Шығыс Қазақстан облысының Семей аймағында 2012 жылы аталып өтілетін және еске алынатын

1941-1945 жылдарда Қызыл Армия қатарында қызмет етті. Майданда жүргенде де қолына қаруы мен қаламын қатар ұстап жүрді. Өзінің жауынгер жолдастарының майдандағы ерліктерін мадақтап, үнемі өлендер, очерк, мақалалар жазып жүреді. Олар майдан газеттерінің, республикалық газет беттерінде жарияланып тұрды.

Ең алған еңбек жолын мұғалімдіктен бастаған жазушы бұрынғы облыстық «Екпінді» газетінде (қазіргі «Семей таңы»), республикалық «Қазақстан пионері» газетінде, «Соц.Қазақстан» газетінде, Павлодар облыстық «Қызыл ту» газетінде қызмет етті.

«Нұршайықов - әдебиеттің әңгіме, повесть, новелла секілді шағын жанрларында жарқ етіп көрініп, өнімді еңбек еткен жазушы. Оның қаламынан туған «Ескі дәптер», «Махаббат жыры», «Әсем», «Ботагоз» атты лирикалық повестер - бүгінгі прозаның аясына өзінше жаңа леп, жаңа бояу қосқан шығармалар» («Қазақ әдебиетінің тарихы» 1967,3 том,131 б.)

1970 жылы ол өзінің тұңғыш романы «Махаббат, қызық мол жылдарды» романын жазып бітірді. Роман кезінде әр жастың жастығының астынан түспейтін болды. Әрбір жас осы романның рухымен тәрбиеленді. Ешқашан құнын жоғалтпайтын бұл кітап қазір де оқушы қауымның қолынан түскен жоқ. Романның негізгі мақсаты — адамгершілік, эстетикалық тәрбие, жан дүние тазалығын, мөлдір махаббатты паш ету.

«Адамшылықтың алды - махаббат, ғаділет сезім» - деп ұлы Абай айтқандай, жазушы шығарма оқиғасын махаббат төңірегінде құра отырып, жас кейіпкерлердің сүйіспеншілік қасиеттерін ашып көрсетеді. Романдағы Ербол, Меңтай, Жомартбек, Тана, Майра бейнелері арқылы әр адамға өмірді дұрыс түсіне білуге ой салатындай жан тебірентерлік шығарма. Бұл роман ешқандай «жалаңаштанбай» қазақи мінезімен суреттелген, лайланбаған тұнық роман.

Атақты «Ақиқат пен аңыз» атты романда қазақ халқының қаһармандық бейнесін көрсету үшін даңқы аңызға айналған Бауыржан бейнесімен ғана шектелмей, аспан тәңірісі Талғат Бигелдиновті, фашизм ордасына алғаш ту тігуші Р.Қошқарбаевты, партизан Қ.Қайсеновты келістіре суреттейді.

1985 жылы қазақтың ұлы жазушылары М.Әуезов пен С.Мұқанов туралы «Екі естелікті» жазды.

Ғажайып сөз зергері, Қазақстанның Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың және А.Фадеев атындағы әскери әдебиет Мемлекетаралық сыйлығының лауреаты Ә.Нұршайықовтың «Ұлыма«, «Монолог», «Майдан жазбалары», «Автопортрет» атты туындыларынан басқа жастардың адал-достығы мен махаббаты туралы «Махаббат, қызық мол жылдар», жауынгер-жазушы Б.Момышұлының өмірі мен ерлік жолына арналған «Ақиқат пен аңыз» романдарымен-ақ белгілі тұлғалардың легіне енген. Жазушыға «Ақиқат пен аңыз« кітабы үшін Мемлекеттік сыйлық берілген. Ә.Нұршайықов алғаш публицист ретінде танылып, кезінде әйгілі қаламгерлер сапына «Алыстағы ауданда» атты деректі повесімен қосылған жаңашыл жазушы. Жазушының айтуынша, ол өзін бірінші - журналистпін, екінші - жазушымын деп санайды.

Жазушы тек көркем шығармалар жазып қана қойған жоқ, 1987 жылы «Өмір орнектері» атты әдеби күнделігі шықты. Сонымен қатар, «Қаламгер және оның достары» атты әдеби еңбектерімен де таныс. Кітапта өз замандастары туралы да, сонымен катар: М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Б.Момышұлы, Ы.Жақаев сияқты алыптар туралы да жазды.

