдай адам келді. Ол жергілікті халықтың саны мен оның үлесіне кері әсер етті, ал керісінше басқа ұлт өкілдерін көбейтті. 1959 жылы орыстардың үлес салмағы 42,7% болды, қазақтар 30% дейін төмендеді. Басқа этникалық ұлт өкілдерінің үлесі аза өзгеріске ұшырамады./4/ Осы кезде кең тараған ол жекелеген адамдардың өз бетімен қоныс аударуы болды, оның себебі тек әлеуметтік-экономикалық қана емес, жеке сипаттам болды./5/

70-80 жылдары кері миграция басталды. 90-жылдары оның көлемі өсті, өзінің ең жоғарғы шыңына 1994 жылы жетті, онда сыртқа кеткендер саны 410387 адамға тең болды.(1 таблицаға қараныз.)

70-80жылдар бойы республиканың тұрғындарының санының өсуі негізінен тек табиғи жолмен болды. Миграциялық өсу жалпы халықтың санының өсуіне әсер етпеді. Қазақтан тұрғындары 70-80 жылдары даму жағынан өзінің ішкі ресурсына негізделді. 1990 нан 1992 жылдар аралығында халықтың табиғи жолмен көбеюі оның санының өсуіне миграциялық процестің әсерін қажет етпеді. Бірақ 1993 жылы сырт қа көшушілер санының тез өсуі табиғи жолмен өсуді нашарлатты, ол тұрғындардың жалпы санының азаюына алып келді. 1993 жылдан бастап Қазақстан халқының саны негізінен миграциялық процеске тікелей байланысты болды (3 кестені қараныз). 1993 жылдан 1999 жылға дейін Қазақстан тұрғындарының саны 2033 мың адамға азайды (6 жыл аралығында), оның 68,5% миграциялық сальдоның кері әсерінен болды.

Осылайша миграциялық процесс территориялық қайта бөлуге және жұмыс ресурсына ғана емес, сонымен қатар тұрғындардың толығымен қалыптасуына да әсер етеді. Екі негізгі бір-біріне қарама қарсы динамикалық құбылыс- тұрғындардың табиғи жолмен өсуі мен миграциялық процесс әсерінен көбеюі бір-біріне әсер етеді, және біріне-бірі байланысты. Табиғи жолмен өсу миграциялық процесс нәтижесінде жастардың көптеп келуінен миграциялық сальдоның тиімділігі артып осы көшіп келген жастар негізінде халықтың табиғи жолмен өсуі көбейеді.

Миграциялық жолмен халықтың қозғалысқа түсуі тұрғындардың ұлттық құрамына да әсер етеді. Қазақ халқының өсу динамикасы 1959-1999 жылдар аралығында үнемі өсіп отырды.Республикадағы қазақ халқының саны бұл аралықта 2,9 есеге өсті .

Сыртқы миграцияда этнодемографиялық жағдайға тікелей әсер етті. 1960-1980 жж. барлық бұрынғы одақтас республикалардағы сыртқымиграцияны белгілеріне қарай 4 топқа бөлуге болатын: республикалар арасындағы миграциялық сальдоның көрсеткіштеріне қарай/6/. ол республикалар арасындағы адамдардың араласуын көрсетеді және миграциялық қозғалыстың өзгерісін көрсетеді./7/

1. Отыз жыл бойы (1961-1988жж.) өзінің тұрғындарының миграциялық

жолмен өсуін сақтаған республикалар. Ол Украина және әсіресе Прибалтика, ондағы тұрғындардың табиғи жолмен өсуі өте төмен болды тұрғындар санының өсуі тек миграциялық қозғалысқа байланысты болды. Мысалы, 70 - жылдары тұрғындардың санының өсуінің 2/1 бөлігі республика аралық миграцияға байланысты болды. 80-жылдары әсіресе оның екінші жартысында басқа республикалардан халықтың келуі тез кеміп кетті,ал 1990жылы бірінші рет кейінгі он жыл ішінде Литвада кеткендердің саны келгендер санынан асып кетті.

2. Республикалар, тұрғындардың миграция нәтижесінде тұрғындарының

санының азайып отырғандар. Ол Әзербайджан, әсіресе Грузия. 80-жылдардың басында оның тұрғындарының табиғи өсуінің 50%-ін республикалар арасындағы көші қон жұтып отырды. 90-жылдардың басында Таулы Қарабах пен Бакудегі шиеленістерге байланысты Әзербайджаннан тұрғындардың сыртқа көшуі тіпті күшейіп кетті.

