К вопросу обучения и воспитания молодежи

К вопросу обучения и воспитания молодежи.

Омаров Т.О.,- доктор сельскохозяйственных наук, профессор,

академик РАЕН, проректор по науке университета «Көкше».

Вопрос о воспитании и образовании подрастающего поколения был проблемой жизни у всех народов во все века.

Сначала о дошкольном образовании. В моем понимании этот процесс начинается в первую очередь в домашних условиях. Недаром японцы говорят: «Воспитание ребенка идет до трех лет, а потом следует перевоспитание». Этот постулат подтверждает и казахская народная мудрость гласившая «Ребенка воспитывай с пеленок, жену с первых дней» («баланы жастан, қатынды бастан»). И кто же непосредственно занимался воспитанием у казахов? Это были умудренные опытом, прошедшие суровую жизненную школу – дедушка и бабушка! Недаром почти все дети казахов когда их спрашивали чей он сын? – отвечали: Я дедушкин («мен ата бала!»). И соответственно у многих фамилии были от имени деда (это сейчас взяли привычки у русских, когда всё поколение «Ивановы»). Я тут подчеркиваю только приверженность потомков раньше к сложившимся народным традициям и обычаям. По-другому и быть не могло, ибо «ата и әже» воспитывали внуков на примере исторических эпосов восхваляющих батыров, биев, акынов и на сюжетах народных сказок, как обычно заканчивающихся на победе добра над злом. И все подтверждалось неписаными законами жизни степи и исламскими устоями (уважение к старшим, быть справедливым, не лгать, не воровать, помогать бедным и т.д.). А привитие любви к природе, к труду, к родной земле, к языку? Это уже, хотя и единый процесс, но затрагивает следующий попутный пласт проблемы. Если по теме, давайте вспомним как в те века в России, в Европе обучали детей с раннего возраста в домашних условиях нанимая учителей. Выходили просвещенные люди (ученые, государственные мужи, полководцы и т.д.), про которых говорили, что «он получил блестящее образование». А как было в недалеком прошлом в СССР? – детясли, садики, школа; в идеологическом отношении путь пройденный: от октябренка – пионер – комсомол - до коммуниста, которая давала положительные результаты.

На мой взгляд, наше общество, мягко говоря, частично утратило накопленные веками опыт воспитания на традиции и обычаях, и методы недавнего прошлого.

Этому способствует много причин, остановлюсь на отдельных. Дедушки и бабушки есть и сейчас, но они зачастую заняты вопросами существования, в наш трудный так называемый переходный период к рыночной экономике. Да и завышенный возраст установленный к выходу на пенсию не дает возможность им заниматься внуками своевременно вплотную, а затем уже приходит старость и болезни.

Поэтому, сокращение возраста выхода на пенсию на три года был бы не только гуманным поступком правительства к пожилым, но и большим вкладом в деле создания основы для воспитания ребенка на традициях и обычаях народа. И конечно, увеличение сети дошкольных учреждений не только в городах, но и в аулах и селах даст несомненно свои положительные результаты.

Школьное образование. Всем известно, что по результатам тестирования 2003 года при поступлении ВУЗ-ы почти половина абитуриентов не набрали порогового (40) балла. Тут комментарии как говорится излишни. Причин много: здесь и отток опытных учителей в города, переход в бизнес, непрестижность работы из-за низкой зарплаты и, наконец слабая подготовка их в стенах ВУЗ-ов и т.д. Волей неволей приходят на ум слова Ахмета Байтурсынова, что «… в школьном образовательном процессе, главное уровень образования самих учителей…». Не секрет, что в ВУЗ-ах программы обучения оставляют желать лучшего, не хватает хороших учебников (особенно для казахских групп) и тут тоже наблюдается недостаток опытных преподавателей. Да и скажем из-за не престижности работы учителя, многие абитуриенты выбирают другие специальности (юриста, экономиста, финансиста). По моему мнению, надо в первую очередь повысить зарплату учителям минимум на 200%, восстановить все льготы и только в этом случае можно надеяться на улучшение их качественного состава. (А пока увеличили гос.служащим и работникам правоохранительных органов на 50%, а учителям на 23 (и то на бумаге) и сняли все льготы и фактически нет прибавки).

Пока принимаемые меры похожи на наведение внешнего лоска, типа «компьютеризации», их навезли в большой части старых почти во все школы, но школьники как не знали компьютер, так с этим и заканчивают. Да и в ВУЗ-ах проблема схожая.

Как сказал депутат сената писатель Абиш Кекильбаев: «...каждый новый министр старается реформировать образование» Так и получается: то 11-летнее, теперь 12-летнее среднее образование: так и с тестированием абитуриентов и многое другое.

От кого зависят реформы, видимо забыли, что они сами, да и все кто у власти, ученые, политики – все в свое время заканчивали 10-классов. И ведь «ворочают» большими делами. 11-классов - это ладно, перешли и вроде бы, процесс нормализовался. Но зачем искусственно программу растягивать на 12-лет (к тому же нет дифференцированных учебников), тем более существует альтернатива. Например: уже почти десять лет функционирует в г. Кокшетау казахский лицей, куда принимают детей с 6-ти лет и, обучаясь по ускоренной программе, за 8-лет получают аттестат о среднем образовании в 14-лет. Значит, они могут завершить ВУЗ-ы в 18-19 лет и это тот возраст, когда девушки могут создавать семьи, по медицинским данным этот возраст самый благоприятный для рождения полноценного потомства. Нелишнее вспомнить, что наши прабабушки с 15-16 лет становились матерями и рожали батыров («алып анадан» говорят в народе). И еще, наверное, было бы правильно, если после 9-го класса школьников по увлечению разделить на гуманитариев и на технарей (как это делается в Англии), а обучающихся посредственно направлять по желанию в профтехколледжи, где они бы получили так необходимую народному хозяйству специальности (токарей, электриков, мотористов и т.п.)

