Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

38 
мағынасын алмастыpу амалы. Кeйбыp лингвисттepшe, синeкдоха — 
мeтонимияныy ey коп таpаған туpыныy быpы.
Мәсeлeн, быp адамда быp-ак бас болатыны бeлгылы. Сойтe тұpа, казак: — 
Басыy нeшeу? — дeп сұpайды. Тоpт-бeс жанбыз ғой...— дeп жауап бepeды. 
Тоpт-бeс тұяғымыз баp дeсe, тоpт-бeс кой-eшкым баp дeгeн созы. Бас eкeу 
болмай, мал eкeу болмайды; Казан басында каптаған ак жаулык; коп бастаp 
шұлғысып, коп сакалдаp шошаyдасып калды. Шeкeсы шығыyкы домалак 
бастаp, буйыpы созыyкы ұзын бастаp - онepгe быткeн ашык маyдайлаp, онepсыз 
eты калыy маyдайлаp eкы жыл бойы алдымнан кeткeн жок. (Ғ.Мұс.) Жат 
хабаpды Жыгытeк алғаш eстыгeн жepдe быpталай ак сакал, каpа сакал боп, 
Оpалбайды катты кынәлағанын да былды. (М.Ә.); Коп коpкытады, тepey 
батыpады; Былeкты быpды жығаp, былымды мыyды жығаp.(Ы.М.); 
Тұмсыктыныy тамағы шокумeнeн табылаp, онep-былым дeгeныy окумeнeн 
табылаp (Ы.А.); Аpтымыздан кол жeтты, кол жeткeндe мол жeтты. 
Табу – eскы наным-сeным, мифтык ұғым бойынша атын атауға тыйым 
салынған создep. Табу создep томeндeгыдeй нeгыздe калыптаскан: 
1) Табиғаттыy дулeй кушынe байланысты тұpмыс-тыpшылыккe кауыпты 
создepдыy атын атауға тыйым салынған. Мысалы, "жай тусты" дeсe, адамға 
кыpсығы тиeды дeгeн сeныммeн «жай» созын «жасыл» созымeн алмастыpып 
колданған; 
2) Адам омыpынe кауып-катep тондыpeтын жыpткыш аyдаp мeн 
жәндыктepдыy атын атамай баска созбeн ауыстыpып колданған. Мысалы, 
каскыpдыy атын туpа атаса, малға шабады дeгeн коpкыныштан «каскыp» созын 
«ит-кұс», «ұлыма» дeгeн создepмeн алмастыpып колданған; 
3) Адамды опат кылатын ауpу аттаpын да атауға тыйым салынған. 
Мысалы, шeшeк ауpуыныy атын атамай, оны «коpасан» дeгeн созбeн 
ауыстыpып айткан; 
4) Казактыy әдeт-ғұpпы бойынша жаyа тускeн кeлын кайын жұpтындағы 
адамдаpдыy атын туpа атамай, олаpдыy бойындағы, мынeз-кұлкындағы 
epeкшeлыгынe оpай әpкайсысына ат койған. Мысалы, кыздаpға, әйeл адамдаpға 
Акылдас, Epкe кыз, Epкeм, Шыpайлым, Айнамкоз, т.б. дeсe, ep балалаpға, ep 
адамдаpға Шыpак. Мыpза жыгыт, Тоpe бала, Би аға, т.б. 
Тыл былымындe кұлакка туpпыдeй тиып, жағымсыз, тұpпайы eстылeтын 
создepды сыпайы, жағымды создepмeн ауыстыpып айту эвфeмизм дeп аталады. 
Эвфeмизм ойды коpкeм туpдe бeйнeлeп жeткызу ушын колданылатын, 
мәдeниeттылыкты, сыпайылыкты былдыpeтын создep болып табылады. 
Дисфeмизм – мағынасы жағынан эвфeмизмгe каpама-каpсы әдeби тылгe 
жатпайтын, тұpпайы, доpeкы туpдe айтылатын, быpeуды коpлау, кeмыту 
максатында пайдаланылатын создep. 

39 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: