Семинар сабақтарды өткізуге арналған әдістемелік нұсқау Студенттің оқытушымен жүргізетін өздік

Семей

1. 
   Әкімшілік құқық түсінігі.
   
2. 
   Әкімшілік құқық – ҚР құқық жүйесіндегі негізгі сала.
   
3. 
   Әкімшілік құқық – оқу пәні және ғылым ретінде.
   

1. 
   Әкімшілік құқық атқарушы билік органдарының (Үкімет, министрлер пен ведомствалар, өзге де орталық атқарушы органдар, акиматтар, сондай-ақ басқа да жергілікті атқарушы органдар) қызметін ұйымдастырумен байланысты қатынастарды реттейді, олардың кұрылымын, өкілеттіктері мен құзіретін, сонымен бірге олардың арасындағы өзара іс-қимылдарын анықтайды. Әкімшілік құқықпен сондай-ақ мемлекеттік билік органдарының азаматтар мен және өздерінің құзіретгеріне сәйкес мемлекеттік емес ұйымдар мен өзара іс-қимыл жасауы барысында туындаған қатынастары, сондай-әкімшілік кұкық бұзушылықпен байланысты қатынастар реттеледі.
   

Әкімшілік құкық мемлекеттік билік органдарының билік-өкім шығару өкілеттіктерімен сипатталады. Заңның негізінде және олардың құзіретіне сәйкес қабылданатын шешімдер орындау үшін міндетті болып табылады. Ал өзінің ішкі мазмұны жағынан олардың ерік беру - шешімдер жолданатын адамдардың белсенді іс-әрекеттеріне құқық беру; тиым салу - белгілі бір әрекеттер жасаудан тартыну талабы, нұсқаулар, яғни белгілі бір әрекеттер жөнінде адамдарға міндеттер жүктеу сипатында болуы мүмкін. Бұл өз кезегінде, әкімшілік кұқық саласының ерекшелігін дәлелдейді, бұл әкімшілік құқықтық қатынастар субъектілері жағдайының бірдей маңызды болмайтынынан көрінеді. Алайда, осыған қарамастан, әкімшілік-құқықтық қатынастарға қатысушылар, мұның азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылар үшін сипатта болатынындай тең болып табылмайды, бүл ұғым азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалады деген сөз емес. Әкімшілік заңнамасында осы қатынастарға барлық қатысушылардың кұқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілдіктері айтылады, олар азаматтар мен занды тұлғалардың, олардың арасындағы қатынастарындағы мемлекеттік органдар мен уәкілетті адамдардың шешімдері мен әрекеттеріне шағым беру мүмкіндігіндей құзіретін айқын реттеуден көрінеді.

Сонымен әкімшілік құкық Қазақстан Республикасы құкық жүйесінің кұрамды буыны болып табылады. Әкімшілік құқықтың тағы бір маңызы мынада: қаржы, банк, кеден, салык кұкығы және басқалары сияқты құкық салаларының жаңа институттарын кұру процессінде әкімшілік-құкықтық нормалар басқарушы, әдістемелік орталық рольді атқарады, және олардың орнығуына, кешенді институттар мен дербес салалар болып бөлініп шығуына көмекгеседі.

Әкімшілік құқықбұзушылық туралы заңнаманың міндеті - адам мен азаматгың құқықтарын, бостандықтары мен занды мүдделерін, халыктың денсаулығын, санитарлық-әпидемиологиялық саулығын, қоршаған ортаны, қоғамдық имандылықты, меншікті, коғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, белгіленген тәртіпте жүзеге асыратын мемлекетгік билікті, ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен бостандықтарын әкімшілік құкық бұзушылықтан қорғау, сондай-ақ олардың жасалуының алдын алу.

Қазақстан Республикасының «әкімшілік кұқығы» мемлекеттік басқарудың негіздерімен байланысты мәселелерді қамтиды, атқарушы өкіметтің жүйесін ашады, сонымен қатар жеке адамдардың мемлекетті басқарудағы рөлін көрсетеді. Ол әкономиканы мемлекеттік басқарудың құқықтық, әлеуметтік дамуы мен мәдениеттің, әкімшілік-саяси құрылымдардың, Қазақстан Республикасы салааралык мемлекеттік басқарудың негіздерін, сонымен қатар баскармалық қызметте зандылықты қамтамасыз ету нысандары (формалары) мен әдістерін оқытуды қарастырады.

Қазақстан Республикасының «әкімшілік құқығы» мемлекеттік басқару жұмысы мен бұл саладағы қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу механизміне түсінік береді. Басқармалық қатынастарда әкімшілік құқық пәнін окытуды республика және белгілі бір аймақ (облыс немесе аудан) көлемінде қарастыруға болады. Сондықтан министрліктердің, әкімшіліктердің, басқа да мемлекеттік басқару органдарының болашак қызметкерлеріне тәжірибелік қызметте қажетті білім беру, біліктілік және дағдыларды қалыптастыру мен бекітудің маңызы жоғары.

Қазакстан Республикасының«әкімшілік құқығы» пәнін окыту міндеттерін жалпы алғанда былай көрсетуге болады:

• 
  басқармалық катынастардың ерекшеліктері мен мағынасын
  зерттеу;
  
• 
  басқармалык қатынастарды реттеудегі әкімшілік-құқықтық нормалардың қызметін аныкгау;
  
• 
  әкімшілік құқық субъектілерінің құқықтық орнын анықтау,
  
• 
  әкімшілік құқық қызметінің әдістері мен түрлерін зерттеу.
  
• 
  әкімшілік құқық субъектілерінің жұмысында зандылық тәртібін қамтамасыздандыратын тәсілдерін белгілеу.
  

Белгілі құқықтанушы Алексеевтің ойынша кұқық миссиясы терең қажеттіліктерден туындаған. Олар:

• 
  азаматгық қағидаларды (принциптерді) қалыптастыру.
  
• 
  баскарудағы түрлі мүдделердің ескерілуін қамтамасыз ету
  
• 
  автономды тұлғаның дербес мәртебесін (статусын) сақтау.
  Бұлардың бәрі әкімшілік құқыққа да қатысты. Қоғамдық санада әкімшілік құқық атқарушы биліктің күштеу кұралы ретінде қалыптасқан. Әкімшілік құқық конституциялык қылмыстық құқықтар секілді дербес құқық саласы болып табылады. «Әкімшілік»
  сөзі латынша«басқару» мағынасында, сондыктан бүл саланы көбіне «баскару құқығы»деп те атайды. Сонымен әкімшілік құқық дегеніміз мемлекеттік баскару саласында, аткарушы мемлекеттік органдар
  қызметін жүзеге асыру процессінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды құқықтық реттейтін заң саласы. Әкімшілік құқықтық реттеу кызметі мемлекеттік басқару аясында (сферасында)
  қарастырылады, сонымен қатар әкімшілік құқық тұрғысынан басқару мазмұнындағы қатынастар мәселесі кетіріледі.
  

Әкімшілік құқықтың негізгі мақсат-міндеттері:

• 
  қоғамның, мемлекеттік аппараттың, азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі басты құрал ретінде әкімшілік биліктің тиімді қызмет етуіне жағдай жасау.
  
• 
  атқарушы билікті демократиялық ұйымдастыру.
  
• 
  атқарушы биліктің қалыптасуымен байланысты азаматтар мен олардың бірлестіктерінің құқықтары мен бостандыктарының нығаюына оң әсер ету.
  
• 
  азаматтар мен қоғамды - атқарушы биліктің бір жақты озбырлығынан қорғау.
  
• 
  қоғамдық қатынастарды реттеу, нығайту.
  
• 
  Конституция талаптарына сай немесе қоғамдық даму заңдарына сай жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыру.
  
• 
  әкімшілік нормалармен, өзгеде құқық салаларымен реттелген
  
• 
  қоғамдық қатынастарды қорғау.
  
• 
  қоғам, мемлекет, азаматтар мүддесіне сай емес басқару сапасындағы катынастарды ығыстыру.
  

2. 
   Әкімшілік құқық - құқықтық нормалар мен институттардың біртұтас жүйесі. Оларды біріктіретін қағидалары (принциптері), мақсаттары, реттеу әдістері және пәні, Әкімшілік құкық әлеуметтік мүддеге қызмет ете отырып өзге құқық салалары секілді өзінің заңдық басымдыкгары ретінде азаматтардың құқықтары мен бостандыктарын қарастырады. Қазакстан Республикасының Конституциясында азаматтардың бұлжымас-абсолюттік құқықтарының концепциясы айқындалған.
   

Әкімшілік құқық пәні шартты түрде екі бөлімнен тұрады:

I. Аппарат ішілік қатынастар. Мұнда мемлекеттік органдардағы аппарат ішілік жұмыс әдістерін және формаларын, қызметін үйымдастыру нығайтылады.

2. Әкімшілік биліктің түрлі ұйымдармен, мекемелермен, азаматтармен қатынасы.

Әкімшілік құқық пәні астарында басқару мазмұнындағы катынастар жатыр. Бұл қатынастардың түрлері:

- баскару органдары арасындағы көлбеу (вертикальды) қатынас (Қазакстан Республикасы Үкіметі және Мининистрлік)

-басқару органдары арасындағы бағынушылық қатынас (аудандық әкімдік және жергілікті орган)

-басқару органдарының өздеріне бағынышты ұйым, бірлестіктермен қатынасы (завод және министрлік).

Әкімшілік құқық пәнімен қоса әкімшілік құқық ғылымына тоқталып өтер болсақ, әкімшілік құқық ғылымы заң ғылымының негізгі бөлігі болып саналады. Ол әкімшілік құқықтың даму заңдылыктарын зерттейді. Әкімшілік кұкық ғылым ретінде әкімшілік-құқықтық құбылыстар туралы ұғымдар, категориялар және тұжырымдар жуйесі болып табылады.

Әкімшілік құқық ғылымы мемлекеттік басқару сферасындағы қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларды зерттеп, мемлекеттік басқару аппаратының кұкықтық реттелу зандылығын қарастырады. Ол басқару қатынастарын талдап, мәнін ашып және тәжірибеде әкімшілік-құқықтық нормалардың кең қолданылуын дәрістейді. Әкімшілік құқық ғылымы мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінін мәртебесін, басқарудың кұқықтық формалары мен әдістерін, мемлекеттік басқарудағы заңдылыкты, тәртіпті қамтамасыз ету тәсілдерін, әкімшілік процесс мәнін қарастырып, осылардың ғылыми жақтары бойынша мәселелерді қозғайды.

Осы заңдылықтарды терең, әрі жан-жақты талдау нәтижесінде әкімшілік-құқықтық нормаларды өзгертуге, реттеуге, бастысы олардың тиімділігін көтеруге бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар, сілтемелер жатқызылады. Әкімшілік құқық ғылымының да құқық саласы сияқты өзіндік жүйесі бар және олар әкімшілік-құқықтық институттар арасындағы ішкі байланыстар негізінде қалыптаскан. Әкімшілік құқық ғылымы сондай-ак әкімшілік құқықтың даму заңдылықтарын және оның өзге де теориялық мәселелерін қарастырады. Әр қоғарғы деңгейде дамыған әлеуметтік, демократиялык елдерде әкімшілік құқық қоғам дамуының ерекшелігін, деңгейін және басқару органдары қызметінің шынайылығын көрсетеді. Қорытындылай келе әкімшілік құқық дегеніміз Қазакстан Республикасының әкімшілік-құқықтық нормаларымен және нормативтік-құқықтық актілермен бекітілген, жалпыға міндетгі нормалар жүйесі.

Әкімшілік құқықтын құқық саласы ретінде даму тарихы және дамуының негізгі кезеңдері.Тарихи анализ жүргізу арқылы, көптеген заңгерлер, философтар әкімшілік қүқықтың арғы атасы - полицей құқығы деген ұғымға келген. Бул теорияның негізін қалаушы француз административисті Людовик XIV кезіндегі Н. Деламора, оның еңбегі «Мысли о полиции» (1707 ж.). «Полиция туралы ойлар» халықты қорғау саласындағы полицияның қызметі, меншік, жолдар, сауда, қаржы, кауіпсіздікпен камтамасыз ету мәселелерін қарастырады.

Сонымен катар Шарль Луй Монтескьенің «о духе законов», яғни «заңдар рухы туралы» атты еңбегінің алатын орны ерекше. Құқықтық ғылымның негізгі даму кезеңіне Гегельдің еңбектерін жатқызуга болады. Ол өзінің «құқық философиясы» деген еңбегінде мемлекетке философиялық тұрғыдан тереңірек түнісінік береді.

Әкімшілік құқық саласындағы ең ірі өкілдердің бірі неміс ғалымы, оқымыстысы Лоренц Штейн болып саналады, оның еңбектері XIX ғасырда жарыққа шыққан болатын. Ол өз еңбектерінде полицияға және полиция құкығына көбірек көңіл бөліп, сол саланы тереңірек зерттейді. Оның ең танымал еңбектерінің бірі «басқару туралы ілім» (1865 ж.), онда мемлекеттің теориясы мәселелері, оның қоғаммен қарым-қатынасы, қоғамдық өмірдің ең негізгі 3 әлементінің «жеке, рухтық, және шаруашылық» әлементтерінің үндестігін қарастырады (личного, духовного, хозяйственного). 1874 жылы Санк-Петербургте «басқару туралы ілім және басқару құқығы» деген еңбегі аударылып жарықка шықты. Бұл еңбек атқару билігін, оның ішінде басқару мен оның қызметін жан-жакты реттейтін саланы құқық саласы деп таныған. Құқық сонымен қатар мына басты институттардың қызметін ретке келтіреді: Үкімет, полиция, армия, жергілікті өзін-өзі басқару, сонымен қатар баскару органдарының жауапкершілігін анықтайды.