3. Үшінші топқа жататындар миграциялық қозғалыспен тұрғындар

санының кемуі 60-жылдары көбейіп, 70-жылдардың аяғы мен 80-жылдардың басында тұрғындарының саны миграциялық процестен өскендер қатарына жататындар Ресей және жартылай Беларуссия жатады. Егер 60-жылдардың аяғында Ресейдегі тұрғындардың жаппай өсуінің төртен бір бөлігі республикалар арасындағы миграцияның нәтижесінде азайып отырса, ал 80-жылдары миграциялық қозғалыстың нәтижесінде Ресей тұрғындарының санының өсуінің 20%-ін сырттан келгендер берді.

4.Төртінші топқа жататындар 60ж-70ж. басында миграциялық қозғалыс арқасында халықтың санының өсуі 70-жылдардың екінші жартысы мен 80-жылдардың басында миграцияның нәтижесінде азайған республикалар Молдавия, Армения, барлық Орталық Азия республикалары мен Қазақстан. Есеп бойынша 70-жылдардың басына дейін Қазақстан Кеңес Одағының басқа республикаларымен миграциялық қозғалысты тиімді сальдо ұстаған. Тек 70-жылдардың ортасынан бастап миграциялық сальда кері көрсеткіш бере бастады.

Қорыта келгенде ХХ ғ. 60-80 жылдарындағы КСРО құрамында болған Орталық Азия елдеріндегі этнодемографиялық дамуға ішкі және сыртқы факторлар әсер етті. Сонымен қатар әр мемлекеттің, әр ұлттың өзінің даму ерекшелігі, ұлттық этнодемографиялық дауында ерекшеліктері болды. Елдегі этнодемографиялық жағдайға қоршаған ортадан бастап орталықтың жүргізіп отырған саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар тікелей әсер етіп отырған. КСРО ыдыраған соң осы кері әсерлер кейінгі халықтың этнодемографиялық жағдайға әсер етті.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.А.В.Шубин. От застоя к реформам СССР в 1917-1985 гг.М.: «Российская политическая энциклопедияң (РОССПЭН), 2001-768с.

2.Сонда 136 бет.

3.ҚР ОММ. Қор.1897.Т.1.Іс.150.1-парақ.

4.Асылбеков М.-А.Х. Об изменениях в национальном и социальном составе населения Казахстана(1897-1989 гг.) //Вестник АН КазССР. 1991. №3.-С.49; Учет и перепись населения мира и Казахстана.-Алматы:нацстатагенство Республики Казахстан.1996.-С.24.

5.Гладышева Е.Н. Региональные особенности миграции населения в Южном Казахстане: В кн.:Проблемы труда и народонаселения в Казахстане.-Алма-Ата,1973.-с.87.

6.Республикалар арасындағы миграциялық қозғалыс сальдосы республиканың барлық тұрғындарының саны мен табиғи жолмен өсуінің арасындағы айырмашылық негізінде есептелді.

7.Белгілі территориядағы халықтың келгендері мен кеткендері арасындағы айырмашылықтан шығарылады
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются этнодемографические процессы в государствах Центральной Азии и Казахстане.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Орталық Азия мемлекеттері мен Қазақстандағы этнодемографиялық құбылыстар қарастырылған.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапонияның ұлттық тарихында даулы мәселелер туындай бастады. Ең басты талас тудырған Жапонияның екінші дүниежүзілік соғыстағы қимылдары болды. Жапондықтар өз тарихындағы жабық есік саясаты, Токугава саясаты, Мэйджи революциясы сияқты тарихи оқиғаларға түсінушілікпен қарайды. Тек ХХ ғ.30-40 жылдардағы оқиғалары өзектілігін жоғалтпай келеді. Әсіресе, ең басты талас тудырған, ұлттық маңызға ие болған мәселе Азия мен Тынық мұхиттағы соғыс және оның себептері мен нәтижелері еді.

Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі замандағы жапон тарихнамасындағы әртүрлі ағымдар мен көзқарастарды түсінуге мүмкіндік береді. Бұдан, ХХ ғ. 30-40 жылдардағы оқиғалары жапон тарихындағы ең бір талас тудырған беттерінің бірі екендігін айқын көреміз.

