Проблемы повышения качества образования в условиях глобализации

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(4) 2009

Вполне естественно, что и само образование как глобальное и весьма специфическое общественное явление, получившее в бук­вальном смысле повсеместное распространение и развитие,не мо­жет быть вне зоны специальных прогностических исследований.

Прогностическим функциям образования посвящено немало ис­следований в разных странах. Но чаще всего речь идет о локальном, аспектном анализе влияния образования на внешнюю среду эко­номику, политику, культуру, науку...Такие исследования чрезвы­чайно важны, но обычно они как бы «отталкиваются от сущест­вующего состояния образования в расчете на то, что образование пребывает в малоподвижном, статичном, «ставшем» виде и именно в этом виде детерминирует те или иные изменения в обществе. Со­вершенно очевидно, что такой подход не может быть признан дос­таточным, сфера образования находится в постоянной динамике, чутко реагируя на изменения во внешней среде, адаптируясь к ее меняющимся потребностям и вместе с тем активно влияя на состоя­ние среды, предопределяет и сами эти потребности».

Иерархия прогностических исследований рефлексивного,само­познающего характера в сфере образования отличается многоуровневостью и сложностью хотя бы потому, что и само об­разование как целостная система характеризуется весьма сложной структурой, отражающей естественные различия и философско-образовательных доктрин, и вполне реальных, повседневных образо­вательных проблем на разных ступенях и для разных профилей пе­дагогической деятельности.

Но при всем многообразии прогностических проблем существуют некие инварианты тенденций, инварианты тех изменений, которые объективно происходят в образовательной сфере и во внешней по отношению к этой сфере среде. Вполне понятно, что такие инвари­анты просматриваются, главным образом, на верхних этажах иерар­хии образовательных проблем и касаются преимущественно гло­бальных философских, мировоззренческих вопросов, связанных с пониманием самой сущности образования, его важнейших функ­ций и методов, взаимосвязей образования с обществом.

Образование и общество неотделимы. Это - одна система, и ис­тинные масштабы этой системы нами пока еще не осознаются спол­на. Ясно одно: любые сколько-нибудь глобальные проблемы, с ко­торыми сталкивается общество, социум, цивилизация в целом, не­избежно сказываются и на состоянии сферы образования. И вме­сте с тем именно сфера образования, откликаясь на эти обществен­ные и цивилизационные проблемы, будучи чувствительной к ним, способна и обязана оказывать свое существенное влияние на разви­тие тех или иных тенденций в обществе, поддерживать или, напро­тив, тормозить их, находить свои специфические возможности ре­шения глобальных или локальных социальных проблем, упреждать нежелательное развитие событий.

Все это крайне важно осознавать, поскольку именно такое по­нимание функций образования лежит в основе все еще требуемых доказательств приоритетной значимости развития образования для человеческой цивилизации, отдельного государства, общества, ка­ждого человека. Вполне естественно, что, обсуждая стратегические вопросы образования, необходимо учитывать всю совокупность фоновых, социально-экономических проблем, выходящих далеко за рамки обсуждения собственно образовательной тематики.

Решение глобальных цивилизационных задач, а именно такие задачи стоят перед современным человечеством, вступающим в но­вый век и новое тысячелетие, не может быть простым. Оно тре­бует неординарных идей и смелых, принципиально новых подхо­дов. Эти идеи и подходы в критериях нашего сегодняшнего праг­матичного,скептического,преимущественно технократического мышления, не исключено, покажутся утопичными, не имеющими никаких шансов на практическую реализацию. Важно преодолеть подобные стереотипы сознания. Важно понять, что все начинает­ся с идеи. Вопрос лишь в том, удастся ли обеспечить ее реализа­цию, удастся ли «технологизировать идею, последовательно обра­щая ее в конструктивную гипотезу, теоретическую концепцию, раз­вернутую целевую программу, наконец, в конкретный план прак­тических действий.

Несет ли образование свою долю ответственности за те крайне неблагоприятные тенденции в нравственной, духовной сфере че­ловеческой цивилизации, которые сложились к концу XX века и могут углубиться в ХХІ?

Сфера образования, несомненно, имеет самое непосредственное отношение к происходящим в мире событиям, в том числе и к тем негативным тенденциям, которые все более явственно дают о себе знать.

Но именно образование и только образование в состоянии пере­ломить катастрофически нарастающие негативные тенденции в ду­ховной сфере человечества.

От образования в конечном итоге зависит, сможет ли человечество осознать и конструктивно ответить на этот глобальный вызов.