Высшее образование. По моему мнению, реформа в этой сфере оправданы, либо как отметил академик Нысынбаев (председатель камисии по реформе в ВУЗ-ах) «надо идти в ногу с мировым сообществом», где давно применяют этапы: бакалавриат-магистратура-доктор философии. Рациональность указанной системы столетиями доказаны в таких знаменитых центрах науки и образования, как Сорбонна, Оксфорд, Гарворд, Кембридж и т.д.

Но, применительно к нашей действительности возникают следующие мысли:

-магистратура должна быть только очной для баколавров и целевой для преподавателей ВУЗ-ов, ибо в настоящее время обучают заочно, во многих случаях это только метод дополнительного дохода,

-степень доктора философии должны удостаиваться ново защищенные, а к бывшим кандидатам это не распространять,

-диссертации на степень доктора философии должны обязательно подкрепляться актом внедрения, данными опыта. Никому не секрет, что сейчас научились писать диссертации и защищать их в отрыве от производства,

-защита и утверждение диссертации было бы целесообразно завершать на уровне спец советов, ибо работа ВАК носить дублирующий характер,

-при наличии договоров о взаимном признании дипломов, на мой взгляд, нет необходимости переаттестации лиц защитивших диссертаций за рубежом.

По внутренним проблемам общим для всех Вузов хочется отметить, что итоговый контроль за успеваемостью по тестовой форме имеет много факторов случайного характера. Например: студент, показывающий в течение семестра хорошие результаты, при тестировании их не подтверждает и наоборот, посредственной успевающий получает «отлично». Нет ничего лучшего очного экзамена, когда с глазу на глаз беседуют студент и где раскрывается общий уровень образования проверяемого. Также общей бедой для Вузов является недостаток учебников на казахском языке, пока этот вопрос решается централизованно, мне кажется, можно решить на месте путем привлечения для перевода (или написания) опытных остепененных ППС и на основе договора с созданием материальной заинтересованности.

В заключение хотелось бы выразить мнение, что образование и воспитание были неразделимы всегда, поэтому, наряду с новой концепцией об образовании назрело необходимость создания идеологической концепции воспитания молодежи с учетом традиций, обычаев и религиозных устоев, что в конечном счете несомненных положительно отразится на качестве образования.

С.Сауытбековтың педагогикалық ойлары

Нургалиева А.Ж.

Көкшетау университетінің аға оқытушысы
Сонау кеңестік заманның өзінде сыңсыған ормандай орысы қаптаған солтүсік өлкеде Арқаның ортасындағы жасыл арал Көкшетау сияқтанып ана тіліміздің , ұлттық педагогикамыздың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған Сейтен Сауытбеков атамыздың елеулі еңбегі ерекше екендігі даусыз.

Ауыл мұғалімінің, мектеп директорының қат-қабат шаруасының арасында ұлттық педагогиканың, халқымызың асыл қазыналарының нәрін кейінгі ұрпаққа жетуі жолында жасаған ұшан-теңіз ісі бүгінгі тәуелсіздік дәуірде өмір сүріп отырған біздерге зор рухани азық.

Өзінің кәсіби шеберлігі мен біліктілігіне қоса, қоғамдық жұмысқа деген белсенділігіне қоса сол ауылдың көненің көзі сияқты шежіресі ,үлгі тұтар абызы сияқты болған ұлы ұстаз Сейтен атаның өсиеттерін ендігі ұрпақтың санасына сіңіріп, сол арқылы елдігімізді сақтау біздерге парыз, аманат деп ойлаймыз.

Қай кезде де берме қолдан намысты,

Мендік намыс енді саған ауысты.

Ұшқыр ойды жұмса асыл арманға,

Жалыныңмен жақын етіп алысты,- деп ұлына арнаған өлеңі барлық қазақ ұландарына арналмады деп кім айтар.

Асқақ ойлы, ата тілекті ұлы ұстаз Сейтен Сауытбековтың өлеңдерінен батылдық пен өжеттікке шақыратын өршіл жырларын көп кездестіруге болады.

Жолбарысты жоюға күшің жетсе,

Қайтпас болат батылсың.

Жат әдетті жоюға күшің жетсе,

Бөгенбайдай батырсың.

Бұл арадағы ұстаз ақынның айтайын деген ойы өзіңді өзің жеңе алсаң алынбайтын асу жоқ екендігін меңзеп отырғандай.

Ұстаздық деген ұлы миссиясын бір ұстаздай-ақ атқарған Сейтен ұстаздың баға қоюдағы ұстанған бағыты да ерекше:

Алса бала екілік,

Жазалама жекіріп,

Аяласаң гүлпаздай,

Шешек атар жетіліп,- деп кеңшілік жасаса, ұстазға қояр талапты былай түйеді:

Баланың көзінше,

Айтар болса өтірік.

Ол да айтар өзінше,

Қиюына келтіріп.