«Мен отыз шақты кітап жазған жазушымын. Соның ішінде мұра боп қалады-ау дейтін дүнием екеу. Оның бірі - «Махаббат, қызық мол жылдар», екіншісі - осы «Ақиқат пен аңыз». Оқырманым үлгі алатын кейіпкерім де екеу. Бірі - Меңтай, бірі – Баукең» -дейді жазушы («Қазақстан сарбазы», 2002,13.12).

Қазақстанның Халық жазушысы Әз-аға 2011 жылы ақпан айында дүниеден өтті.

Нұршайықов Ә. Ақиқат пен аңыз: Роман-диалог.- Алматы:Жазушы, 1976.-384 б.

Нұршайықов Ә. Екі естелік: М.Әуезов пен С.Мұқанов туралы хикая,эсселер.-Алматы:Жалын, 1985.-176 б.

Нұршайықов Ә. Қаламгер және оның достары: Эпистолярлық роман.-Алматы: Өлке,2000.-440 б.

Нұршайықов Ә. Мен: Ғұмырнамалық роман// Жұлдыз.-1998.-№8; №9.

Нұршайықов Ә. Өмір орнектері: Әдеби күнделіктер.-1-кітап.-Алматы:Өлке,2000.-608 б.

Нұршайықов Ә. Өткелдер:Өмірбаяндық роман// Жұлдыз.-1997.- №2.-27-63 б.; №3.-45-106 б.

Нұршайықов Ә. Оққа ұшқан газет// Дидар.-2001.-16 қазан.

Нұршайықов Ә. Халима: Мәңгілік махаббат жыры// Семей таңы.-2002.-9 мамыр.

Нұршайықов Ә. Семей мен үшін ыстық // Ертіс өңірі.-2009.-14 қазан.-10 б.

Нұршайықов Ә. «Абай» майданда бізбен бірге болды // Семей таңы.-2010.-21 қазан.-3 б.

***

Әз-аға сексеннің сеңіріне шықты// Семей таңы.-2002.-27 желтоқсан.

Ермек С. Дәрісханаға халық жазушысының есімі берілді // Семей таңы.-2009.-14 қазан.-3 б.

Зүкенов М. Тана - Тұрсын: (Жазушы кейіпкері туралы) // Семей таңы.-2003.-7 наурыз.-4 б.

Елеукенов Ш. Ерлікке жаралған ұрпақ жазушысы// Қазақ әдебиеті.-1992.- 4 желтоқсан.-4 б.

Кәкішев Т. Шынайы өмір жыршысы// Қазақ әдебиеті.-1992.-4 желтоқсан.-5 б.

Молдашева Р. Махаббат жыршысы өмірден өтті // Семей таңы.-2011.16 ақпан.-11 б.

Төлеуов С. Ақбұзауын аңсаған Әз-аға:Семейдегі сапарын жазушы «Семей таңынан» бастады // Семей таңы.-2003.-19-25 қыркүйек.-1.5 б.

Ыдырысов Д. Әз-аға және оның өмір өрнектері// Дидар.-2001.-12 маусым.-4 б.

19 желтоқсан Әди Шәріпов,

туғанына 100 жыл (1912-1993)
XX ғасырдың басындағы дүрбелең, 1930-жылдардағы ашаршылық, 1937 жылғы қанды қырғын, 1941-1945 жылдардағы соғыс, одан кейінгі қазақ халқының тіршілігі, 1912 жылдың 19 желтоқсанында дүниеге келген Жарма ауданы, Малиновка селосынының тумасы Әди Шәріповтің көзімен көріп, көңіліне тоқыған ұзақ өмір жолы.

Ұлы Отан соғысы жылдары жазылған «Партизан қызы», «Ормандағы от», «Бір тонның тарихы» атты повестерін халқымыз жылы қабылдап, сүйіп оқитын шығармаларына айналды.

Ұзақ жылдар бойы жазушы әдебиеттану ғылымында жемісті еңбек етті. Ол- филология ғылымының докторы, 350-ден астам ғылыми мақалалар мен зерттеулердің, монографиялардың авторы.

Көп жылғы еңбектері еленіп Ленин, Қызыл Жұлдыз, Құрмет белгісі ордендерімен т.б медальдармен мараппатталды. Кембридж университетінің халықаралық библиографиялық орталығы шығарған «Планетаның аса көрнекті адамдары» атты анықтамалыққа есімі енгізілді.