Соғыстан кейінгі тарихнамада Жапонияның ерте кезеңдеріне байланысты зерттеулер де болған. Мәселен «Ежелгі мәдениет», «Ежелгі дәуір», «Жапон археологиясы», «Дземон», «Археологиялық жазбалар» сияқты журналдар жарық көрді.

Соғыстан кейінгі жылдары жапон тарихнамасында марксистік көзқарастың басым болуы заңды құбылыс еді. Екінші дүниежүзілік соғыста КСРО-ның жеңіп шығуы бір қатар елдердің коммунистік жолға түсуі марксистік көзқарастың Жапониядада дамуына жағдай жасады. Соғыстан кейін демократиялық бағыттағы шаралардың жүзеге асуы ХХ ғ. 50- жылдары тарихнамаға либералдық көзқарасты әкелді. Ал, ХХ ғ. 80-90 жылдары Жапония өз-өзіне келіп, дамыған капиталистік елдердің қатарына қосылуы, бұрынғы көзқарастарды қайта қарауға итермелеуі де заңды құбылыс болатын.

Ұлттық тарих мәселелеріне байланысты талас-тартыс Жапонияда сол кезден басталып әлі жалғасып келеді. Бұл айтысқа ғалымдар, сая-саткерлер, публицистер, қоғам қайраткерлері қатысуда. Бір қызығы орта мектепте ұлттық тарихты оқыту деген қарапайым мәселе көптеген жылдар бойы саяси партиялар мен ұйымдардың бағдарламалық құжаттарында, әртүрлі деңгейдегі депутаттыққа кандидаттардың сайлау алдындағы платформаларында маңызды орын алып келеді. Бүгінгі Жапония үшін ұлттық тарихқа байланысты мәселе ең маңызды болмағанымен өзектілерінің бірі.

Ұлттық тарихты оқыту мәселесінен, оны түсіндіру және қабылдауға байланысты зор мәселелер туындады. Ұлттық тарихты баяндау және оны оқытуға жетекшілік ету мемлекеттің идеология мен білім беру саласындағы маңызды саясатының біріне айналды. Қоғамдық ой- пікір бұл саясатқа үнемі ықпал етіп отырды.

Жапон тарихнамасында соғыстан кейінгі алғашқы он жылдықта әр түрлі бағыттағы марксистер үстемдік етті. Бір жағында «қатал»догматик Жапонияның қазіргі заман тарихының маманы К.Иноуэ, екінші жағынан Еуропалық марксизмді жақтаушы философ және саясаттанушы М.Маруяма тұрды.

Тарих ғылымын зерттеу қоғамының төңрегіне топтасқан коммунистік бағыттағы ғалымдар Жапонияның қазіргі заман тарихынан көптеген кітаптар шығарды. Оның ішінде К.Иноуэ, С.Оконоги мен М.Судзукилердің «Қазіргі Жапония тарихын», С.Тояма, С.Имаи, А .Фудзиваралардың «Сева дәуірінің тарихы» және көп томдық С.Усами, Б.Эгути, С.Тояма,С.Нохара және Э.Мацусималардың ұжымдық басқаруымен жарық көрген «Тынық мұхиттағы соғыс тарихы» деген еңбектерді атауға болады. Өз кезеңінде бұл кітаптар Жапонияда біраз беделге ие болды/1/.

Бірінші кітапта ғылыми сипаттан гөрі догматикалық тұжырымдар басым болып,тарихи мазмұн аздау шыққан. Бұл еңбек алғаш бүкіл кейінгі Жапония тарихына кеңестік марксизм тұрғысынан баға беру сипатында жазылған кітап еді. К.Иноуэ және оның серіктері соғысқа дейінгі Жапония тарихын қара бояумен ғана көрсеткен.Олар монархо-фашистік жүйе дегенді енгізді.Бұл жүйеге коммунистерден басқаның барлығын кіргізген. Соғысқа жауапты кім деген сұраққа, авторлар-бүкіл жүйе мен император деп жауап берген.Алғашқыда бұл кітап біраз сұранысқа ие болды. Себебі жүйені сынға алу көпшілікке ұнады.Алайда бірте-бірте зиялы қауым бұл еңбекте ғылымнан гөрі догматизмнің көбірек екендігін байқады. Таптық бағытпен әуестену психологиялық, рухани, мәдени факторларды елемеуге соқтырған.

