Раздзел IV. “Вялікае прыпірышча” Макееўшчына вельмі старая. Можа ад пачатку свету

Казімір Цыкман

Казіміра Цыкмана ўпершыню я ўбачыў на праглядзе відэафільма, які дараўскі пробашч Ян Глінка зняў у Падлессі каля сядзібы Цыкманаў. Там тады сабраліся знаёмыя і сваякі. Да гасцей з дому выйшаў стары мужчына.

Выйшаў – гэта сказана надта моцна. Відаць было, што ён вельмі хворы і, як кажуць, ледзь перасоўвае ногі. “Аднак жа выйшаў, – падумаў я. – Даўняя добрая, шляхетная звычка вітаць гасцей.”

– Гэта Казімір Цыкман, – падказаў мне айцец Ян. – Ён некалі быў за фурмана ў ксяндза Шаплевіча.

О, відаць, з дзесятак гадоў таму, не кажучы ўжо пра маладосць, ён выбягаў насустрач вясёлы, зычлівы, радасны: госць у хату – Бог у хату! А цяпер вось ледзь ходзіць. Нічога не скажаш – мінула столькі летаў. Ды ці толькі гады зруйнавалі здароўе!?

Амаль усе мае суразмоўцы, хто распавядаў пра дараўскага пробашча, пра ратаванне яго, згадвалі Казіміра Цыкмана. Пані Апалёнія Бубен, якая сама доўгі час апекавалася ксяндзом Шаплевічам, усцяж паўтарала: Казік прывёз, Казік прыехаў, наказалі Казіку, Казік памог, Казік перавёў. Зрэшты, няма чаму дзівіцца: найбліжэй да Макееўшчыны менавіта Казікава сядзіба. Але не адлегласць заважыла.

Сярод давераных людзей, што ўзяліся ратаваць дараўскага пробашча і апекавацца ім, ці не найбольш з ім звязаны быў менавіта Казімір Цыкман. Ён працяглы час быў фурманам у ксяндза Шаплевіча і вазіў яго па розных важных канфесійных справах. Такія паездкі надараліся не часта, бо ксёндз Шаплевіч любіў ездзіць вярхом. Да таго ж, яму, вельмі занятаму будоўляй і пільнымі пастырскімі абавязкамі, не было часу чакаць фурмана. І толькі ў тых выпадках, калі нагода была вельмі важная, сур’ёзная, і ксяндзу не выпадала з’яўляцца ў строі конніка, наказвалі Казіку. І той прыязджаў. Пэўны час на дараўскай клябані былі гаспадынямі Казікавы сёстры Уршуля і Станіслава, то паклікаць было каму.

На фурмана Казік, відаць, быў выбраны не выпадкова. Ксёндз Шаплевіч, аматар верхавой язды, аматар коней, не мог не заўважыць, што ў маладога гаспадара з Падлесся не толькі добры, але і дагледжаны конь, спраўная прыгожая вупраж, выштукаваная майстрам рымарскага куншту. І вазок, на якім дружная сям’я Цыкманаў прызджала на Імшу ў Дараўскую капліцу, выглядаў шыкоўна – не горшы, чым у засцянкоўцаў. На такім вазку не сорамна было ехаць нават да Бохвіцаў у Флар’янова.

Відаць, Казікава гаспадарнасць, акуратнасць, шляхетныя паводзіны адпавядалі Шаплевічаваму ўяўленню пра фурмана, які павінен вазіць пробашча. Час паказаў, што Казіміру Цыкману былі ўласцівыя таксама іншыя шляхетныя рысы характару.

Мальвіна Бондар павяла дараўскага пробашча менавіта ў Падлессе да Казіка, надзейнага, паводле яе меркавання, чалавека. Яна была ўпэўнена, што ён парадзіць і наладзіць адпаведную схованку для ксяндза. Вядома, нельга выключаць і папярэднюю дамоўленасць менавіта з Казімірам Цыкманам. Як можна ўявіць, яны з ксяндзом не раз гаварылі пра верагоднасць вайны як з Нямеччынай, так і з Саветамі. Не прайшоў і год з таго часу, калі дараўскі пробашч, асвячаючы куплены на грошы парафіянаў кулямёт, казаў, што ён паслужыць дзеля абароны Рэчы Паспалітай ад Саветаў.