Көрнекті қаламгер, зерделі ғалым, мемлекет қайраткері 1993 жылдың 4 қарашасында 81-ге қараған шағында қайтыс болы.
Әдебиеттер :
Шәріпов Ә. Әке қабірі басында: Повесть // Жұлдыз.-1984.-№ 5.-101-136 6. Хрестоматия. Орта мектептің 9-класына арналған .-Алматы:Мектеп, 1982.-228 б.

Шәріпов Ә. Қазіргі дәуір және қазақ совет әдебиетінің даму проблемалары.-Алматы: «Ғылым», 1973.-287 б.

Шәріпов Ә. Қапастағы жұлдыздар: Повесть және жол хикаясы.-Алматы: Жазушы, 1971.-296 б.

Шәріпов Ә. Таңдамалы: 2 томдық.- Алматы: Жазушы, 1982.

Шәріпов Ә. Сахара қызы: Роман.-Алматы: Жазушы, 1979.-427 б.

Шәріпов Ә. Өмір белестері // Қазақ әдебиеті.-1980.- 25 сәуір.

***

Арынұлы Р. Әлдидің әлемі: (Ұлы Отан соғысының ардагері, жазушы Ә.Шәріпов) // Ертіс өңірі.-2011.-22 маусым.-11 б.

Бейсенбаев С. Жерлесіміз туралы сөз // Рауан.-1992.-26 маусым.

Майтанов Б. Кемелдік асуы// Жалын.-1982.-№ 12.-194-196 б.

Мұхамадиұлы М. Әди ағаға: Арнау // Рауан-1992.-26 маусым.

Нағметов А. Өмірінң өзегі ерлік пен достық //Қазақстан мүғалімі.-1982.-24 желтоқсан.

Награда тапсырылды // Қазақ әдебиеті.-1985.-21 маусым.-2 б.

1927 жылы 23 желтоқсанда Жарма ауданының Малай колхозында туған. Шешесі Сағила Смаққызы халық ақыны С.Әлімбетовтің жақын қарындасы. Әкесі Қалиасқар домбырашы, өлеңші, шежіре кісі болған. Қалиханның өзі де жастайынан С.Әлімбетов; Т.Көбдіков; Н.Баймұратов, Т.Әміренов секілді ақындардан үлгі алып өсті. Көрнекті өнер иесінің ерекше қасиеті- ұлттық өнеріміздің алтын қазығы — ауыз әдебиетін терең білетіндігі, халқымыздың өткен-кеткен тарихынан, көне шежірелерден мол хабардарлығы, шұрайлы тіл байлығы, тіліміздегі ескі сөздердің мағынасын жетік ажырата алатындығы.

Айтыс өнеріне 1957 жылдан бастап белсене араласып келе жатқан ақын талай ұлы дүбір сайыстарда суырылып шығып, абыройға ие болды. Оның кезекті бір айтыста қолма-қол тауып айтқан "Үш бәйтерек" деген өлеңі көпшіліктің сұрауымен баспа бетінде қайта жарық көріп, ел аузынан түспейтін аңызға айналып кеткені шындық.

Ақын онға тарта поэмалардың авторы, шағын да шымыр поэзияның нағыз асыл маржаны деп айтуға тұратын лирикалық өлендері бар ақын. Жеке басылып шыққан "Мамай батыр" поэмасы күні кеше ғана өткен ұлы ақынымыз Абайдың 150 жылдығы қалай өткендігі туралы туралы жазылып,

«Семей таңы» газетінің ішінде кітапша болып шыққан "Жер кіндігі - Қарауыл" атты суреттеме дастаны ғажайып дүниелер!
Әдебиеттер:
Алтынбаев Қ. Жеңіс туралы: ( Өлең) // Дидар.- 1999.- 8 мамыр.

Алтынбаев Қ. Жер кіндігі- Қарауыл": (Өлең) // Семей таңы.-1995.- 21 қараша.

Алтынбаев Қ. Ақындарға ақ тілек: (Өлең) // Семей таңы.- 1995.- 24 маусым.

Алтынбаев Қ. Өмір белестері.- Бір қақпайлар.- Көзбен көріп ішпен біл.- Егерде: өлендер // Үш анық.- 1992.- 21 қараша.

Алтынбаев Қ. Қалың ормандай.- Қаракерей.- Арғын болсаң-Алтай бол....- Төртуыл мен Садыр.- Ноқтағасы Балталы // Үш анық.-1992.- 1-7, 19- 20 номірлер.