Нет ни одной важной, ключевой для человеческой цивилизации пробле­мы, которая имеет решение в национальном масштабе, на уровне национально-государственной самодостаточности.

Может ли сфера образования способствовать осознанию этого вы­зова и движению человечества к единству и духовной интеграции?

В конечном счете и локальными человеческими поступками, и мировой историей в целом движет менталитет — те глубинные, «кор­невые духовно-нравственные, культурные ценности и мировоз­зренческие основания индивидуального и общественного поведе­ния», которые при условии их согласованного, массового проявления по своей духовной энергетической мощи оказываются несопоста­вимыми с любыми рукотворными материальными энергоносите­лями или политическими акциями. Последние способны вызвать лишь относительно кратковременные, спорадические возмущения мирового исторического процесса или же, что при нынешних сред­ствах массового уничтожения совсем несложно, прекратить этот процесс вовсе. Иными словами, историю человеческой цивилизации можно по­нять не путем скрупулезного изучения и сопоставления тех или иных исторических явлений, событий и фактов (хотя и это необходимо), а лишь на основе изучения истинных движущих, созидательных сил поведения человека и общества, лишь в ее ментальном измерении. Точно так же и предвидение будущего возможно только на основе изучения ментальных предпочтений и жизненных приоритетов че­ловеческих сообществ.

Но если это так, а весь ход мировой истории свидетельствует о том, что это, несомненно, так, то именно менталитет, как индиви­дуальный, так и общественный, должен быть в фокусе внимания всех без исключения общественных наук, озабоченных прогрес­сивным развитием и локальных социумов, и человеческой цивили­зации в целом, предвидением и поиском рациональных путей такого развития. Несомненно, наукоемкая, отнюдь не только психологи­ческая, но и в широком смысле социокультурная, нравственная ка­тегория «менталитет (или «ментальность») должна привлечь по­вышенное внимание и сферы образования, отражаясь, прежде все­го, в ее аксиологических, ценностно-целевых приоритетах.

Менталитет - субстанция духовная. Складываясь исторически, индивидуальный и общественный менталитет является производным от культуры того или иного народа, его религии, уклада жизни, фило­софских идей и, конечно же, образования. Связь между менталите­том и образованием двойственная, обоюдная. С одной стороны, ха­рактер образовательной деятельности в том или ином социуме зави­сит от его ментальных приоритетов. С другой - и сами эти приори­теты, жизненные ценности и идеалы зависят от образовательных по­тенций общества, его стремления к воспроизводству в каждом по­следующем поколении собственных культурных традиций и нравст­венных устоев, к их непрерывному обогащению и развитию.

При этом необходимо учитывать, что менталитет - это, по сути. квинтэссенция культуры народа. В нем фиксируются наиболее суще­ственные, исторически сложившиеся особенности мировосприя­тия, мироощущения и мировоззрения того или иного человеческого сообщества, глубинные основания индивидуального и обществен­ного сознания, поступков и поведения. Ментальные ценности обла­дают повышенной устойчивостью и инерционностью, противо­действуя насильственным деформациям и форсированным револю­ционно-реформистским преобразованиям и допуская лишь эволю­ционный путь сколько-нибудь существенных и тем более необра­тимых изменений. В то же время стабильность, устойчивость мен­талитета не являются абсолютными.

Вызов XXІ века, напрямую обращенный к образованию, как раз и состоит в том, чтобы пробудить естественные, но все еще неосоз­наваемые, дремлющие в анабиозе менталеобразующие потенции, менталеобразующие функции образования как важнейшей сферы познания, формирования, коррекции, а в необходимых случаях и преобразования менталитета и личности, и социума в целом.

Нет необходимости доказывать, что столь широко распростра­ненные в XX веке концепции «сила против силы и «ударом на удар применительно к явлениям нематериального, духовного, мен­тального порядка успеха принести не могут. До определенного мо­мента, разумеется, все еще эффективной может казаться политика силового сдерживания, экономического диктата или, напротив, экономического ублажения потенциальных агрессоров или междуна­родных террористов любого ранга. Но только до определенного момента. Ни одно, даже самое богатое и могущественное в военном отношении государство в конечном счете не выдержит бремени ог­ромных и все возрастающих расходов на сомнительное по своим последствиям удержание неустойчивого равновесия, балансирова­ния на грани жизни и смерти...

Нет никакого сомнения, что упование на экономическое могу­щество и военную силу в XXІ веке совершенно бесперспективно. Единственная надежда — на объединительную силу идей, духовных ценностей и приоритетов, способных остановить все более углуб­ляющийся процесс раскола цивилизации, сплотить людей при всех различиях их ментальных предпочтений.