3. 
   Құқықтың кез келген бір саласының пәнін анықтау бұл сол сала реттейтін қоғамдық қақтығыстағы бірдей мәселелердің тобын анықтау болып табылады. Әкімшілік құқық- қоғамдағы мемлекеттік басқару және атқарушы қызмет барысында пайда болган қоғамдық қатынастарды реттейді. «Администрация» термині латынның «администратио» - әкімшілік ықпалдылық, бір жағынан, басқару болып табылады, сонымен қатар әкімшілік құқық пәні басқарушы сипаттағы қоғамдық қатынастар деп түсіндіріледі. Яғни «әкімшілік» басқарушылық өкіл» болса, онда «әкімшілік құқық» әкімшілік өкілдіктің жүзеге асу процесі барысындағы коғамдық қатынастарды реттейді. Сонымен «әкімшілік құқық» мемлекеттік басқару сферасындағы қоғамдык қатынастарды реттейтін құқық саласы болып табылады.
   

а) мемлекетгік баскару органдары мен қызметтегі адамның шұғыл басқаруды жүзеге асыруымен (мысалы, өндіріс әкімшілік және цех әкімшілігіне байланысты қатынастар);

б) мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік реттеу органдарының қогамдық ұйым жұмыстарын жүзеге асырумен байланысты қатынастар;

в) мемлекеттік органдардың коғамдық ұйымдармен қарым-қатынас барысында пайда болған қатынастар;

г) мемлекеттік органдардың азаматтарының сұранысы менқажеттіліктерін, олардың құқығын қорғаумен байланысты пайда болған қатынастар.

Мемлекеттік басқару органы және реттеуші әкімшілік құқық саласында пайда болған қоғамдык қатынастарды нақты бағыттары бойынша келесі түрлерге бөлуге болады.

1. Әкімшілік әрекет бағыты бойынша мынадай қоғамдық қатынастардың негізгі түрлері қалыптасады:

а) баскару актісін орындау, қабылдау, дайындаумен, яғни, ол дегеніміз мемлекеттік баскару органдарының актісі мен заңды орындаумен тікелей байланысты;

б) құқықтық және ұйымдық нысандағы аткарушы сипаттағы күнделікті өкілдікті орындаумен байланысты;

в) қабылданған шешімдерді орындау барысын бақылап отырумен байланысты;

2. Әкімшілік өкілдіктің саласы бойынша:

а) әлеуметтік-мәдени кұрылыс саласындағы басқару қатынастары;

б) әкімшілік-саяси басқарудағы қатынастар (коғамдық тәртіп қорғанысы, кеден және т. б.).

Әкімшілік құқық басқа да құқық салаларымен тыз байланысты.

1. Әкімшілік құкық және конституциялык құқық, бұл салалар бір-бірімен тығыз байланысты және тіпті олардың нормаларын бір-бірінен айыру да қиын. Бірақ, бұл салалардың арасында айырмашылыктар да бар. Мысалы, конституциялық құқық қоғамдық құрылыс пен мемлекет саясатының негізін, мемлекет пен тұлға арасындағы байланыстың негізін, улттық мемлекеттік және әкімшілік территориялық кұрылысты қарастырып, мемлекеттік органдардың жүйесін және сонымен қатар барлық мемлекеттік органдарға тән ортақ негізгі қағидаларды құрайды.

2. Әкімшілік құқық сонымен қатар қылмыстық құқықпен де тығыз байланысты. Әкімшілік құқыққа барлығы орындауға міндетті тәртіптер кіреді (жол козғалысы, паспорттық жүйе, санитарлық, өртке карсы және т.б.). Әкімшілік құқық әр түрлі коғамдық қатынастарды ретгейді.

Әкімшілік құқық 2 бөлімнен: жаппы және ерекше бөлімнен тұрады. Әкімшілік құқық жалпы бөлімінің жүйесі - акт, нормалар, мемлекеттік басқару саласындағы жалпы мәселелер. Оларға мыналар жатады.

1. 
   мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаларын қарастыратын нормалар;
   
2. 
   әкімшілік құқық субъектілерінің құқықтық қатынастарын қарастыратын нормалар;
   
3. 
   мемлекеттік қызметтің негізі мен қағидаларын анықтайтын нормалар;
   
4. 
   мемлекетгік басқарудың түрлері мен тәсілдерін қарастыратын нормалар.
   

1. 
   Әкімшілік құқықтың реттеушілік қызметі деген не?
   
2. 
   Әкімшілік құқықтық нормаларды атаңыз?
   
3. 
   Әкімшілік құқықбұзушылық дегенді қалай түсінесіз?
   
4. 
   ҚР «Әкімшілік құқықбұзушылық туралы» Кодексіне ішкі жіне сыртқы талдау жасаңыз.