Үлгісіздік ісіңе,

Отырарсың өкініп,- деп, тәрбие жұмысының аса күрделі екендігін ұқтырады.

Бүгінгі күні мұғалімдік мамандықтың қадірі азайып, жалған мұғалім көбейген заманды ұстаз алдын-ала сезгендей:

Шәкірт емен оқытқанның бәріне,

Ой жіберсем бергеніңнің нәріне,

Өмірге өзі шәкірт болып көрмеген,

Күн көргішті ұстаз деудің сәні не?- деуі бүгінгі күннің ащы шындығы емес пе?

Одан ары ұстаз былай ой өрбітеді:

Қыран ұшты бірақ аңға түспеді ,

Аңшы оған қиқу салып күштеді.

Жас түлектің таба алмаған шабытын,

Дүмше ұстаз –бейне шала құсбегі- деп тамаша бейнелі сурет жасай білген. Осыған қарап Сейтен ұстаздың саятшылыққа бейім болғанын да байқағандаймыз.Ұстаздың ұстазы Сәбит Мұқановтың «Саятшы Оразындай» әрбір ұстаз шәкіртін баули білсе ғана табысқа жетеріне көз жеткізу үшін құсбегілікті мысал етіп алады.

Ақын ұстаздың бір істің ғана соңынан қумай бәріне де уақыт табуға өсиеттейтін жырына құлақ түрейік :

Бір сырлы, сегіз қырлы болғың келсе,

Ынтыға кітап оқы әлденеше,

Есепте не тындырдың уақыт тауып,

Ізденіп нені шештің күні кеше,- деп ұлы Абайдың: «Ұстаздық еткен жалықпас»,- деген ойына немесе Ы.Алтынсариннің :»Ұстаз үнемі ізденіп, жетіліп отырса ғана ұстаз»,-деген ойаларымен үндесіп отырады.

Осыған қарап отырып Сейтен Сауытбековты ұлы ұстаздар жолын жалғастырған көрнекті тұлға екендігін мойындағандаймыз.

Жас ұрпақтарға айтқан өсиет нақылдарынан біз тәрбиенің інжу-маржан қазыналарын сүзіп алғандай боламыз:

«Білім тереңдегі –кен,

Аумағы теңіздердей кең»,-деп бағыт сілтей келе:

«Кітаптармен сырлас болсаң,

Ғасырлармен құрдас боласың»,-деп кітаппен достасуға шақырады.

« Еркелетсе әкең көп,

Болды дей бер ,қатаң көп.»- бұл сөздің мәніне көз жіберер болсақ,баланы көзінше еркелетпейтін халқымыздың ұлттық педагогикасынан хабардар болғандаймыз.

Саптағы орның бойыңа қарай,

Топтағы орның ойыңа қарай,- деп тамаша ой айтады.

Бұл «Білекті бірді, білімді мыңды жығар»- деген халық нақылымен үндескендей.

Үйренбесең жасыңда,

Не қалады басыңда?-

Бұл «Жасымда ғылым бар деп ескермедім»- дейтін Абай атамыздың әйгілі өлеңінің жауабындай .

Әдеп-, инабаттылық та ұстаз қаламынан кеңінен көрініс тапқан:

Үлкендерден озбай жүру-кішілік,

Әдептілік, ізеттілік –кісілік.

Немесе:

Тату ұрпақ бірін бірі сыйлайды,

Сейтен ұстаз тек қана балғындарға , жастарға ғана емес ,ересек адамдарға да , үлгі боларлық өсиеттер арнаған ел ағасы.

«Білімі күшті –билігі күштіден керемет» немесе,

Жаза берсең жатыласың,

Жазбай қойсаң тұтығасың,

Немесе :

Сүйкімді сөзің болсын- деуі қандай тауып айтылған.

Өмір бойы халық қазынасын, рухани әлемді еркін шарлап, жауһар нақылдарды молынан тудырған Сейтен Сауытбеков өнегесі нағыз биік адамгершілік, өз ғұмырын халық мүддесі үшін арнап армансыз жасап өткен бақытты адамың мысалындай.

«Өз елі өз ерлерін ескермесе,

Ел тегі алсын қайдан кемеңгерді»,-деп І.Жансүгіров айтқанындай Сейтендей шоқтығы биік тұлғаларымызың артындағы мол мұрасын жас ұрпақ, жастар тәрбиесін жолға қоюға кеңінен пайдалана білсек, ұтпасақ ұтылмаспыз деп ойлаймын. Әрі Сейтен еңбектері де осы міндетті ойдағыдай атқарарлықтай кең ауқымды екендігіне оның шығармаларын , еңбектерін оқыған жанның көзі жеткендей болары анық.

Сейтен Сауытбеков өзі:

Сыр айтам көлге,

Күмбірлеп кеуде,

Қарттыққа мені,

Апара көрме.

Шырқаймын күнде,

Ғашықпын гүлге

Ертеңге барам,

Жастармен бірге,- деп жырлағанындай, мәңгілік халқымен бірге, Сейтен өсиеттері ұрпағының құлағында демекпін.

Әдебиет

1. 
   Зейнолла Қабдоллов «Сөз өнері»
   
2. 
   С.Сауытбеков «Үлес» Көкшетау , 2003 жыл.
   