Приходится констатировать, что, будучи наиболее технологичной сферой, напрямую связанной со становлением личности человека и формированием духовных, нравственных ценностей всего человеческого сообщества, сфера образования все еще не выпол­няет своей главной - интегративной функции, способствующей ду­ховному единению и взаимопониманию людей, не выполняет сво­его, прогностически наиболее важного,культурообразующего и менталеформирующегопредназначения.Увлекшисьдействительно печатляющими достижениями нау­ки и техники в XX веке, сфера образования практически во всех стра­нах мира занялась и занимается поныне главным образом трансля­цией из поколения в поколение сугубо прагматичных данных раз­ных наук, передачей нацеленных на быструю отдачу достаточно уз­ких, по существу, фрагментарных, технократически сориентирован­ных знаний, умений и навыков. С этой своей задачей образование справляется более или менее успешно. Именно на это направлены основные усилия педагогов, этой же задаче подчинен педагогиче­ский процесс, разрабатываемые методические материалы, разно­образные, хотя и далеко не всегда продуманные с психолого-педа­гогических позиций, новейшие средства компьютерной и инфор­мационной техники и т.п. Что же касается формирования у учащих­ся целостной картины окружающего человека материального и ду­ховного мира, способствующей осознанию принадлежности каж­дого из них к единому человеческому сообществу, трансляции из поколения в поколение ценностей духовных, культурных, нрав­ственных в их национальном и общечеловеческом понимании, то эти образовательно-воспитательные, гуманитарные по своей при­роде цели в лучшем случае лишь декларируются на популистском, лозунговом уровне, а в худшем - игнорируются вовсе.

Нельзя не видеть и того, что совершенствование средств обуче­ния и педагогических технологий явно опережает осознание слож­ной иерархии ценностей и целей образования. Создается далеко не­безупречная с точки зрения здравого смысла ситуация, когда раз­работка весьма дорогостоящей педагогической технологии прово­дится фактически... ради самой технологии, когда педагогический процесс осуществляется ради самого процесса... Но даже самый изощренный и перенасыщенный техническими средствами процесс только тогда имеет какой-либо смысл, если заранее известно, во имя чего этот процесс осуществляется, каковы его ближние и дальние цели, каким видится ожидаемый результат... В противном случае (когда средства опережают цели) нарушается элементарная логика любой целенаправленной деятельности — «телега, как говорится, ставится впереди «лошади»..

Невнимание к ценностям и целям образования, пассивное вос­приятие тех жизненных приоритетов, которые стихийно склады­ваются в обществе, — едва ли не главный порок современного обра­зования. Тем самым образование лишается своей важнейшей опе­режающей, прогностической функции, теряет возможность влиять на общественные идеалы, вести активную, преобразовательную рабо­ту по их совершенствованию.

Личный жизненный успех, измеряемый, главным образом, ма­териальным уровнем жизни, практически повсеместно стал само­целью, вытеснив на обочину общественного внимания, как бы на второй план, нравственные, духовные устои собственной страны, не говоря уже о человеческой цивилизации в целом.

Широко используемые и достаточно популярные в мире доктри­ны образования немало способствуют именно такому прагматичному, чтобы не сказать — эгоистичному циничному подходу к целевым ус­тановкам образовательной деятельности, к усвоению необходимых и достаточных для сугубо индивидуального жизнеобеспечения зна­ний и умений. Что же касается культуры и нравственности, то счита­ется как бы само собой разумеющимся, что, однажды провозгласив гуманистические ценности и систематически декларируя неизмен­ную приверженность этим ценностям, социум свою нравственную функцию выполняет сполна. Далее, как предполагается, эти духов­ные ориентиры будут автоматически «овладевать массами без ка­ких-либо специальных образовательных и воспитательных усилий...»

Надо ли удивляться тому, что и абстрактные, во многом надуман­ные образовательные доктрины социалистического, стадного кол­лективизма, и сугубо индивидуалистические философско-образовательные концепции, нацеленные преимущественно на потреби­тельские ценности мира частного предпринимательства и рыноч­ной конкуренции, перед лицом принципиально новых гуманитар­ных проблем цивилизационного масштаба все более очевидно не срабатывают, отторгаются, оказываются идейно несостоятельными и практически непродуктивными?