Алтынбаев Қ. Өзім туралы: Өлендер // Семей таңы 1992- 3 қазан.

Алтынбаев Қ. Ақырғы айқас: Дастан // Семей таңы.- 1991.-12, 26 маусым.

Алтынбаев Қ. Ақтайлақтың шөбересіне жауап: Әдеби мұрасы жайлы // Семей таңы.- 1990.- 28 шілде.

Алтынбаев Қ. Қиял қанатында:( Өлендер, айтыстар, дастан)-Алматы: Жазушы, 1985.- 96 б.

Алтынбаев Қ. Армысың 60! : (Өлең) // Семей таңы.- 1982.- "10 декабрь.

Алтынбаев Қ. Балалықпен бетпе- бет:( Әңгіме) // Семей таңы.-1981.- 19 ноябрь.

***

Аханов Б. Үлгі едің жастарыңа //Дидар.-2002.-12 қараша.-4 б.

Әбдікәкімұлы Т. Асқаралы ақын 65 жаста // Үш анық.- 1992.-21(қараша).

Зүкенов М. Ескі сөздің қамқоры еді Қалекең //Семей таңы.-2004.-8 қазан.-4 б.

Мұхамадиұлы М. Қалбаның қара дауылы //Ертіс өңірі.-2003.-20 қараша.-26 б.

Омарбаева Д. Үстазыма: (Ақынның туғанына 70 жылдығына арнау ) // Семей таңы.- 1997.- 7 қазан.

Төлебаева Қ. Қалихан Алтынбаевтың этнографиялық әңгімелері // Семей таңы.-2009.-9 шілде.-4 б.

Төлеуов М. Ақынымызды қашан ардақтаймыз? // Семей таңы.-1997.- 1 шілде.

Туғанбаев Қ. Жүрісіңнен жаңылма, жүйрігім : Ақын 60 жаста // Семей таңы.- 1987.- 25 декабрь.

Айы мен күні белгісіз даталар
Дулат Бабатайұлы,

туғанына 210 жыл (1802-1871)
Халқымыздың маңдайына біткен санаулы ұлы ақындарының бірі — Дулат Бабатайұлы, бұрынғы Семей облысы, Аягөз ауданының Қызылжолда деген атамекенінде 1802 жылы туған. Жаздық мекені Ақжайлау, Сандықтас. 1871 жылы атамекенінде қайтыс болған. Бізге жеткен өлендерінде кездесетін кейбір деректерге қарағанда, Дулат ескіше оқыған, сауатты ақын боған.

XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінде Дулаттың өзіндік үлкен орны бар. Өйткені, ол өзінің толғау-жырларында көптеген келелі мәселелерді көтеріп, өз заманының шындығын бірқыдыру бере білді. Жеке кісілерге арнаған «Кеңесбайға», «Бараққа», «Ел аралаған ишанға« т.б. өлендерінде ақын сол кездегі тірліктің ұсқынсыз жақтарын өлтіре шенеп, кейде өткір сатира дәрежесіне дейін көтере білді.

Дулаттың өлеңдері ауызша тараумен қатар, 1880 жылы Қазан
қаласында «Өсиетнама» деген атпен кітап болып шықты. Бұнда
ақынның замана туралы толғаулары енгізілген. Ақынның шығармаларын ел аузынан жазып алып, бізге жеткізген халық ақыны -Шәкір Әбенов.

Ол патшалық Ресейдің қазақ өлкесін күшпен отарлау кезеңін, одан туған зобалаңдарды өз көзімен көріп, соған барынша наразылық білдірген ел басы адамдарының бірі. Отарлау саясатының қазақ елін талан-таражға салу, халықтың дербестігін біржола жойып, тәуелділікке айналдыру әрекетіне қарсы шыққан, халықты күреске шақырған күрескер ақын.

Ақын өз заманындағы осы патшаның отарлау саясатынан зардап шеккен халқының қайғысын тереңнен сезініп, мұңын жырымен жазып, ел қамын ойлап, кейінгі ұрпақты тәрбиелеуде маңызды толғаулар айтады:

«Сырымды менің сұрасаң, Тұманның суық суындай,

Кеудеме қайғы толған соң, Тұнық жырмен жуынам.

Сорғалаған нөсердей, Жырын тыңда Дулаттың,- деп толғанады.