3. 
   Сейтен Сауытбеков «Поэмалар, өсиеттер». Көкшетау қаласы ,
   

4. 
   М Шабжантайқызы «Әдебиет теориясы көркемсөз ғылымының айнасы»
   

Болатбекова Н.Ж. Көкшетау

университетінің аға оқытушысы

Ертегі—баланың ең жақын досы

Сейтен ата ертегілерінің тақырыбы—туысқандық, бауырмалдық, мейірімділік туған еліне жеріне деген адалдық, жақсылыққа жақсылық, жануарларға деген аяушылық. Ертегілерінің мазмұны және мәтіні жағынан тартымды, тілі орамды. Ол кісінің ертегілеріне психологиялық-педагогикалық тұрғыдан көз салмай тұрып, ең алдымен “ертегі сөзінің мағынасына, шығу тарихына көз жіберсек.

Фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше мол түрінің бірі-ертегі. Ол халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі. Ертегінің шығуы ХІХ ғ/ң ІІ-нші жартысынан басталады. Ғажайып қал, қиял әңгімелері орасан зор уақиғалы қызық әңгімелер, салт тарихпен байланысты оқшау әңгімелер, бәрі де ертегінің түрлері.

“Ертегі деген аты ертедегі, ертеде ерте күндегі деген сөзден туған. Содан ертедегі, ертеде ерте күн дегі деген сөден туған. Содан ертегі айтушыны дегі деген сөзден туған. Содан ертегі айтушынын “ертекші”-дейді. Аталарымыз бен әжелеріміз немерлеріне ертегілерін былай деп бастайтын: “Ертеде бір бай бопты, ертеде кемпір мен шал болыпты”, деп немесе “ерте-ерте ертеде”—деген сияқты көпке ортақ ерекше, өлеңше бастаумен келеді. Кейде “ертеде үш ағайынды жігіт болыпты”—деген сөздер ертегінің басын бастайды.

Осылайша ертегінің алдында үнелі айтылып отыратын дағдылы сөздер ертегінің жолын ашады, жөнін аңғартады. Ертегі, өзге сөзден бөлен, өзіне тән айшығы, өрнегі бар. Бұндағы мақсат, балалар соны аңғарсын да тыңдар ертегісінің ерекшелігіне бейімделе берсін демен. Ертегіні жұрт қолы боста, қыстың ұзақ кештерін де айтқыш, тыңдағыш болады. Бірақ бұған қарап “ертегі” еріккеннің ермегі деп ойламау керек. Ертегі де фольклордың ішіндегі қоғамдық тәрбиелік маңызы зор халық шығармасы.

Қазақ ертегітану ғылымының тарихы 20-ншы жылдардан бастап ертегілерді жинап, оларға анықтама беріп, жарыққа шығару ісін бастады. Ертегі үлгілерін жинаушы, халыққа танытушы, фольклор ғылымын зерттеуші--Әубәкір Диваев (1832—1956) болды. Өзінің жиған ертегілерін “Этнографиялық материалдар” деген атпен шығарды.

Сонымен бірге ертегілерді алғаш топтастыруда еңбек сіңірген ғалымдарымыздың бірі—М.О. Әуезов.

Ертегі—ауыз әдебиетінің асыл мұраларының пікірлерін тыңдайтын болсақ, - ертегінің бала тәрбиесінде, оның танымдық қасиетінің жан-жақты жетілуіне, сөздік қорын байытып, тілін дамытуда маңызды орын алатынын байқаймыз.

Ұлы кешеңгер ақынымыз Абай Құнанбаевтан бастайтын болсақ, ол кісі бала тәрбиесінде—ауыз әдебиетінің маңызды орын алатынын айтады. “Әне оны берем, міне мұны берем деп бастап балаңды алдағыныңа мәз боласың, соңыра балаң-алдамшы болса кімнен көресің? “Боқта” – деп біреуді боқтатып “Кәпір қияңқы осыған тимесеңші”—деп оны масаттандырып, “пәленшенің баласы сенің сыртықнан сатып кетеді”—деп тірі жанға сендірмегі жат мінез қыласың”—деп теріс тәрбие берген ата-аналарды сынға алып, былай дейді:

“Мен егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім, қандай адам баласы болсын, ол кішекене күнінде ауыз әдебиеті мен сусегыдаса, онда ол адам өз тілін, елін, жерін сүйеді”.

Кемеңгер ойшылдарымыздың—бірі—Шоқан Уәлиханов өзінің. Ұлы жүз қазақтарының ертегілері мен аңыздары”, “Шамандықтың қазақтағы аңыз-әңгіме, ертегілер құрымысы мен мазмұнына, шығу тарихына тоқталып, ғылыми мағлұмат берді. Ол “Халықтың ақыл-ойынан және қалың бұқараның сана сезімі, өмірі мен алға басуы негізінде туған бұл шығармалар ауызша айтылу түрінде бірден-бірге, содан бүкіл халыққа жетті. Онда халықтың мәдени рухы, қөзқарасы, әдеті, мінез-құлқы, тұрмыс тіршілігі суреттелген. Сондықтан да ауыз әдебиеті жырларының тарихи, тәрбиелін жағынан да маңызы зор.

Балалар әдебиетінің негізін салушы—Ыбырай Алтынсарин. Ол “Бағып-қағуда үлкен мән бар. Бала тәрбиесі жеміс ағашын өсіруші бағбан еңбегімен пара-пар. Дүниедегі жақсылық атаулы күннің нұрымен, ананың ақ сүтімен бойымызға сіңеді”. Ол өзінің “Қырғыз хрестоматиясы” еңбегіне ертегілер жинағын енгізді.