Но может ли образование своими собственными средствами повлиять на глобальные, по существу, общецивилизационные, геополитические процессы? Можно ли рассчитывать на то, что образо­вание в состоянии переломить устойчивые негативные тенденции и в буквальном смысле спасти мир от надвигающейся катастрофы?

Нужны прорывы стратегического масштаба, необходимо осозна­ние реальных движущих сил мировой истории и апелляция именно к этим силам. Именно поэтому необходимо принципиально по-новому подходить к обоснованию и реализации философских кон­цепций, стратегических ориентиров и политических доктрин в сфе­ре образования, находящейся на главном направлении прорыва в достойное будущее человеческой цивилизации, способной найти убедительный ответ на вызов этого будущего.

Преодоление традиционной эмпирической рутины и зачастую со­вершенно бесцельной и бессмысленной организационно-управ­ленческой суеты в сфере образования возможно лишь на основе четких прогностически сориентированных философско-методологических подходов, учитывающих долговременные тенденции развития мирового образовательного процесса. Иными словами, прорывы в сфере образования, переход на качественно более высо­кий уровень в самом понимании социальной роли образования, не говоря уже о внутренних, собственно образовательных технологи­ях, связанных с выходом в «космос» глобальных мировоззренческих проблем. Лишь на этой основе можно дейст­вительно увидеть новые горизонты в развитии образования, пре­одолеть соблазн эпигонствующего копирования «чужих» образова­тельных парадигм и доктрин, которые, даже в своих высших дости­жениях по критериям XX века не удовлетворяют вызову века ХХ1.

Мақалада жаһандану жағдайында білім беруді дамытудың өзекті мәселелері қарастырылған.

В статье рассматриваются актуальные проблемы развития образования в условиях глобализации.

Қазақстан қоғамдық ғылымдарын уақыт талабынан шыға отырып, реформаландырудың объективті алғышарттары бізде толық пісіп жетілді деп айтуға болады. Әрине реформа жолының ауыр екендігі, оның аурулы да азапты жол екендігі баршаға аян. Дегенмен, ол бірден бір дұрыс жол. Саналы түрде барып, жан-жақты ойластырылған және мақсатты түрде іске асырылған реформаның бар азабына шыдаған қоғам ғана оның оңды нәтижесін көре алады. Жалпы алғанда Қазақстан ғылымын реформалау ісі соңғы кезде белсенді түрде жүргізіле бастағандығы рас. Бірақ, олар, негізінен, ғылыми-техникалық дамуының 5 басым бағыттары бойынша ғана жүргізілуде. Ал, Қазақстан ғылымы болса үлкен табыстарға жылдам қол жеткізуге көмектесетін нақты-қолданбалы технологиялық ғылымдардан ғана емес, сонымен қатар, нәтижесі бірден көзге түсе қоймайтын, бірақ түбінде ұлттың ұлт болып қалуында, ұлттың өзіндік бет-бейнесін сақтай отырып дамуында, сол арқылы қоғамның бірлігін сақтауда шешуші рөл атқаратын қоғамдық ғылымдардан да тұрады.

Ұлттық ғылым академиясының 60 жылдығына арналған мерекелік сессиясында сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан ғылымының осы бөлігі туралы: «...мен гуманитарлық ғылымдар саласына да назар аударған жөн деген қорытындыға келіп отырмын. Ол ғылыми зерттеулердің тағы бір басым бағыты болуға заңды түрде үміттенеді... Бәсекеге қаблеттілік тұжырымдамасы тұрғысынан келгенде қоғамдық ғылымдардың маңызын ешбір жағдайда да төмендетуге болмайды»- деп, атап айтты.

Бірақ, әзірге, неге екені белгісіз, Қазақстан үкіметі біздегі қоғамдық ғылымдарды да реформалау арқылы түбегейлі қайта құру қажеттігі туралы мәселе көтермей отыр. Ал, олар да мемлекет тарапынан өздеріне көңіл аударуды, қоғамымыздың бүгінгі даму деңгейіне сәйкес және ұлттық мүддеге сай реформалау арқылы, дамудың жаңа сатысына көтеруді қажет етеді. Сондықтан қоғамдық ғылымдарды реформалау да уақыт талабына сай жүргізілуі керек.

Ал, ол үшін, алдымен біздегі қоғамдық ғылымдардың өзіндік ерекшеліктерін анықтап алу қажет болады. Қалыптасқан шынайы ахуалдан шыға отырып, өз ерекшеліктерін ескермей және жан-жақты ойластырылмай жүргізілген реформалардың көптеген қиыншылықтарға кездесіп, нәтижесінің ойдағыдай болмай шығатындығын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Сондықтан да Қазақстан қоғамдық ғылымдарын реформалау арқылы қайта құру туралы өз ойымызды көпшілік назарына ұсынып отырмыз.