Усходні бок Казіміравай сядзібы акружалі тры шэрагі забітых у зямлю рэек. І праз той жалезны частакол пэўна ж, не адзін раз праязджалі ксёндз з фурманам, прыглядаліся да магутных бетонных бункераў, байніцы якіх глядзелі на ўсход. І Казік часам, паказваючы на той жалезны пас жартаваў:

– Такога плоту я яшчэ ніколі не меў. Шкада толькі, што рэйкі пазаганялі не густа – скаціна праходзіць.

– Bolszewickie czołgi nie przejdą.

– А нямецкія?

– Wiesz, Kaziku, zagroda, która nazywa się Wisłą, jest o wiele szersza!

– Прошэ ксендза, – звяртаўся Казік да Шаплевіча, – ці ўсё ж будзе вайна?

– A jednak zasłużyliśmy na taką karę. Nie unikniemy tej czarnej chmury, co powstaje na wschodzie. Ale będziemy szczerze się modlić, będziemy prosić Pana Boga, żeby wybaczył nasze grzechy, żeby obronił nas od całkowitej zagłady.

– Распавядаў мне дзед, як было знішчана наша Падлессе ў тую, царскую вайну. Не дай Бог, каб жах паўтарыўся.

– А co ja przeżyłem podczas wojny z bolszewikami. Mówiłem tobie, że i księdzem zostałem przez te przeżycia. Ja wciąż modle się za dusze swoich kolegów gimnazjalnych…

За год да верасня 1939 польскае войска выехала з новага ўмацаванага раёна. Бункеры, хоць і стаялі пустыя, але пра міжнародную сітуацыю сведчылі выразней чутак. І першага верасня пацвердзіліся самыя неверагодныя меркаванні: Нямеччына напала на Польшчу. Два з паловай тыдні, запоўненыя надзеяй і трывожнымі весткамі праляцелі незаўважна. Ды, як кажуць, адна бяда не ходзіць. 17 верасня Чырвоная Армія перайшла ўсходнюю мяжу і паімчала да Брэста дзяліць Рэч Паспалітую.

Той цёплы вераснёвы дзень ксёндз Шаплевіч правёў на Казікавай сядзібе. Але заставацца тут надоўга было небяспечна. Недалёка ад сядзібы па бітым шляху ў бок Баранавічаў ішло савецкае войска. Праўда, жыхары Падлесся не мелі злосці на ксяндза Шаплевіча, так што і на ягонага фурмана не нацкавалі заўзятых прыслужнікаў новай улады. І ўсё ж трэба было быць пільным. Ці мала каму магло ўздумацца пашукаць зніклага з клябані пробашча ў доме ягонага фурмана, ці прынамсі запытацца, куды ён яго завёз. І ноччу Казімір павёз Шаплевіча ў Макееўшчыну. Можна меркаваць, што ўжо была папярэдняя дамоўленасць з той адзінокай Марыяй Віктаровіч.

Уладкавалі пробашча як належыць, і жанчыны надзейна апекаваліся ім. Хапала і харчоў, і вопраткі. Шаплевічу не даводзілася сумаваць, бо яго часта наведвалі парафіяне. Часта прыходзілі Казіміравы сёстры Станіслава і Уршуля, прыносілі свае прысмакі.

Прыходзілі і давераныя асобы з Гарбачоў, з Дарава, з Літвы. У кожнага ксёндз пытаўся пра навіны, але чуў пераважна невясёлыя весткі. Вось толькі парадаваў гарбачоўскі хлопец Мікалай Трысцень. Яму ўдалося пазбегнуць нямецкага палону і вярнуцца дамоў. І аднойчы, калі Мікалай прыйшоў праведаць пробашча, то расказаў, што вакол Падлесся ўжо няма процітанкавай агарожы.

– Саветы вырашылі, што такая лінія абароны ім ніколі не спатрэбіцца. І пачалі выцягваць загнаныя ў зямлю рэйкі. Іхні камандзір сказаў: “Эта преграда – чепуха! Мы сейчас эти рельсы быстро повытаскиваем”. Падагналі цяжкі танк, зачапілі тоўсты трос. Матор раве, а танк ні з месца. Гусеніцы зямлю скрабуць – танк у зямлю зарываецца і ўрэшце сеў на тулава. Прыгналі другі, таго выцягнулі. Пасля счапілі два і зноў давай выцягваць. А рэйка толькі чуць-чуць нахілілася. Так і не далі рады выцягнуць.

– Пэўна ж, рэйкі – не рэпа! Іх нялёгка было забіваць. А даставаць тым болей.