Ұлы жазушымыз М.О. Әуезов ертегі туралы былай деп сыр толғайды: “Табиғатты баурап, танып алғанша адам қиял мен танып, меңгеріп, оған өз ықпалын жүргізуді арман еткен. Ол ертегі, аңыз, әңгіме түрінде туып таралған… Ертегілерде қоғамдық тартыс та, күштілердің көпшілікке көрсеткен қиянаты, зорлық зомбылығы және халықтың арман, әділет туралы ұғым нанымы түгел жинақталған.

“Гректер атақты храмдарын, египеттер пирамидаларын, қытайлар фарфор бұйымдары мен мәрмәрларын, италиядықтар әсем әуенді музыкалық шығармаларын, француздар сурет өнерін үмі етсе, көшпелі қазақ елі аса бай--өлең жыр мұрасын қалдырады”.

Қазақ халқы ертеден өз балаларына тәрбиені әңгіме, жыр, өсиет-бата, нақыл-сөз, ертегілер арқылы бере білген. Олар өздерін қоршаған табиғат құбылысын өмірлік тәжірибеден тұсініп, жолсыз жерлерде жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жөн тапқан. Әрбір бала кеш бата әжесінің алдына отырып, ұйып ертегі тыңдаған. Әжелерінің ертегілерін бала жастайынан ести келе бойына жақсы қасеттер сіңіре білген. Олардың жастайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны тегбатын ізшіл әрі мерген болған. Оқу болмаса да жастайынан әжелерінің ертегілерін бойына сіңірген балалардың есте сақтау қабілеттері өте жақсы болған. Сондықтан да олар ұзақ-ұзақ өлең жолдарын, батырлар жырларын, қиссаларды, небір аңыз әңгімелерді жатқа айтатын болған. Расында бұны бізге өмір тәжірибесі көрсетуде.

Сейтен ата ертегілері де--өмір шындығын баяндайтын көркем шығарма. Мысалы “Қара қауырсын және асыл қасиет”—ертегісінде Сәуір-деген батыр арқылы-балаларды табиғат тамашасына деген сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Тобан аяқ, шолақ қол қарттың әңгімесі арқылы-қандай қиыншылықты бастан кешседе адамгершілік қасиеттен арыдмауды де адамгершілік қасиеттен арылмауды жеткізген. Ертегі соңында Сәуір батыр меніңше адамгершіліктен асқан асыл қасиет жоқ!—деп қорытындылайды. Ертедегі адамгершілік бейнесіндегі тобан аяқ, шолақ қол қарт-кейіпкер-балаларды қайырымды, ақылды, қиындықта оңай жол тауып кететін, ақкөніл, ержүрек кейіпкерге еліктеу--әрбір баланың ойында. Олар осы ертегілердегідей ғажайып кейіпкерлерге ұқсағысы келеді. Ертегілері балалар үшін өте нанымды. Олар ертегіні ұйып тыңдайды. Себебі, айтылатын оқиға қызық, ойды бірден жеткетеп жетеді, қиялын ұштайды.

-Баянғы ерте заманда бір шал мен кемпір болыпты, олардың жалғыз баласы болыпты. Осы бір сиқырлы сөздерді бастауы мұң екен, балалар айқай-шулы ойынын доғарып, әлденеге өкпелі бала жылдауын қоя қояды. Сөйтіп ертегі басталып та кетеді. Түрлі-түсті әсем ойыншықтар күңгірттеніп, еденге шашылған екінші кезекке ысырылады да, бөлменің іші сиқырлы әлемге айналғандай болады.

Ертегі-әрқашан да біздің балаларымыз үшін ауыз айтып жеткізе алмас ғажайып бір сыйлық, ал ата-аналар, үлкендер, ұстаздар, тәрбиешілер үшін аса қажетті педагогтық көмекші құрал болып таюылады. Бала әрқашанда өзіне ұнаған ертегілерін ешқашан да ұмытпайды, өзінің ең сенімді досындай-ақ есінде сақтайды. Байқап көріңіздерші! Бала әріп танымайтын кездің өзінде-ақ кітап бетін аударыстырып, суреттерді қарап, ондағы өзінің сүйікті кейіпкерелерінің суретін тауып алып, солармен сөйлескендей күбірлеп, олардың ертегідегі істеген кейбір қимылдарын еске түсіріп, өзінің сүйікті кейіпкерімен тілдесіп, сонымен сөйлескендегі болып отырады ғой. Бала үшін өзінің ертедегі сүйікті кейіпкері дүниеде бар сияқты, әйтеуір бір күндердің-бір күнінде келетіндей, кездесетіндей болып көрінеді. Баланың бұл ұшқыр қиялы-ертегідегі өзінің сүйікті кейіпкеріне деген бір ыстық сүйіспеншіліктен туған ойы қиялы.

Сейтен ата ертегілерінің басымы-балалардың жақсы көретін үй жанауарлары мысық, ит, құстар, орман ақдары кейіпкерлерінде болып келеді. Мысалы “Тік мұрт Раббік”, “Қарға қалай ала болған?”, “Жылан мен сүлік”, “Қасқыр соққан маймыл”, “Қораз бен түлкі”, “Қомағай қасқыр”.