Дулат шығармашылығында елеулі орын алатын батырлар жыры үлгісіндегі, Отанды қорғауға арналған патриоттық мәні бар «Еспенбет» атты толғау. Бұл шығармашылығында жетім бала, жас батырдың қалмақтармен соғыста көрсеткен ерлігін сөз қылады. Дастанның бір ерекшелігі, тек батырдың жеке тұлғасы ғана емес, сонымен бірге халық бейнесі қоса суреттеліп отырады. Ақын жорыққа аттанған қалың топты табиғаттың жойқын күшіне балап, ерекше шабытпен, әсерлі жырлайды.

Дулат қазақ әдебиеті тарихында алғаш мысал жазған ақын. Оның мысал ретінде жазған шығармалары үлгі, өнеге беру, ақыл айту ретінде келіп отырады. Атап айтқанда, «Бір патшаның бір кезде», «Шымшық пен бөдене», «Сары шымшық», «Қара қарға жем тілеп» деген өлеңдерінде орынсыз мақтаншақтықты, тойымсыздықты әшкерелеп, кішіпейілділікті, адамгершілікті, бірлікті уағыздайды. Адам бойындағы асыл қасиеттерді ардақтаған ақынның мысал өлеңдерінің тәрбиелік мәні бүгінге дейін жойылған жоқ.

Ақын шығармаларында орын алатын маңызды мәселенің бірі - оқу, өнер-білім. «Өнер, білім оқып біл, Өнер алды қызыл тіл,

Оқып алса, керек сөз Алтынға құйған балмен тең,-деп, өнер- білімнің оқу арқылы табылатынын, көп ізденуді, еңбектену керек екенін ескертеді. Жырау өлендерінің тілі шешен, өткір тартымды.

Дулат ақын өзінің «Бесінші сөз« немесе «Ата қоныс арқада» деп аталатын өлеңінде Арқаны жайлаған қазақтардың бір кездегі тарихын баянды етеді. Ол қазақ халқының Жоңғарларға қарсы ерлік күрес жүргізу арқылы елдігін сақтап келгенін, туған жерін қалмақтардан қорғай білгенін айтып, сол кездегі ерлікті, дербестікті мақтайды.

Абайдың ел пысықтарын, би-болыстардың мінез-қүлықтарын бейнелеулері Дулат ақынмен үндесіп жатыр. Бұл тұста ақынның Дулатқа үңіле қарай отырып, оның кейбір жақтарын толықтыра түседі. Дулат шығармалары қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына үлес қосты.

Дулат ақын шығармаларының көбі XIX ғасырдың 30-40-шы жылдарындағы тарихи жағдайларға байланысты қазақ әдебиеті аренасына шықты. Оның өзіндік орны бар. Дулат толғаудың асқан шебері болғандықтан өлеңдерінің барлығы дерлік еркін ұйқасты. Ақын өлеңдері ауызша тараса да, қызыл империя тұсында әркімнің қолында сарғайған қағазда сақталып қалды. Ақынның алғашқы өлең жинағы «Өсиет-нама» деген атпен 1880 жылы Қазанда басылды. Тек халқымыз тәуелсіздігін колына алғаннан кейін ғана, 1991 жылы ақынның бір топ шығармаларын құрастырып, «Замана сазы» деген атпен «Жазушы» баспасы жинақ етіп шығарды.

Шығармашылығын зер салып, зерттеген ғалымдар көп. М.Әуезов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Мұхаметқанов, М.Мағауин т.б.

Ұлттық Ғылым Академиясының мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Р.Сыздықова: «Дулат-Абайдың алдында өткен қазақ сөз зергерлерінің ішіндегі ең мықтысы. Ол мәдени-рухани дүниемізден өз орнын, үлкен орнын алуға тиіс ақын»,- деп бағалаған.

Ақын жыраулық пен ақындық өнерді ұштастыра білді. Кейде жыраулар үлгісінде төгілте термелеп, шешен нақылдар шығарса, кейде ағыла, ақтарыла арнаулар, суретті лирикалар жазды.

2003 жылы Аягөз қаласында XIX ғасырдағы қазақ поэзиясының аса көрнекті өкілі Дулат Бабатайұлының туғанына 200 жыл толуына арналған мерекелік шаралар өтті. Онда Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі М.Құл-Мұхаммед бастатқан зиялы қауым, жыр дүлдүлі, шымырқанған шымыр жырларымен елдік пен ерлікті асқақтатқан Дулат ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы толғаныстары айтылды.
Әдебиеттер:
Бабатайұлы Д. Қазаққа толғау // Парасат.-1992.-№5.