– А вось нашы мужчыны дадумаліся. Знайшлі спосаб. Падважваюць рублём. Вы ж, ксенжа, знаеце, што рубель – гэта жэрдка, якой уціскаюць вазы з сенам ці снапамі. Зрабілі спецыяльны хамут, яго надзяваюць на рэйку. Да хамута чапляюць рубель або тоўстую жэрдку. Дваіх садзяцца на канец і падважваюць, а трэці б’е кувалдай па рэйцы. І рэйка вылазіць. І так скора. Плацяць мужчынам добра, а рэйкі забіраюць, грузяць на машыны і вывозяць. Да зімы ўсё ачысцяць.

Казімір Цыкман таксама не перастаў клапаціцца пра свайго пробашча, часта наведваў яго і стараўся хоць чым-небудзь пацешыць. Вядома, яму трэба было быць асабліва асцярожным. Ці мала ў каго маглі ўзнікнуць падазрэнні, чаго так часта былы ксяндзоў фурман ездзіць у Макееўшчыну. Але Казімір ведаў наваколле як свой двор, і таму прыходзіў незаўважаным. Пра ягонае наведванне Шаплевіча было вядома толькі давераным. І калі трэба было перавесці пробашча да Арлоўскае ці ад Арлоўскае, то Мальвіна Бондар зноў давала знаць Казіміру. Той прыходзіў і вёў Шаплевіча ў загадзя домоўленае месца.

Менавіта Казіміру Цыкману выпала перавезці ксяндза Шаплевіча ў Малое Вадзяціна. Дарога была знаёмая, бо яшчэ да вайны ксёндз з Казімірам не аднойчы ездзілі туды. Але гэтым разам трэба было выбіраць ласіныя сцежкі праз балота. Каб не заблудзіцца ў незнаёмых мясцінах ды ноччу, Казімір папярэдне дамовіўся з Апалінарам Сіліцкім, што той паможа разведаць бяспечны шлях, і два разы, удзень і ўначы, праехаў ужо абазначанай сцежкай. Зважаючы на вясновы час, на пільную неабходнасць асцерагацца злых вачэй, можна меркаваць, што было вырашана ехаць не на возе ці ў вазку, а вярхом на конях.

Таму за трэцім разам Казімір упэўнена трымаўся накірунку. Ён не збіўся з дарогі, хоць і даводзілася аб’язджаць хутары ды абмінаць дрыгву. Вясновая ноч кароткая, і ўжо займалася на дзень, калі яны выехалі з балотнай гушчэчы на выцераблены палетак.

Ксёндз нават разгубіўся і ціха запытаў:

– Czy nie zbłądziliśmy?

А Кізімір паказаў на ледзь бачную купу дрэваў і высокія гумны на ўзгорку: яны быццам плавалі ў тумане. І Шаплевіч зноў запытаў:

– Czy to już Wadziacina?

– Так, прошэ ксендза.

Сумнення не магло быць. Яны былі каля Хатак. Апалінар ужо чакаў гасцей і выйшаў з-за гумна. Прывітаўшыся з ім, Казімір адразу ж і развітаўся, бо мусіў вяртацца дадому.

Цяжка ўявіць, што давялося перажыць Казіміру за тыя пару дзён. Ён хваляваўся і за ксяндза, бо чуў пра арышты, перажываў і за сваіх родных, ведаючы, што высылалі ў Сібір і тых, хто даў прытулак гнаным. Але Бог не даў праведніка у крыўду, абярог яго і ягоных родных.

(Пасля вяртання ксяндза Шаплевіча з лагеру, Казімір Цыкман, як і даўней, дапамагаў яму наладжваць жытло, побыт. Добрым памочнікам і вестуном для хворага ксяндза стаў Казіміраў сын Стась.)
Хаткі (Малая Вадзяціна)
Як выяўляецца з расповедаў, час побыту дараўскага пробашча ў кожным месцы быў загадзя абумоўлены і ўзгоднены з гаспадаром, які наважыўся даць прытулак ксяндзу Шаплевічу. Безумоўна, праз папярэднюю дамоўленасць трапіў ён і ў самы аддалены куток Дараўскай парафіі, у невялікую вёсачку Малая Вадзяціна. Хоць і знаходзілася яна далёка ад вялікіх дарог і гарадоў, але не згубілася. Вядомы наш краязнаўца і гісторык Аляксандар Ельскі пісаў у польскім „Геаграфічным слоўніку (1893 год): „Wodziaciny, wieś nad lesisto-bagnistą kotliną Szczary, powiat Słucki, w 2 okręgu policyjnym Kleckim, gmina Niedźwiedzica, o 98 wiorst od Słucka, ma 11 osad”.