Балалар әуесқой, бірақ олар ертегілердегі түрлі жауыздарға ұқсағысы келмейді. Ата-ана балаларға әрқашан. Қозғама! “Болмайды”-деп тыйым салып жатады. Соқын-айқаймен бітіреді. Ата-ана баламен мұндай қаталдыққа асықпауы керек. Әрбір ескертуді, әсіресе ызалы ескертпені естігенде бала ащы дәрі жұтқандай тітіркенеді. Бұл баланың келешегіне зиянын тигізетін жарамсыз әсерден басқа ешбір педагогикалық пайда жоқ. Мұндай қатал ескертпелерді бала-бақшадағы тәрбиешілер де, жанұядағы ересектер де көбірен қолданады. Балаларға әсер етудің тиімді әдістерінің бірі-баланы еліктіре отырып ертегі оқып беру. Сейтен атаның “Ақ көңіл мен ақ марал”—ертегісінде Ақкөңіл дейтін кедей шаруа кейіпкері арқылы мейірімділік, қайырымдылықты бейнелесе ал Сараң бай арқылы дүниеқоңыздық, өтірін алдау сияқты жарамсыз қасиеттерді баланың көз алдына елестете сипаттайды. Бұл арқылы балалардың мінез-құлық негіздері туралы ойлануға, өз әрекеттеріне баға бере білуге үйретеді: Сейтен ата ертегілерінің тақырыбы баланың қызығушылығын оятады, баланың жасы, неге көбірек көңіл бөлетіні, оның мінез-құлқындағы ерекшеліктері еске алынған. “Қосбармақ” ертегісі арқылы ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін көрсетеді: “Қыран құс құндақта жатқан баланы көтеріп әкетіпті: -Құлыным, Қосбармағым!—жүректері өртеніп, көздің жасы көл болып қала беріпті”.

Бала неғұрлым кішкентай болса, ата-аналарының өнегелі сезімін, мінезіндегі әдеттердің тұрақтылығын қалыптастыруына мүмкіндігі мол болады. Адамның бала күнінде естіген, оқығанынан алған әсері көп жағдайда, оның ойында өмір бойы қалып қояды. Қорыта келе, бала психологиясының дамып жетілуінде және тәрбие беруде—Сейтен ата ертегілерінің алатын орны ерекше.

Бүгінгі заман баласына үлкенді сыйлау, кішіне құрметтей білу, мейірімділікті сіңіре білуде ертегінің әсері өте зор.

Болашақ ұрпаққа тәрбие беруде ертегі арқылы көптеген мәселелерді талдап, ұсынуға болады. Мысалы, Сейтен ата ертегілерін түрлі-түсті суреттер арқылы көркемдей отырып жарыққа шығару.
Қолданылған әдебиеттер:

1. 
   С. Сауытбеков “Ақазу арлан”
   

2. 
   С. Сауытбеков “Тағылым тегі”
   

3. 
   С. Сауытбеков “Поэмалар, өсиеттер”
   

4. 
   Қазақтың тәрбиелін ой-пікір антологиясы”
   

5. 
   Қ. Жарықбаев. С. Қалиев. Қазақ-тәлім тәрбиесі”
   

6. 
   Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі
   

7. 
   “Бес ғасыр жырлайды” Алматы “Жазушы” 1985.
   

Хасенова Д.М.

В своих трудах Ежи Мелибруда разбирает атмосферу межличностного пространства. И вот, что он пишет: «атмосферу межличностных отношений создают сами люди. Своими поступками они могут загрязнить эту атмосферу, нарушить оптимальную пропорцию составляющих ее элементов. Люди боятся или не могут выразить то, что в них происходит. Поэтому они стараются удержать это в себе, спрятать от других. Внутренние переживания, которые невозможно адекватно выразить, становятся бременем и препятствием в дальнейших контактах. Нередко рассуждения типа ничего нельзя изменить к лучшему, на самом деле оказываются приемом, с помощью которого человек, не предпринимающий никаких усилий, успокаивает и оправдывает себя».

В связи со сказанным, интересное понятие эмоционального сознания рассматривает Эда Лишан. Рассматривая так называемые интересы родителей и детей. Э. Лишан, на самом деле изучает родительскую любовь по отношению к детям, и это составляет, тот самый интерес в эмоциональном пространстве. Интерпретируя эмоциональное пространство, Э. Лишан пишет следующее: «родители страшатся, когда пытаются проявить любовь, если сами они не были нежно любимы в детстве. Если такова причина большинства проблем, возникающих у родителей, то что можно сделать, чтобы изменить положение?

Самое первое, чему они должны научиться, самое, может быть, важное умение- это умение вспомнить собственное детство. Ребенок, которым был каждый из нас, не исчезает, когда мы вырастаем. Все, что мы чувствовали, будучи детьми, еще внутри нас где- то там глубоко, и чем больше мы стараемся осознать наши воспоминания, тем меньше они будут управлять нами.

Известно, что младенцы, лишенные в течение длительного времени физического контакта со взрослыми деградируют и в конце концов погибают. Следовательно, отсутствие эмоциональных связей может иметь для человека фатальный исход. Эти наблюдения подтверждают мысль о существовании сенсорного голода и о необходимости в жизни ребенка стимулов, которые обеспечивают ему физический контакт».