Бабатайұлы Д. Елді бастар ер қайда?: Өлең // Халық кеңесі.-1991.-13 тамыз.

Бабатайұлы Д. Жігіт болар ма екенсің?.-Алматы: Жалын,1985.-15 б.

***

Дулат Бабатайұлы //Абай: Энциклопедия.-Алматы: Атамұра,1995.-213-215 б.

Дулат Бабатайұлы// Сүйіншәлиев X. XIX ғасыр әдебиеті.-Алматы:»Ана тілі», 1992.- 6-30 б.

Дулат Бабатайұлы// Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап: Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті,2001-б.271-287.

Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық /Құраст. М.Мағауин, М.Байділдаев .- Алматы: Жазушы, 1989.-Т. 1.-Б.197-212.

Жарықбаев Қ. Ұлт рухын оятушы ақын // Халық кеңесі.-1992.-4 қыркүйек.

Қожакеев Т. Дулат - сықақшыл жырау // Семей таңы.-1967.-1 июль.

Құл-Мұхаммед М. Тұнық жырдың тумасы// Егемен Қазақстан.-2003.-6 қыркүйек.-І б.

Раев Қ. Дулат шығармаларындағы эпитет сөздердің танымдық-эстетикалық мәні // Қазақ тілі мен әдебиеті.-2001.-№8.-36 б.

Өмірәлиев Қ. Дулат - қазақ әдебиетінің Абайға дейінгі дәуірдегі ірі өкілі // Қазақстан мектебі.-1966.-№ 5.-62-68 б.

Сәбитов А. Дулат Бабатайұлы отарлау саясаты туралы// Қазақстан мектебі.-1992.-№ 1.-49-53 б.

Сәдуақасұлы Ә. Тарихынды танып біл.-Алматы: «Шартарап»,1996.-94-95 б.

Шәкерұлы Ғ. Дулат Бабатайұлы // Дидар.-2002.-15 маусым.

Мұқа Әділханұлы,

туғанына 155 жыл (1857-1927)
Мұқа Әділханұлы - Семей облысы қазіргі Жаңасемей ауданында 1857 жылы туған. Мұқа ауыл молдасынан оқып сауатын ашқан соң табиғатынан талантты, ән-күй, өлең-жырға құштар жастың бар ынта-жігері өнерге ауады. Әкесі Әділхан немере ағасы Үрістемнен (Өзбекханның баласы) екеуі де ірі домбырашы екен. Солардан үйренген домбыра өнерін місе тұтпаған талапты, талантты жас биікке қол сермеп, өнер-білім іздеуді көксейді. Бар ынтасы музыка өнеріне ауған Мұқа, ауылының калаға жақын жерге көшіп келуін пайдаланып, бір-ақ күнде Семейге кетеді.

Қаланы тұңғыш көрген ол көшені аралап жүргенде, бір үйде тартылып жатқан әсерлі күй естиді де, күй тартушыны көруге құмарланып үйге кіріп барса, ол — қонақ үйі екен. Күй тартып жатқан сол қонақ үйдің музыканты, скрипкашы - Ғарифолла деген татар болады. Мұқа Ғарифоллаға жабысып, айрылмай скрипка ойнауды үйретуін өтінеді. Сөйтіп, әркімнің үйіне қонақтай жүріп, Ғарифолладан скрипка үйренеді. Ғарифолладан бастап, сол замандағы Семей қаласының музыканттарымен танысып, әсіресе, скрипка ойнау өнерін меңгеріп алады. Осы кезде Мұқа Абайдың өлеңдерін қолжазбалар арқылы оқып танысып, Абай әндерін домбыра, скрипкаға қосып айтып жүреді. Енді сол Абайдың өзін көріп, жүздесіп, лебізін естісем-ау деп ынтығып, арман етеді.

1889 жылдан бастап Мұқаның Абаймен достығы ұлы ақын дүниеден қайтқанша үзілмейді. Абай қалаға барса, Мұқаны қасынан тастамай, орыс және басқа халықтардың музыка өнерін меңгеріп, жетілуіне үнемі зер салады. Әрдайым қалаға жіберіп, театрда, кала бақшасында музыка тындауын, музыка мамандарынан үйреніп, өнерін өркендетуін қадағалап отырады. Мұқадан үлгі-өнеге алған Абай балалары шебер скрипкашы болып шығады.