Біріншіден, Қазақстан қоғамдық ғылымдары большевиктер партиясының құрған Кеңес қоғамының артықшылығын дәріптеумен айналысуға тиіс болған КСРО қоғамдық ғылымдарының құрамдас бөлігі ретінде пайда болып, қалыптасты және 70 жыл бойы сол бағытта дамыды. КСРО күйреп, большевиктер диктатынан да, қоғамдық ғылымдардың негізін құраған марксизм-ленинизм ілімінен де арылдық. Бірақ, Қазақстан қоғамдық ғылымдарында кейбір концептуальды өзгерістердің болғанымен, жалпы алғанда, айтарлықтай түбегейлі өзгерістер бола қойды деп айту қиын. Дегенмен, ондай өзгерістердің болмауының да белгілі бір дәрежеде өз заңдылықтары бар.

Өмір бойы “Қазақстанның капитализмді аттап өтіп, социалистік қоғам орнатқандығын” немесе “социалистік өмір салтының капиталистік өмір салтынан артықшылығын” дәлелдеумен айналысқан пәлсәпашының, “социалистік реализмді” немесе “формасы ұлттық, мазмұны социалистік” кеңес әдебиетін зерттеген әдебиеттанушының, “Қазақстанда тап күресінің нәтижесінде және большевиктер партиясының басшылығымен социалистік қоғам орнауының заңдылықтарын” дәлелдеп берген тарихшының (солардың бірі осы жолдардың авторы) т. т. тез арада өзгере қоюлары мүмкін де емес еді. Ол үшін бегілі бір кезеңнен өтуіміз қажет болатын. Міне енді, сол өтпелі кезең де аяқталып келе жатыр деп айтуға болады. Ендігі жерде ескі сарынмен жүре беру біздегі қоғамдық ғылымдардың уақыт талабынан тым артта қалып қойуына әкеліп соқтырары анық.

Екіншіден, бізде қоғамтанушы-ғалымдар даярлау ісі де, сол баяғы кеңестік кезеңнен қалған жүйе бойынша жүргізіліп келді. Рас, соңғы жылдары ғылым саласында ҚР Білім және ғылым министрлігінің басшылығымен бізде де ғылыми дәрежелер берудің, яғни ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысатын мамандар даярлаудың халықаралық стандартқа сай үш сатылық жүйеге көшіріле бастады. Мүмкін, жалпы алғанда ол дұрыс та болар. Өйткені, біздегі қазіргі жүйе ғылымды дамытуға емес, ғылыми атақ-дәрежелер беруге бағытталған. Ол өз мүмкіндігін толығымен тауысқандығы анық. Бірақ, біздің байқауымызша, реформалау барысында біздегі қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың өзіндік ерекшеліктері ескерілмей отырған сыңайлы. Егер, шынымен солай болса, онда мұны ұлт болашағы үшін аса қауіпті үрдістің көрініс бере бастауы деп бағалауымыз керек.

Үшіншіден, біздегі барлық дерлік қоғамдақ-гуманитарлық ғылымдар саласы аса саясаттандырылған, өзінің басты міндетінен алшақтатылған. Олар ұзақ жылдар бойы бір ғана идеологияға және белгілі бір саяси топтың мүддесіне қызмет етіп, орыстық (кеңестік) дүниетанымның шылауында келген ғылым. Қазақстан қоғамдық ғылымдарының осындай және басқа да ерекшеліктерін ескермей, оның қазіргі реальды жағдайы мен мақсат- міндеттерін анықтап алмай, нақты жаратылыстану ғылымдармен қосақтап, бір қалыпқа құйып реформалау бір қателіктен, екінші қателікке ұрындырары анық. Мысалы, қазіргі жаңа талаптардың бірі, философия докторы (Рһ.D) ғылыми дәрежесін беруге байланысты шетелдік университеттермен, ондағы мамандармен ынтымақтасу, мүмкін ғылымның басқа салаларына пайдалы болса болар, бірақ Қазақстан қоғамдық ғылымдарына пайдалы болуы екі талай. Бұл кеңестік шылбырдан босаған Қазақстан қоғамдық ғылымдарының мойнына батыстық шылбар салу деген сөз.