В итоге, подходя все ближе к вопросу эмоционального пространства, задается следующий: «А какое значение имеет тактильный контакт в эмоциональном пространстве?».Тактильный контакт это тот контакт, где общение происходит на «физическом» уровне. То есть это прикосновение, объятия. Отвечая на заданный вопрос, постараемся отследить ответ в трудах Вирджинии Сатир: «прикосновение связывает нас глубокими эмоциональными ощущениями с другими людьми. Наше знакомство с миром начинается, прежде всего, с прикосновения человеческих рук, а тактильные ощущения остаются на всю жизнь наиболее надежным источником информации о другом человеке. Я скорее поверю твоему прикосновению, чем твоим словам. Близкие отношения во многом зависят от того, как люди воспринимают прикосновения друг друга.

За последние десять лет мы стали, внимательнее относится к своим потребностям в тактильных контактах. Все чаще, прощаясь, или поздравляя друг друга, люди обнимаются. Объятия – это лишенный сексуальной окраски способ выражения симпатии».

Проведя теоретические исследования, опираясь на труды Е. Мелибруды, Э. Лишан, В. Сатир хотелось бы подтвердить практическую базу эмоционального пространства.

Посредством эмоционального пространства на наш взгляд является тактильный контакт. В основу лежит эмоционально- тактильная атмосфера. Нами были проведены исследования, где создавалась искусственная атмосфера к познанию эмоционального пространства.

В основу этой программы входит контакт глаз. Контактируя зрительным прикосновением, мы неосознанно ощущаем не только происходящее внутри себя, но и как то вне себя. Этот интересный процесс прослеживался и повторялся многими участниками, что и послужили тому, что зрительный контакт составляет основу этого процесса. Составляя дальнейшие планы по проведению этого процесса, нами было замечено, что участники непроизвольно закрывают глаза и тянутся друг другу. То есть на тот момент участникам необходимо было прикоснуться друг другу и при этом закрытыми глазами. Тогда мы стали работать в этом направлении, в направлении эмоциональной телесности. Но для того, чтобы начать этот процесс, как видно было из выше указанного описания, нам необходимо было провести контакт глаз.

Программа познания эмоционального пространства видоизменялась. В работе мы акцентировали свое внимание, прежде всего - эмоциональной телесности. Далее наше изучение эмоциональной телесности превратилось в такой подход, как Холдинг.

Процедура Холдинга была разработана Мартой Велш и применялась только для детей страдающими ранним детским аутизмом. Процедура Холдинга заключалась в том, что мать брала своего ребенка на руки и крепко прижимала его к себе.

В нашем же случае Холдинг является тренинг- подходом для познания эмоционального пространства. Программу Холдинга мы разбили на несколько этапов. Один из них в кратком описании состоит из следующих пунктов:

1. 
   Психогимнастика не более 15 мин.
   
2. 
   Упражнения из серии сенситивного тренинга не более 40 мин
   
3. 
   Зрительный контакт не более 10 мин.
   
4. 
   Тактильные прикосновения руками не более 30 мин.
   
5. 
   Танец Холдинга не более 25 мин.
   

Так наши исследования подтверждают то, что в действительности эмоциональное пространство играет особую роль в нашей жизни, и Холдинг является искусственным провокатором исследования этого состояния и терапевтическим средством. Мы продолжим наши исследования в этом направлении и попытаемся глубже взглянуть на проблему эмоционального пространства.

Сетевой маркетинг или MLM (multi-level marketing, многоуровневый маркетинг) бизнес – одно из наиболее эффективных и экономичных путей обретения собственного бизнеса, остаточного дохода и финансовой независимости. Бизнес сетевого маркетинга имеет хорошую перспективу. Происходящие экономические изменения и прогрессивные тенденции сегодня привлекают все больше и больше людей в этот бизнес. Компании сетевого маркетинга не только увеличивают доход, но и способствуют развитию личности, дают стимул на успех. Люди, приходящие работать в сетевой маркетинг, ищут новые ответы на новые вопросы, и всегда готовы учится.

Система образования сетевого маркетинга может существенно изменить жизнь человека, т.к. затрагивает такие психологические аспекты личности, как позиция успеха, навыки лидерства, навыки общения, преодоление опасения, сомнения, недостатка доверия, постановка и регулирование цели и многое другое. Многие программы обучения в сетевом маркетинге построены на придании уверенности в себе, они правильно сосредотачиваются на создании, или восстановлении человека, на разностороннем развитии личности.

Поистине загадка, почему столь замечательная бизнес-концепция долгое время оставалась практически неизвестной широкой публике. Более того, её потенциал как эффективной маркетинговой схемы долго оставался неоцененным в самом мире бизнеса. Руководителей многих несетевых компаний интересовал вопрос о том, как и какими способами, становятся успешными лидерами не только в бизнесе, но и в сфере общения. Ответ на этот вопрос кроется в психологии. На сегодняшний день изучением сетевого маркетинга занимаются экономические науки. Более обширно он изучается в Гарвардском Университете, Лондонском институте прямых продаж, а также в самих сетевых компаниях. И достаточно мало, можно сказать, совсем не изучен в гуманитарных дисциплинах, таких как психология, социология и др. И все-таки, в чем заключается принцип головокружительного успеха MLM-бизнеса. Ответ кроется в психологии. Изучая литературу и школы сетевого маркетинга, можно прийти к выводу, что все сетевые компании во всем мире пользуются принципами и техниками НЛП (нейро-лингвистическое программирование). НЛП обучает не только техникам продаж, но и техникам личного и профессионального роста. НЛП – это основа такой системы образования, благодаря которой всем можно научиться быть успешными и талантливыми. Вот почему дистрибьюторы этих компаний становятся успешными лидерами, как в бизнесе, так и в общении. Принципы НЛП в сетевом маркетинге способствуют развитию гармоничной личности, а в эпоху экономических реформ и безработицы это является важным для психологического здоровья нашего общества.