«Тынық мұхиттағы соғыс тарихы» деген жеті томдық еңбек-жапондық тарихшы марксистердің негізгі еңбектерінің бірі.Бұл еңбекте тарихи деректер көбірек пайдаланылған. Авторлар тарихи оқиғаларды барынша шынайы беруге ұмтылыс жасаған. 1950-60-шы жылары бұл еңбек негізгі оқулықтар рөлін атқарып, 1970-шы жылдары қайта басылып шығарылды./2/

М.Маруяма 1946-1947 жж. тарихнамада үлкен рөл атқарған «жапондық фашизм» деген концепцияны енгізді. Бұл концепцияны айтқанда,оны саяси тәртіп ретінде қарастырған жоқ, саяси қозғалыс пен идеология деп түсіндірді.40-50-шы жылдары Маруяма соғысқа дейінгі Жапония тарихына сын көзбен қарады. Кейінірек ол «орталықтық» (центризм) бағытқа қарай ауысып, партиясыз солшыл зиялы топтың көзқарасын жақтады.

1952 ж. американдық оккупациялық кезең аяқталғаннан кейін академиялық және университеттік ортада коммунистік бағыттағы тарихшылардың позициялары кеңінен тарады. Мектеп оқулықтарын міндетті түрде мемлекеттің қолдау жүйесі жойылғаннан кейін оқытушылар оқулықты таңдау құқына ие болды. Мұндай жағдайда марксистік және коммунистік бағыттағы оқулықтар мектептерде кеңінен таралды. Жапонияда мұндай оқулықтармен соғыстан кейінгі екі ұрпақ оқыды. 1956 ж.үкімет оқулықты мемлекттің бекітуі туралы заңды қайта енгізді.Сөйтіп,тарихтан сегіз оқулық оқытылуға тиым салынды/3/.

Үкімет жаңа оқулықтарды талап ете бастады. Оны жазуға «солшылдар» да, «оңшылдар» да тартылды. Мемлекет өткен тарихтың барлығын жоққа шығармайтын, сыпайы баяндайтын зерттеулерді қажетсінді. Либералдық тарихнама осы талаптан шықты. Өткеннің барлығын жоққа шығарудан, болған оқиғалардың ақ-қарасын анықтау әрекеттері жасалды. 50-шы жылдардың аяғында тарих ғылымына марксистік догмадан еркін жас тарихшылар келді. Олар.Т.Хосоя, Т.Ито, И.Хата ж.т.б. Оларды қазіргі жапон академиялық тарихнамасының негізін салушылар деп атайды.Жапонияның ұлттық тарихында жаңа бағыт ұсынылды. «Тынық мұхиттағы соғысқа жол» деген жеті томдық еңбек жазылды. Авторлар бұл еңбектің бұрынғы марксистік кітапқа қарсы жауап екендігін жасырған жоқ. Зор құжаттық негізде, деректерге сын көзбен қарай отырып жазылды. Бұл кітаптар ХХ ғ. 30-40-шы жылдардағы Жапонияның ішкі, сыртқы саясатына байланысты негізгі еңбектердің бірі болып саналады.

Бұл еңбек оқу министрлігнің «алтын ортаны» табуының алғашқы табысты жемісі еді. Министрлік осы бағыттағы жұмысын одан әрі жалғастырды. Солшыл оқулықтарды жібермеуге тырысты.

Тарихшы С.Изнаганың жазған тарих оқулығына министрлік цензура енгізіп, өзгертулер жасады. Тарихшы сотқа арыз беріп,бұл сот процесі ұзаққа созылып, 1964 жылдан 1997 жылға дейін жетті. Жоғарғы сот автордың кітабына енгізілген өзгерістер заңды деп тапты.Бұл сот процесі бұқаралық құралдарда кеңінен талқыланып, әр түрлі ой-пікірлер туғызды.