Қазақтың тілі, тарихы түгіл қазақтың өзінің кім екендігінен хабары шамалы шетелдік мамандардың біздің тілімізді, тарихымызды, әдебиетімізді т.т. зерттеуге көмектеседі деп ойлаудың өзі ыңғайсыз. Мысалы, біздің тарихымызды шетелдік тарихшылырдың, олардың ішінде орыс тарихшыларының да, қалай жазғанын талай көрдік емес пе? Кезінде тарихымызды өзгенің көзімен және өзгенің тілімен жазу негізгі үрдіске айналмады ма? Өкінішке орай, сол үрдіс аздаған өзгерістермен күні бүгінге дейін жалғасып отырған жоқ па? Ондай үрдістен бас тартпай, тарих ғылымын басқа арнаға бұрмай шынайы тарихымызды зерттеу де, жазу да мүмкін емес екендігіне көзіміз әлі де жеткен жоқ па?

Тарих ғылымын басқа арнаға бұрудың бірден-бір жолы Қазақстан тарих ғылымын ұлттық мүддеге сай реформалау арқылы түбегейлі қайта құру екендігі және оның теориялық-методологиялық негіздері мен жолдары туралы біз бірнеше мақалаларымызда айттық. Бірақ, Қазақстан тарих ғылымын біздегі қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың құрамдас бөлігі ретінде, сол ғылымдармен байланыста ғана реформалауға болады. Қоғамдық ғылымдарды реформалаудың да объективті алғышарттары бізде толық пісіп жетілді деп батыл айта аламыз. Олардың ең бастылары: ұлттың өзін-өзі тануға деген ұмтылысы; дінге, тілге, тарихқа деген қызығушылықтың артуы; ұлттық идеологияның қажеттігі т. б. Бүгінгі қоғамдық ғылымдардың мұндай ұлттық сұраныстарды қанағаттандыруға қабылетсіз болып шыққандығы баршаға аян шындық. Тәуелсіздік алғанымызға 18 жыл болса да ұлттық идеологиямыздың болмауы соның айқын дәлелі. Ұлттың рухани өмірін зерттейтін шынайы қоғамдық ғылымдары болмай, ұлттық идеологияның қалыптасуы да мүмкін емес.

Төртіншіден, қоғамдық ғылымдарды реформалау үшін ең алдымен оның мақсаты мен міндеттерін, қай бағытта, қандай жолдармен реформалауға болатындығын айқындауымыз қажет. Біздің ойымызша, Қазақстан жағдайында біздегі қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың басты зерттеу объектісі – қазақ қоғамы болуы керек. Өйткені, қазақ жерінде бұрын-соңды өмір сүрген адамдар қауымдастығының негізін қалаған, қоғамдық қатнастардың ұйтқысы болған және болып отырған қазақ халқы. Осы бір қарапайым да айқын шындықты мойындап, ашық айтатын уақыт жетті. Қазақтың тілін, әдебиетін, мәдениетін, салт дәстүрін, дінін, ділін, психологиясын, тарихын т.б. бірінен бірін бөліп қарастырып, бөліп зерттеу мүмкін емес. Өйткені олардың бәрінің ортасында тұрған алтын діңгегі – қазақ ұлты және сол ұлттың құрған қоғамы. Сондықтан қазақтардың өмір сүрген және өмір сүріп отырған қоғамын барлық ерекшеліктерімен кешенді зерттеуге мүмкіндік алу қоғамдық ғылымдарды реформалаудың басты мақсаты болуы керек.

Әрине, қазақ қоғамын жан-жақты зерттеу барысында әр ғылым саласы өз мақсат-міндеттеріне қарай қызмет етуге, қазақ қоғамының сан-алуан қырларын ашып көрсетуге тиіс. Бірақ, ең бастысы, олар бір-бірімен тығыз байланыста қарастырылып, бірін-бірі үнемі толықтырып отырулары керек. Өйткені, олардың негіздері бір, зерттеу объектісі ортақ. Мысалы, қазақ тілі, қазақ әдебиеті мен қазақ тарихын алайық. Оларды бірінен-бірін айырып, бірінсіз бірін зерттеу мүмкін емес. Себебі тіл ұлттың тарихи даму барысында пайда болса, қалыптасса және дамыса, ұлттың тарихы сол ұлттың тілінде пайда болған әр алуан әдебиеттерде бейнеленген. Сондықтан қазақ тілі мен әдебиеті тарихилық принципі тұрғысынан, қазақ тарихы тінінде зерттелінсе, тарих негізінен сол тілде пайда болған ауыз әдебиеті немесе жазба әдебиет сияқты дерек көздері арқылы зерттелініп, жазылуы тиіс. Демек, қазақ тілі, қазақ әдебиеті, қазақ тарихы т.т. бір-бірімен тығыз байланыста, кешенді түрде зерттелулері керек. Ол үшін алдымен оларды зерттейтін ғылымдарды кешенді түрде реформалау арқылы қайта құру қажет.