В принципе, вся система сетевого маркетинга зиждется на психологии, а именно, такое современное направление в психологии, как НЛП, и экономике. Принципы и техники НЛП являются ключом к успеху в мире бизнеса. Дистрибьюторы должны уметь устанавливать раппорт с другими людьми, их обучают методам постановки цели, техникам продаж, общения.

Принципы и техники НЛП неразрывно связаны и ежедневно используются в практике сетевого маркетинга. Следует отметить, что сетевой маркетинг является стимулом не для каждого человека, а для человека гибкого, пластичного в поведении, мышлении, для человека готового измениться духовно, эмоционально, умственно и физически. Есть утверждение, которое гласит: «Нельзя обучить старую собаку новым трюкам». К счастью, мы люди, а не собаки. Но все же есть доля правды в этом утверждении, заключающееся в том, чем старше человек становится, тем иногда тяжелее переучивать его от того, на что он потратил годы. Одна из причин почему сетевой маркетинг не для всех и идет постоянный отсев дистрибьюторов, заключается в том, что люди чувствуют себя удобно и безопасно там, где провели годы. Многие люди возвращаются к прежней жизни, потому что это удобно, даже притом, что этот комфорт, в конечном счете нехорош для них.

Успех в MLM-бизнесе связан с удовлетворением потребностей дистрибьютора. По иерархии потребностей А.Маслоу дистрибьютор поднимается выше, удовлетворяя такие потребности, как потребность в надёжности, социальные потребности, потребности в уважении, осознании собственного достоинства, потребность в развитии личности, в самореализации как личности. Нехватка благ, потребность в отдыхе, безопасности может стать для дистрибьютора ведущими, базовыми. Но если базовые потребности удовлетворены, то у дистрибьютора появляются высшие, метапотребности. Примером этому служит то, что многие сетевые компании занимаются спонсорством различных мероприятий, благотворительностью детских домов, приютов. С повышением потребностей повышается готовность к большей активности. Таким образом, можно сделать вывод, что сетевой маркетинг дает возможность удовлетворению высших потребностей, которые в свою очередь являются большим стимулом активности.

Наиболее интересным фактом компаний сетевого маркетинга является то, что большой процент дистрибьюторов составляют женщины, около 80%. Этот факт поднимает за собой пласт гендерной проблемы. Приблизительно 20% мужчин находятся в сетевом маркетинге и большинство из них занимают руководящие посты. Феноменом является то, что женщины начинают строить сеть, они как бы готовят почву для успешного ведения бизнеса. Затем, когда дистрибьюторская сеть разрастается, они передают бразды правления своим мужьям. Примером этому служит то, что в компаниях сетевого маркетинга огромное количество семейных пар и, как правило, строить сеть начинает женщина, а процессе разрастания сети руководящую роль берет мужчина. Женщины исполняют более мелкую работу, а управленческая роль – прерогатива мужчин. Выявленные гендерные аспекты дают толчок для дальнейшего развития исследования особенностей сетевого маркетинга.

На сегодняшний день сетевой маркетинг наиболее успешно и быстроразвивающаяся сеть. MLM завоевывает все более широкое признание как серьезный бизнес, о чем свидетельствует поведение ряда именитых компаний традиционного типа, которые активно изучают и внедряют систему в собственную практику, а также появление соответствующей дисциплины в курсе бизнеса и предпринимательства университетов не только Запада, но и стран СНГ (Московский Институт психологии MLM, факультет экономики и менеджмента в сетевом маркетинге в Алматы). В психологии данную бизнес-конценцию можно рассматривать через призму не только НЛП, но и лидерства, конфликтности, гендера, межличностных отношений и другое. Думаю, что в дальнейшем по сетевому маркетингу будет написана не одна курсовая, дипломная, диссертационная работы.

Түйін.

Мақалада маркетинг жүйесінің психологиялық аспектілері қарастырылған. Маркетинг жүйесі тұлғаның табыс табу бағытын, лидерлік дағдысын, қатынас дағдысын және тағы басқа психологиялық аспектілеріне өзгеріс әкелетінін көрсеткен. Маркетинг жүйесін оқып үйрену – жеке адамның өзіне деген сенімділігін арттыратын, жалпы алғанда оның жан-жақты болып қалыптасатынын түсіндірген. Бүгінгі уақытта маркетинг жүйесінің тез дамып келе жатқанын, ол жөнінде шет ел, ТМД елдерінде психологиялық тұрғыдан қарастыра зерттеу жұмыстарының жүргізіліп жатқанын жеткізеді.

1. 
   Бороздина Г.В., Психология делового общения. – М.: «Хорошие новости»; 2002 – 72с.
   
2. 
   Ксенчук Е.В., Киянова М.К., Технология успеха. – М.: Дело, 1993 – 181с.
   
3. 
   Экономическая психология: Социокультурный подход. Под. Ред. Андреевой И.В. – СПб: Питер, 2000 – 511с.
   

Организация научно – исследовательской деятельности студентов в учреждениях среднего профессионального образования