1982 жылы билік басына Я.Накасона үкіметінің келуі «неоконсервативтікңтолқынның бастамасы болып, ұлттық тарихты қабылдауға өзгеріс әкелетіндігі байқалды. Консервативтік,ұлтшыл топтар білім беруде,ұлттық тарихты оқытуда өзгерістерді талап етті. Осындай себептерге байланысты 1982 ж.білім беру министрлігі тарихтан бір қатар оқулықтар шығаруды бұйырды.Онда жапондық әскерлердің 1937 жылы Қытайға енуі сыпайы түрде әскерлердің «жылжуы»деп қана көрсетілген.Оқулықтардан «басып алу, агрессия» деген сөз алынып тасталды/4/.

1981 ж.қазанда «Жапонияны қорғаудың халықтық Кеңесі» құрылды. Ол өзінің міндеттерінің бірі етіп халыққа білім беруді реформалауды атады. Кеңестің жетекшілерінің бірі Т.Касэ жаңадан шығарылған «Жапония тарыхының жаңа курсының» ресми редакторы болды. Бұл оқулыққа компартия, либералдар қарсы болды. Дегенмен, 1986-87 оқу жылында 32 мектеп осы оқулықты тарихтан негізгі оқулық ретінде бекітті.

Бұл оқулыққа көпшіліктің қарсы болу себебі, тарихнамада бекітілген жайттар қайта қаралды. Мәселен, Жапонияның Азиядағы іс-қимылдары азаттық сипат алды деп көрсетілді. Нанкин сойқаны бір жақты қарастырылды. Бұл еңбек жартылай ревизионистік бағыттағы деп атауға болады. Жартылай деп аталуы, жапондық тарихнамада ревизионистік бағыт ХХ ғ. 90-шы жылдары ғана қалыптасқан еді. Айтылған еңбектің авторлары қоғамдық күштерге емес, үкіметтің қолдауына сүйенуге тырысты.

1993 ж. сайлауда М.Хосокава жеңіп шықты. Ол Жапонияның 30-40 жылдардағы әрекеті үшін Азия елдерінен кешірім сұрады. Консерваторлар бұған наразылықтарын білдірді. Олар бұл мәселе шешілген, оған қайта оралудың қажетсіз екендігін айтты. Премьер-министр Жапонияның жеңілуіне байланысты сөйлеген сөзінде, оның іс-қимылын «агрессиялық» деп бағалады. Алайда кешірім сұрау бірқатар Азия елдерінде қолдау таппады. Елдің ішінде қоғамдық қозғалыс тудырды. Солшылдар үкметті қолдады.

Жапония тарихында талас тудырған мәселенің бірі «Нанкин сойқаны» еді. Токио сот процесінің мәліметтері бойынша жапондықтар 200 000 қытайлықтарды жойып жіберген. Ревизионистер соғыс кезінде ондай болады деп мәлімдесе, қарсы жақ бұл үлкен қылмыс екендігін айтады. Құжатты мәліметтер әр түрлі. Қытайдан шыққан жас американдық журналист А.Чен «Нанкин сойқаны» деген кітап жазды. Бұл кітап АҚШ-та табысқа жетті.А.Ченнің кітабына толық пайымды жауапты Н.Фудзиока мен О.Хигаси берді. Олар осы мәселеге арнап кітап жазды. Нанкин сойқанына байланысты талас-тартыстар беделді-«Секун», «Бунгэй сюндзю», «Сэкай», «Сэйрон» т.б журналдар бетінде жүрді.

ХХ ғ. 90 жылдардан бастап Жапонияда тарихтың дамуында жаңа бағыт пайда болды. Бұл бағыт «ревизионистік» деп аталды. Бұл бағыт коммунистер мен либералдардың саяси сыпайлылық астына біріккендігі ашық байқалған кезде пайда болды. Ревизионистер тарихтағы қалыптасқан тұжырымдармен оқиғалардың барысын баяндауды қайта қарауды ұсынған еді. Марксистік және либералдық тарихнамада дұрыс шешімін тапқан мәселелерді қайта қарап оларға жаңа баға беруге тырысты/5/.

Қазіргі Жапонияда ұлттық тарихқа байланысты талас-тартыстардың шегі жоқ. Айтыс барған сайын қызып, қоғамның әр түрлі топтарын саясатқа тартуда. Бұл тартыстың билік басындағылардың талабына сай және қоғамдағы сәнді көзқарастарға сәйкес талай өзгеретіндігі күмән келтірмейді. Өткен оқиғаларды түбегейлі бағалау бүгінгі күннің шындығы.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Иноуэ Киеси История современной Японии. М., 1955. С.812.