З таго часу тут, на невялікай выспе ўскрай вялікага балота, сярод лясоў, мало што змянілася. Вось толькі жыхары навакольных вёсак сталі называць Малую Вадзяціну проста: Хаткі. Праўда, ксёндз Шаплевіч застаў тут толькі сем сядзібаў.

Зрэшты, з некаторых аповедаў вынікае, што ў той час ксёндз Станіслаў Шаплевіч увогуле не таіўся. І пра гэта ведалі нават у Дараве і Літве. Пані Юзэфа Канька расказвала, што ксёндз хаваўся ў Вадзяціне і „там пасвіў каровы”. І пані Апалёнія Бубен памятае, што ў Малую Вадзяціну ксяндза Шаплевіча перавезлі ўвесну 1940 года, і там ён пачаў пасвіць кароў. Вельмі верагодна, што на эфектыўную бяспеку менавіта такога варыянта незвычайных, нетыповых паводзін дараўскага пробашча разлічвалі апекуны. Магчыма, такі варыянт прапанаваў сам ксёндз Шаплевіч.

Ён мог успомніць аповед біскупа Лазінскага пра адзін з эпізодаў свайго жыцця ў „падполлі” падчас ягонага пераследу мінскімі бальшавікамі. Калі аднойчы біскуп знаходзіўся ў Воўчкавіцкім касцёле, туды знянацку наляцелі чэкісты. Уцякаць або хавацца не было сэнсу. І тады Лазінскі адкрыта сеў на відным месцы і пачаў пісаць нейкі старажытны біблейскі тэкст клінапіснымі знакамі. Чэкіст звярнуў увагу на дзівака, але, безумоўна, больш глядзеў на нібыта такія аднастайныя кліночкі ды, вядома, запытаў: „Хто гэта?” Воўчкавіцкі пробашч махнуў рукою: „Маўляў, гэта звар'яцелы ксёндз: бачыце, што ён малюе”. І чэкіст адчапіўся.

Падобна і ўлетку 1942 года выглядала цалкам звычайна, што хаткаўскія заможныя гаспадары нанялі пастуха пасвіць кароў. Ды і для ксяндза Шаплевіча такое пераўвасабленне не было чымсьці надзвычайным. Можна нават уявіць, што ён, „прыцындаліст”, аматар пажартаваць, не прамінуў пакпіць з свайго стану: «Вось цяпер я сапраўдны пастыр! Вось нарэшце я буду выконваць запавет: „Пасі авечкі свае!”». Нікому і ў галаву не магло прыйсці, каб прыгледзецца, хто ж там ходзіць за статкам.

Вось толькі колішнія жыхары Хатак не згадваюць пра такі занятак дараўскага пробашча. Так, пані Гераніма Кусцінская, малодшая дачка Сатурніны і яе другога мужа, Юзафа Сіліцкага, цяпер жыхарка вёскі Русіны, катэгарычна сцвярджае, што ксёндз Шаплевіч ніколі не пасвіў кароў. Аднак не выпадае не верыць пану Мікалаю Трысценю, колішняму жыхару вёскі Гарбачы.

У 1940 годзе ён працаваў кандуктарам на вузкакалейцы, што вяла з Баранавіч у Крывошын. І аднойчы іх цягнік прыпыніўся на нейкай станцыі, дзе быў раз'езд, бо на гэтай чыгунцы была толькі адна каляя. Чакаючы сустрэчнага цягніка, Мікалай Трысцень вырашыў прайсціся. Непадалёку невысокі мужчына пасвіў кароў. Постаць пастуха падалася яму знаёмай. Падышоўшы бліжэй, Мікалай пазнаў дараўскага пробашча. Тут ужо не выпадала рабіць выгляд, што ён абазнаўся і вярнуцца да цягніка. І Мікалай вырашыў падысці да ксяндза. І Шаплевіч пазнаў яго. На працяглую размову, вядома, не было часу, але яны ўсё ж пагутарылі. Мікалай Трысцень успамінае, што ксёндз Шаплевіч вельмі хваляваўся. Відавочна было, што ён баіцца, каб Мікалай нікому не расказаў пра гэтую неспадзяваную сустрэчу. Але Мікалай тады запэўніў ксяндза Шаплевіча: „Памятайце, што я Вас тут не бачыў і нікому нічога не скажу”.