Бұл аса күрделі де аухымды істі бұдан әрі кешеуілдетуге болмайды. Себебі бүгінде қазақ қоғамының алдында екі бағыт көріне бастады. Біріншісі - өзінің ұлттық бет-бейнесінен айырылып, жаһандану жолында ұлт ретінде жойылу, екіншісі - өзінің ұлттық бет-бейнесін, яғни тілін, әдебиетін, дінін, салт-дәстүрін, тарихын т. т. сақтай отырып, әлем халықтары арасынан өз орнын таба білу. Әзірге анық көрініп тұрғаны біріншісі. Н.Ә.Назарбаев өз сөзінде: «Жаһандану дәуірінде тарихи-мәдени мұра - өзін-өзі біртектілендірудің негізі. Оны сақтамасақ, біз жаһандану әлемде тағы да жоғалып кетуге тәуекел етеміз» деді. Демек, ұлтқа төнген қауіптің барлығын жоққа шығаруға болмайды. Қоғамадық ғылымдарға өз дәрежесінде, яғни ұлттық деңгейде көңіл бөлмеудің тікелей соған алып келеріне еш күмән жоқ. Ал, екіншісіне біздегі қоғамдық ғылымдарды жаңа сапалық деңгейге көтеру арқылы ғана қол жеткізуге болады. Демек, Қазақстан қоғамдық ғылымдарын реформалау арқылы түбегейлі қайта құру, қоғамтану ғылымының теориясы мен методын терең меңгерген, ұлттық кәсіпқой қоғамтанушы-ғалым мамандардың жаңа буын өкілдерін даярлау - ұлттың ұлт ретінде сақталуының және дамуының басты кепілдіктерінің бірі.

Сонымен қатар, Елбасы өзінің қорытынды сөзінде “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасына қатысты негізгі міндеттерді атап көрсете келе: «Тұтастай алғанда осы және басқа міндеттер кешенін орындау ведомствоаралық нақты үйлестіруді талап етеді»-деді. Ондай үйлестіру міндетін атқара алатын және өзі де сол мақсатта ашылған Орталық бар. Тек оны тиімді пайдалана білу қажет.

Мысалы, менің ұсынысыммен және “Мәдени мұра” бағдарламасының сол кездегі жетекшісі И. Н. Тасмағамбетовтің тікелей қолдау көрсетуімен, ҚР үкіметінің 2005 жылғы 1 наурыздағы № 183 қаулысына сай, сол жылдың 1 шілдесінен бастап “Археография және деректану ұлттық орталығы” жұмыс істей бастады. Сол жылдары жүзеге асырыла бастаған мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасы аясында ашылған Орталық сол бағдарламаға қатысқан әр түрлі мемкемердің жұмысын үйлестіруге, жиналған деректерді ғылыми айналымға тартыудың археографиялық және деректанулық негіздерін жасап, жолдарын көрсетуге тиіс болатын.

Бірақ, біріншіден, бізге түсініксіз себептермен Орталық өзінің Ұлттық деген атына қарамастан Мәдениет және ақпарат министірлігінің бір комитеті жанынан ашылып, қызмет аясы сол комитет шеңберімен шектелді. Екіншіден, Орталық деректанушы мамандар бар Алматы қаласында емес, ұлттық деректану ісін меңгерген бірде бір маман жоқ Астана қаласында ашылды. Міне, сол Орталықты Үкімет шешімімен ведомствоаралық ғылыми-зерттеу мекемесі ретінде қайта құруға болады.

Олай дейтініміз, біріншіден, гуманитарлық сипаттағы біздегі барлық қоғамдық ғылымдардың негізгін ұлттық дерек көздері құрайды. Сондықтан қазақ қоғамының қай саласын зерттеумен айналыспасын, қоғамтанушылардың бәрі де сол ұлттық деректермен жұмыс істей білулері керек. Ол үшін ұлттық дерек көздерімен жұмыс істеудің теориялық-методологиялық негіздерін жасап, әдіс-тәсілдерін айқындаумен айналысатын арнайы орталық қажет. Екіншіден, біздегі қоғамдық ғылымдардың таным объектісінің негіздері, яғни қазақ қоғамының мәлімет көздері болып табылатын ұлттық деректер бір министрлікке қараса, таным субъекті, яғни қоғамтанушы ғалымдар екінші министрлікке қарайды. Мысалы, ұлттың өзін-өзі тануға негіз болар дерек көздері Мәдениет және ақпарат министрлігіне қарасты мұрағаттарда, мұражайларда және кітапханаларда сақталса, сол дерек көздерін зерттеу ісімен айналысатын қоғамтанушылар жоғары оқу орындарында, ғылыми-зерттеу институттарында, әр түрлі зерттеу орталықтары мен зертханаларда жұмыс істейді. Бүгінгі күні олардың арасында белгілі бір үйлестіру орталығы жоқ. Ал, ондай орталықтың қажеттілігі күннен-күнге айқын сезілуде.