2.История войны на Тихом океане. М., 1957.т.1. С.415., т.2.С.410., М., 1958, т.3. 438с., т.4..358 с.,.т. 5.507 с.

3.Хани Горо История японского народа. М., 1956. 608 с.

4.Хаттори Такусиро Япония в войне 1944-1945 гг. М., 1973.

5.Дискуссионные проблемы Японской истории М., 1991. С.175.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жапон тарихнамасының дамуы, оның ішінде ХХ ғ.30-40 жылдардағы Азия, Тынық мұхит аймағындағы соғысқа байланысты тарихнамадағы талас-тартыстар қарастырылған.

Статья посвящена развитию японской историографии в послевоенный период.

Тарихшы-әдіскер А.П.Чижов тарих пәнін оқытудың бірқатар әдістемелік мәселелерін зерттеген. 1947 жылы А.П.Чижов «Орта мектептің жоғары кластарында тарихты оқыту әдістері» деген тақырыпта педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне диссертация қорғайды. Автор өзінің көп жылдар бойы сабақ берген тәжірибесі мен методикалық (әдістемелік) әдебиеттерді зерттеудің негізінде орта мектептің жоғары сыныптарында тарихтан сабақ берудің методикасын (әдістемесін) терең талдайды. Орта мектептің жоғары сыныптарына тарихтан сабақ беруде оның саяси-идеялық жағын күшейтіп, оқушылардың дүниеге маркстік-лениндік көзқарастарын қалыптастыру негізгі міндет етіп қойылады. 1940 жылдары мектептердің жоғары сыныптарында тарихты оқытудың маңызды мәселелері қарастырылған. Осы жылдардан бастап «Халық мұғалімі» журналы беттерінде автордың көптеген мақалалары жарияланған. Автор бұл жариялаған еңбектерінде оқушылардың дайындық дәрежесі мен жас ерекшеліктерін ескере отырып, олардың өздігінше жұмысын ұйымдастыруға көбірек мүмкіндік беретін оқытудың лекция, семинар, бақылау-қайталау формаларын, тарих сабақтарын өткізу барысында әңгіме, әңгімелесу, түрлі жазбаша жұмыс жүргізу, көрнекі құралдарды пайдалану сияқты әдістерді кеңірек баяндаған. Сонымен бірге автор, тарих пәніне байланысты сыныптан тыс жұмыстарға, олардың тарих кеші, оқушылар конференциясы, тарихи бюллетень шығару, ұжым болып музейге, кинотеатрларға бару сияқты түрлеріне назар аударады. Жиналған, қорытылған материалдарды сабақта пайдаланудың тиімді жолдарын көрсетеді.

Тарихты оқыту әдістемесіне қатысты 1940-55 жылдары республикамызда жарияланған жұмыстардың ішінде Н.К.Черниловскаяның еңбектері ерекше екенін айта кеткен жөн. Автор тарихты оқыту барысында, яғни оқушылар білім алумен қатар (өздігінше білім алу жұмысында, мәдени-ағарту, әкімшілік басқару жұмысында т.б.) көптеген дағды іскерліктерді қалай меңгеретінін көрсетеді. Автор әрбір мұғалім сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда олардың тартымды болуын, оқушылардың талап-тілектеріне сай құрылуын ескере отырып, тарих пәні бойынша сыныптан тыс жұмыстарды, негізінен, үш бағытта жүргізуді ұсынады.

Бірінші бағыт - оқушылармен жеке жұмыс жүргізу. Бұған оқушылардың тарих кітаптарын өздігінен оқып пайдалануды, баяндама жасауға әзірленуді т.б. жатқызады. Екінші бағыт - оқушылардың шағын тобымен жұмыс жүргізу. Бұған тарих үйірмелеріндегі жұмыстар: тарихи тақырыптарға көрме ұйымдастыруға байланысты тапсырмаларды орындау, альбомдар дайындау, тарихи бюллетеньдер, кешенді плакаттар жасау т.б. жатқызады.