Аповед пана Мікалая Трысценя пра пастухоўства ксяндза Шаплевіча не ўяўляецца ягонай выдумкай. Аднак без выдумкі не абышлося. Больш таго, успаміны пра некаторыя эпізоды жыцця дараўскага пробашча ў Малой Вадзяціне нагадваюць легенду. Расказвалі нават, што нібыта той гаспадар, у якога ксёндз пасвіў кароў, не ведаў, хто ягоны пастух. Вядома, гаспадыня старалася добра карміць ксяндза. А гаспадар, нібыта, папракаў жонку, што яна надта ж дагаджае пастуху.

Расказвалі таксама, што ксёндз таіўся, таму пераважна сядзеў у гумне Апалінара Сіліцкага, якое стаяла паводдаль ад хаты. Але зіма 1940 года была надта марозная, і выпадае меркаваць, што тады ксяндзу Шаплевічу давялося часцей бавіць час у Апалінаравай хаце, калі не зусім перабрацца ў запечак ці на печ. Да таго ж, як то заведзена ў вёсках, да Вінцусевых павінны былі прыходзіць знаёмыя ды суседзі. А ў такіх выпадках утаіць прысутнасць чужога чалавека немагчыма. Больш таго, і ў Малой Вадзяціне ксёндз Станіслаў Шаплевіч прадоўжыў сваю душпастырскую службу.

Пан Станіслаў Сіліцкі расказаў:

-- У хаце Вінцусевых была камора. Там зрабілі каплічку, і алтарык паставілі, і прыбралі, хоць і сціпла, не так, як у касцеле. Была там і фігурка Маці Божай. І ў той каплічцы ксёндз рэгулярна адпраўляў Імшу. І нават калі пасля ксяндза не было ўжо, там збіраліся жанчыны і дзеці, маліліся…

Гэтыя ўспаміны таксама пацвярджаюць, што тады ксёндз Шаплевіч жыў у Хатках не тоячыся. Да яго пастаянна прыязджалі давераныя парафіяне.

Трэба асобна адзначыць, што згадка пра пастаянную душпастырскую апеку парафіянаў не проста прыгожыя словы. Запісы ў метрычнай кнізе Дараўскага касцёла пацвярджаюць, што ксёндз Станіслаў Шаплевіч, жывучы ў Малой Вадзяціне, выконваў усе неабходныя абрады, хрысціў дзяцей. Так, 28 ліпеня 1940 года ён ахрысціў Вацлаву Сіліцкую, дачку Сатурніны і Юзафа Сіліцкіх, а 21 студзеня 1941 года – Люцыю, дачку Генавефы і Гжегожа Погасаяў. Гэтыя запісы выразна сведчаць і пра пастаянныя сувязі ксяндза Станіслава Шаплевіча с цэнтрам парафіі, з дараўскім касцёлам, дзе ў той час вёў службу ксёндз Казімір Дамброўскі.

Варта згадаць і аповед дзвюх сясцёр, старых жанчын, праваслаўных, з вёскі Вялікая Вадзяціна.

– Дараўскі ксёндз быў у Хатках. У Сіліцкіх. На іх усё „дзёрдзікі” казалі, не ведаем з якой прычыны. Бо ў Хатках усе Сіліцкія, адзін толькі Парховіч. І да яго, да ксендза, з Літвы ўсё ехалі. Як зімою ды напрасты едуць: з Літвы на Лабузы, а далей цераз балота. А ўлетку бабы едуць у возе і пытаюцца, дзе гэтыя Хаткі. А наш бацька пакажа ім, прыдзе ды кажа: „Гэта ўжо паехалі да ксендза”. Або мы збіраем ягады, і яны выйдуць збіраць. І з імі мужчына. Пытаемся: „Хто гэта?” А адна і кажа: „Гэта мой нажэчоны”. А мы ж то ўсё ведалі…

Але ніхто не сказаў савецкім уладам, дзе хаваецца дараўскі пробашч. Нездарма ж казалі дараўчане, што „ксёндз два гады хаваўся ў Вадзяціне… Там яму было спакойна і добра”. А што да такога працяглага тэрміну, то выпадае ўлічыць і другі побыт ксяндза Шаплевіча ў Хатках. Тады ж, у 1941 годзе, менш чым праз месяц з пачатку вайны, дараўскія парафіяне забралі свайго пробашча.