Мұқа ақын да болған. Оған Абайдың, Ақылбай мен Мағауияның ақындық ықпалы тиген. Мұқа домбыра жасайтын шебер де болған. Оның жасаған домбырасы қазақтың ескі домбырасынан әлдеқайда үнді, орыс күйлерін де орындауға қолайлы болған.

Мұхтар Әуезов Мұқаны жас шағынан естіп, білген. Семейге келгенде, демалысының бір кезеңін өнерлі Мұқамен кездесу үшін, оның мекен-жайы Көкенге келіп, ақынмен әңгімелесіп, ән-күйін тыңдап қайтады. Бұл саяхат сапарында Мұхтардың қасында өз ағалары: Ағзам, Ахмет Әуезовтер, Абайдың баласы әнші, домбырашы, скрипкашы Ізкәйіл, немересі Исраилдар болады. Абайдың досы, талантты шәкірті Мұқа мен Мұхтар 1926 жылы Көкенде осындай жағдайда кездесіп еді.

Мұхтардың "Абай жолы" романындағы белгілі тарихи тұлғаның бірі осы Мұқа Әділханов және Мұхтар өзі жақсы білетін Мұқаның аты-жөнін өзгертпей, оның бейнесін, өнерін, адамгершілігін, мінез-құлқын дәл де көркем суреттеп берген. Абайдың өнерпаз шәкірттері Мұқа, Әлмағамбеттер ұлы ұстаздары дүниеден қайтқаннан кейін, оның әдебиет, өнердегі дәстүрін халыққа кең жайып насихаттауда, өздері өле-өлгенше мол мағыналы еңбек еткен.

Мұқа 1927 жылы 70 жасында дүниеден қайтады. Бейіті Көкен тауында орналасқан.

Әдебиеттер:

Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы.4 том.- Алматы, 2005.- 153-160 б.

Мұхамедханұлы Қ. Әнші Мұқа // Семей таңы.-1994.-1 қаңтар.

Мұхамедханұлы Қ. Абай шәкірттері // Парасат.-1995.-№ 7.-25 б.

Ердембеков Б. Абайдың ақын шәкірттері // Ақиқат.-2010.-№5.-53 б.

Әсет Найманбайұлы,

туғанына 145 жыл (1867-1923)
Әсет Найманбаев бұрынғы Қарқаралы уезі, Темірші болысы, 8-ауылда (қазіргі Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданы) 1867 жылы туған. Руы Арғын, оның ішінде Қаракесектен тарайтын Майлық деп аталатын аз атадан. Әкесі Найманбай кедей шаруа болыпты. Ауыр тұрмыстың айдауымен 1875 жылы Семей қаласына көшіп келген. Кейіннен қала тұрмысына тұрақтай алмай Мақаншы ауданындағы Бақты ауылына көшіп барады. Он бір жасында бірінші рет мектеп есігін ашқан зерделі бала төрт-бес жылда медресенің білімін жақсы меңгеріп алады. Медреседе жүргенде-ақ ақындық таланты ашыла бастайды. Жасы ұлғайған шағындағы бір өлеңінде ақындық өнер сапарының он үш жасында басталғанын айтады:

Елуден жасым менің белең асқан,

Өлеңге он үш жастан араласқам.

Қызыл тіл қимылдаса қызуымен,

Текпінді терең сөзден жаза баспан...-дейді ақын

Әсеттің алғашқы ақындық қаламындағы айтатын, жазатын өлендерінің тақырыбы көбінесе жастық, махаббат туралы жоне суырып салма айтыс өлендер болды.

Әсет - ақындық өнерді өзгеше жоғары бағалап, табиғаттың тартқан ерекше қасиетті сыйы деп біліп, ардақтаған адам. Ақындық өнерін халқына арнаған Әсетті туған елі қадірлеп, құрметтеген. Әсеттің ақындығы ең алдымен айтыс өнерінде танылады. «Айтыс - майдан, айтысқан ақындар майданның жекпе-жектегі батыры»- деп, М.Әуезов айтқандай Әсет ақын да осы жекпе-жектен жеңіп шыққандардың бірі. Әсеттің алғашқы түскен ең үлкен айтысы - Рысжан қызбен айтысы.

Абайдың алдын көріп, ұлы ұстаз ақыннан ақындық, әншілік өнер жолында үлкен тағылым алған талантты шәкірттердің бірі - Әсет. Қазақ даласын әнмен тербеген Әсеттің өзі өмір кешкен тұста — халқының ақберен ақыны ретінде танылғаны анық еді.