Үшінші бағыт - оқушылардың едәуір бөлігін қамтитын көпшілік жұмыстар. Бұған тарихи тақырыптарға мектеп кештерін, конференциялар, лекциялар, баяндамалар т.б. ұйымдастыру жұмыстарын жатқызады. Автор тарих сабағынан сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар жоғары сынып оқушыларының білімін кеңейту және тереңдетудеге мүмкіндік береді.

Автор 1954 жылы жоғарыдағы айтылған мәселелерге байланысты «Жоғары класс оқушыларының практикалық іскерлігін қалыптастыру жөнінде мектепте істелетін жұмыстар» деген тақырыпта педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне диссертация қорғайды. Диссертацияда мектептің жоғары сыныптарындағы жұмыстың әдістері мен тәжірибе жұмысын жүргізудегі тиімді нәтижелер нақтылы баяндалған. А.М. Невский «V-VІІ класс оқушыларында тарихи ұғымның қалыптасуы» деген тақырыпта Абай атындағы пединститутта 1953 жылы педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесіне диссертация қорғайды. Автор диссертацияда тарихтың мектептік курсының негізінде оқушыларға тарихи ұғымды қалыптастырудағы басты кемшіліктерге және ұғым құрудың теориялық негізіне, ұғымның қалыптасуын дәлелдейтін фактілерге, оның психологиялық ерекшелігіне талдау жасаған. Оқушылардың тарихи түсініктерін молайту, олардың маңызды белгілерін ажырату, зерттелген еңбектерді салыстыру, құбылыстар арасындағы байланыстарды табу, ұғымды анықтау, ұғымға сүйену жұмысына жаттықтыру жолы, тарихи ұғымдардың мазмұнын кеңейту мәселесі көрсетіліп, оқушылардың теориялық ұғымының дамуы талданған.

Сонымен қатар, тарихты оқыту әдістемесіне байланысты В.Г. Карцовтың «8-10 кластарда ССРО тарихын оқыту методикасының очеркі» деген еңбегі зор екенін айтуға болады. Автор тарихи оқиғаларды түсіндірудің аса маңызды әдістерін (салыстыру, қарама-қарсы қою, әңгіме өткізу, т.б.) талдай келе, оқушылардың жақсы ұғуына, ұжым болып жұмыс істеуіне, өздігінен логикалық ойлауын өрістетуге көмектесетінін көрсетеді. Автор, оқушының түсінігі мен ұғымын қалыптастыру үрдісінде хронологияны оқып үйрену көрнекті орын алатындығын айқын көрсетеді. Автор очеркте тарихи карталарды және суретті материалдарды қалай пайдалану керек екендігі, проекциялық аппараттарды және тағы басқаларды қалай қолдану керек екендігі жөнінде бірқатар практикалық кеңестер береді, тоқсандық және күнделік, оқу жоспарын қалай жасау керек екендігін көрсетеді. Бұл еңбек мектептердегі тарих пәнін оқытуда мұғалімдердің практикалық жұмысына көп көмек көрсетеді.

С.Қ. Бақшилов «Тарих сабағын оқытудағы кейбір мәселелер» деген ғылыми-әдістемелік еңбегінде мектептердегі тарих пәнін оқытуды жетілдіру туралы маңызды мәселелерді қарастырады. Автор тарих сабағында көрнекі құралдарды пайдалану жөнінде көп мағлұматтар берген. Мұғалім көрнекі құралды сабақты баяндаған кезде, әңгімелеу әдісінде, қайталап пысықтаған уақытта, оқушыларға үйге тапсырма берген кезде қалай пайдалануы жөнінде жеке-жеке кеңес береді. Тарих пәні бойынша көрнекі құралдардың маңызы зор екенін айта отырып, оның мынадай басты ерекшеліктеріне назар аударған. Тарих пәнінің жеке тақырыптарын оның жеке тарихи фактілерін айқын көруге, ашық түсінуге, жете ұғуға, жадына тоқып алуға көмектесетіндігін, мұғалімнің сабақ берген кезде айтатын мәселесін оқушылардың санасына әрі қызғылықты, әрі жеңіл етіп жеткізуге, әрі тарихи ұғымды нақтылы етуге көп жеңілдік келтіретінін дәлелдеп анықтайды. Тарих сабағында тарихи карта, тарихи картина, диапозитивтерді, оқулықтағы суреттерді пайдалану, тарихи мұралар, схема, диаграммалар, кинофильмдер, көркем әдебиет шығармаларын пайдалану туралы, сынып тақтасын пайдалану, тарихи маңызы күшті материалдарды оқушылардың дұрыс түсініп, жақсы ұғуларына көмектесетіндігіне ерекше мән бере отырып, жеке-жеке толық кеңес береді