Елбасының бастамшылдығымен қабылданған “Мәдени мұра” бағдарламасының аясында үлкен-үлкен жұмыстар атқарылып, талай ауқымды істер тындырылғандығы рас. Ол туралы Елбасының қатысуымен Астанада өткен Қоғамдық кеңестің отырысында жан-жақты айтылды. Әр мекеме басшысы өз есебін жасап, бағдарламаның өзіне тиісті бөлімін орындағадықтарын баяндады.

Дегенмен, қандай-да істе болмасын белгілі бір кемшіліктердің болатындығы заңдылық. Ондай кемшіліктердің “Мәдени мұра” бағдарламасын орындау барысында да жіберілгендігі анық. Терең талдау жасамай-ақ, сырттай қарағанның өзінде де талай кемшіліктерді байқауға болады. Ол, әсіресе, аударма мәселесінде айқын көрініп тұр. Әрине, олар келешекте ескерілуі керек. Бірақ, “Мәдени мұра” бағдарламасын орындау барысында қандай кемшіліктер жіберілгендігі, бөлінген қаражының қаншалықты тиімді жұмсалынғандығы, келешекте неге көңіл аударуымыз қажет екендігі, ең бастысы, сол бағдарламаны орындау барысында жиналған жазба мұраларды ұлт мұддесіне сай қалай пайдалана білуіміз керек екендігі анық айтылмай қалды. Өйткені бізде “Мәдени мұра” бағдарламасының қорытындысына ғылыми сараптама жасайтын белгілі бір отталық болмай шықты.

Сонымен, қорыта айтсақ, Қазақстан қоғамдық ғылымдарын ұлттық сұранысқа сай реформалау арқылы жаңа сапалық деңгейге көтеру уақыт талабынан туындап отырған қажеттілік. Бірақ, тәжірибе көрсетіп отырғандай, қандай да болмасын ұзақ жылдар бойы әбден қалыптасып қалған жүйені реформалау арқылы қайта құру ауыр да азапты іс. Ол үлкен шыдамдылықты және жан-жақты ойластыруды қажет етеді. Ал, қоғамдық ғылымдар сияқты ұлттың рухани өміріне қатысты ғылым саласын қайта құру тіптен де ауыр іс. Сондықтан ол тек ғылыми негізделген шаралар арқылы ғана жүргізілуі тиіс. Біз жоғарыда айтқан ведомствоаралық Орталықтың басты міндеті сол бағытта атқарылар нақты шаралардың ғылыми негіздемесін жасау және солардың тиімділігін дәлелдеу болу керек.

Екіншіден, қоғамдық ғылымдардың бәріне ортақ негізгі тірегі ұлттық мәдени мұралар: фольклор, археологиялық, этнографиялық, жазба т.б. тарихи деректер. Бірақ, оларды тек деректану ғылымы арқылы ғана танып білуге, олардан шынайылық деңгейі жоғары мәліметтер ала білуге және ғылыми еңбектерде пайдалана білуге болады. Демек, Орталықтың келесі міндеті ұлттық деректану ғылымының теориялық-методологиялық негіздері мен зерттеу әдіс-тәсілдерін жасау болуы тиіс.

Үшіншіден, қоғамдық ғылымдарды реформалау қоғамтанушы ғалымдардың жаңа буын өкілдерін дайындауды қажет етеді. Сондықтан Орталық осы істі сұранысқа сай үйлестіру ісімен де айналысуы керек.

Төртіншіден, Орталық “Мәдени мұра” бағдарламасы аясында атқарылыр келешек кешенді істерді үйлестіру міндетін де атқаруы тиіс. Әрине, бұл айтылғандар тек ең негізгілері ғана. Дегенмен осының өзі де арнайы бір Орталықтың қажеттігін көрсетеді ғой деп ойлаймыз.