Айтыс бәйгесіне түсіп жүлде алып, елге атағы шыға бастаған жалынды, албырт жас ақын, асқақ әнші Әсет ұлы Абайдың алдына келгенде 20 жаста болатын. Абай ауылы қазақ сахарасындағы өнер-білімнің, мәдениеттің өнегелі ордасындай еді. Сол кездегі Абайдың қасында ұдайы болған адамдары: Шаһкәрім, Көкбай, Ақылбай, Мағауия, Тұрағүл, Кәкітай, Ахметбектер тобына Мұқа, Әсет келіп қосылған екен. Әсет- Абай ағасының алдында мол тағылым алып, үлгі алады, Пушкин шығармаларымен танысады. Әсеттің «Евгений Онегин» романының оқиғасын алып, еркін аударма жасауы Абай әсері екені сөзсіз.

Әсет - нағыз сегіз қырлы өнерпаз. Ол ақындық өнердің өрен жүйрігі, суырып салма — импровизатор, ақпа ақын. Табиғи тума таланты күшті, дарынды ақын қолына домбыра алғанда, қолма-қол нөсерлете жыр төксе, домбырасымен қоса, қағаз бетінде қаламы да қатар жүйткитін сауатты саңлақ ақын болған.

Әсет өзінің әрбір өлеңіне арнап ән шығарып, өлең-жырын шаршы топта домбыраға қосып шырқап айтады екен. Ақын Әсет асыл жырын әсем әнімен домбыраға қосып, асқақтата ән шырқайтын болған.

...Ән салсаң Әсеттей сал әсемдетіп,

Қоздырып делебенді әсерлі етіп,

Шырқатып, шығандатып, шалықтатып,

Шапшытып, шүмектетіп, нөсерлетіп.

Атақты музыкатанушы Ахмет Жұбанов, Әсеттің сөзіне музыкасы сай келетінін айта келе: «Орындауы келіссе «Әсет» сахна сәні. Әсіресе қайырмасында ән құйқылжып, төгіліп, шын мәнісінде ойнақтап, делебенді қоздырып кетеді». Әсет - әнші, сазгер.

Әсет - нәзік сезімді, ұшқыр қиялды лирик ақын; ол тілге бай, алғыр ойлы, бөгелмей жүйткитін айтыс өнерінің де өрен жүйрігі, ол алысқа алқынбай сілтейтін жүйрік, бай оқиғалы поэма, дастандар жазған ақын. Әсеттің атақты «Қызыл табан - ағаш ат» поэмасы Шығыс ертегі әңгімелерінің әсерімен жазылған, «Мың бір түн» сияқты өз уақытына жазылған екі жастың арасындағы махаббатқа құрылған ғылыми-фантастикалық поэма. «Салиха-Сәмен» поэмасы да бас бостандығы үшін, махаббат үшін, құрбан болған жандар туралы. Олар өз заманының қатал заңының құрбандары.

Осындай тамаша туындылары бар, айтыскер ақын, нағыз сегіз қырлы Әсеттің қазақ мәдениеті тарихында өзіндік орны бар тұлға.

Әдебиеттер:
Әсеттің жария болмаған өлеңдері // Дидар.-1998.-17 қараша.

Бекбосынов О.Әсет ақын қайда туған // Халық кеңесі.-1992.-24 маусым.

Болғанбаев Ә. Алашқа аты шыққан Әсет ақын // Халық кеңесі.-1991.-2 қараша.

Жанбота Д. Сағындық, Әсет, өзінді//Қазақ елі.-1998.-13қараша. Құдайбергенов Т. Ақынды еске алғанда: (Ақынның 125 жыл

толуына орай) // Семей таңы.-1992.-4 шілде.

Маманова Ж. «Абайдай арт жағына сөз қалдырған» // Абай.-2009.-№4.-50-55 б.

Керейқұлов Қ. Шабытты шақ // Лениншіл жас.-1989.-31наурыз. Мамырбаев Ш. Ақын арманы //Семей таңы.-1992.-1ақпан. Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері: 3-кітап.- Алматы: Дәуір,

1995.-320 6.

Нұржекеев Б. Найманбаев Ә.- Алматы:Жазушы, 1988.-303 б.

Түгелбаев А. Тереңге тамыр тартқан: Әсеттің аударма өлендері// Білім және еңбек.-1987.-№7.-47 б.