«Кейбір мұғалімдер жұмыс жоспарын құрған кезде өткен материалды жақсы пысықтауға, қайталауға көңіл бөлмей, оны жоспарға ендірмеген. Дер кезінде белгілі бір жүйемен өткен сабақтарды қайталап отыруға зер салмаған. Кейбір қиын тақырыптардың ерекшеліктері еске алынбаған. Тарих пәнінің оқу бағдарламасында алғашқы тақырыптарға көп уақыт берілген, кейінірек келетін тақырыптарға уақытты аз қалдырып, үстірт өткен» - деп С.Қ.Бақшилов өз еңбегінде мұғалімдердің жіберген қателіктерін дәлелдеген.

Сондықтан оқушылардың тарих пәнінен алған білімі орташа деңгейде болғанын байқай аламыз. Ал автор С.Қ.Бақшилов осы еңбегінде мұғалімдердің кемшіліктерін тез жоюы үшін, өткен тарихи материалдарды қайталап, пысықтап отырмайынша оқушылардың алған білімдерін нығайтуға болмайтындығын, әрбір мұғалім қайталаудың мәні зор, пысықтаудың маңызды екендігін түсінуі керектігін айтады. Мектептердегі тарих пәнін оқытуды жетілдіре түсуге көп үлес қосқан А.А. Вагиннің еңбектерін ерекше атап айтуға болады. А.А. Вагиннің «Мұғалімнің 8-10 кластардағы тарих сабағына дайындалуы» атты еңбегінде мұғалімнің тарих сабағына дайындалудың негізгі міндеттерін ашық әрі айқын көрсетеді.

Кеңестік дәуірде үкімет пен партияның жоғары сыныптарда тарих сабақтарын беретін мұғалімдерге қойып отырған аса жауапты міндеттерді автор нақтылай келе, сабаққа даярланудың ерекше маңызы зор екенін айтады. Кезекті сабақтың нақтылы оқу-білім беру және тәрбиелеу міндеттерін, мұғалім өмірмен байланыстыра және актуальдық міндеттер, Кеңестік саясат, коммунизм үшін күрес тұрғысынан қарастыра отырып, бағдарламалық материалға сүйеніп белгілеу керек екенін айта келе, автор тарих пәнін оқытудағы кездесетін қиын мәселелерге де тоқтап өтеді. Мұндай қиыншылықтар жұмыс тәжірибесінің көрсетуінше, сабақтың идеялық-білімдік және тәрбиелік нақты мақсатын белгілеп, оның негізгі идеясын ашуда кездеседі. Сабақтардың ішкі байланыстарын ашу, курс бойынша әбден ойланып белгіленген жұмыс жүйесін бір сабақтан екінші сабаққа жүзеге асыруда, сонымен қатар сұраққа дайындалуға, оны жоспарлауға жеткілікті көңіл қоймаушылықта, тарихи материалдардың ұғымдылығын көрсететін нақты фактілерді тауып баяндауда кездеседі. Тарих пәнінен сабақ беретін мұғалімдерде кездесетін қиыншылықтарға автордың еңбегінің зор екенін айтуға болады. Оқушылардың түсінігі мен ұғымын қалыптастыру үрдісінде тарихи маңызды оқиғаларды, тарихи қайраткерлерді, маңызды хронологиялық даталарды оқып үйренуді, тарихи материалды іріктеу және баяндау әдісінің айырмашылықтарын автор айқын атап көрсетеді.

Автор көрнекі құралдарға да ерекше мән берген. Көрнекі құралдар тақырыптың материалдарын көз жіберіп шолуға, оқылған тарихи үрдістердің, заңдылығы мен негізгі ерекшеліктерін айта келе, сабақта қайталау таблицасы, карта, схема, диаграмма, синхроникалық таблицаларға жеке-жеке тоқталып, ол сабақтың тиімді әрі ойға қонымды екендігін түсіндіреді.

Автордың еңбегін 1-кесте бойынша таратып, жинақтап, нақтылап көрсетуі негізделеді.

1-кесте

Тәрбиелік