Шығыс Қазақстан облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының бастығы М. Мұхамеджановтың «Облыстың мекемелері мен ұйымдарында мемлекеттік тілді енгізу мен дамытудың жағдайы мен шаралары туралы»

Құрметті Бердібек Мәшбекұлы!

Мемлекеттік тіл мәселесінің бүгінгі күні қоғамда өткір қойылып отырғандығы тегін емес. Өйткені тіл – кез-келген ұлттың болмыс-бітімін айқындайтын құбылыс. АҚШ Конгресінің кітапханасы халықаралық ISO – 639 стандарты бойынша қазір дүние жүзінде 7048 тіл барын анықтаған. Тіл құбылысын зерттеуші ғалымдардың пікірінше, алдағы жүз жылдың ішінде қазіргі тілдердің 3000 –нан астамы жойылады екен.

Өмір бір орнында тұрмайды. Қазір бізді қоршаған әлемдегі жағдай да өзгерді. Жаһандану ықпалы артып келеді. Жаңа ғасырдың екінші онжылдығында елдің алдында инновациялық-өндірістік дамуға өту жөнінде жаңа әлеуметтік-экономикалық міндеттер тұр. Осының барлығы бізден жаңа типтегі ұйысуды талап етеді. Елбасымыз үнемі қайталап айтып жүргеніндей, «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде», ал «Мемлекеттік тіл – Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы».

Облыста мемлекеттік тілді дамыту бағытындағы жұмыстар ең алдымен өңір халқын мемлекеттік тілдің төңірегінде топтастыру, сөйтіп еліміздің конституциялық принциптерінің бірі қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылыққа қол жеткізу арқылы халықтың игілігін көздейтін экономикалық дамуға ықпал ету, қазақстандық патриотизмді нығайтуға бағытталып отыр.

«Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Қазақстан Республикасының Заңы мен Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыруда өңірде мақсатты жұмыстар атқарылуда.

Тіл туралы заңнамалар мен мемлекеттік бағдарламаның орындалуы облыстық әкімдіктің тұрақты назарында. Мәселен, 2008-2010 жылдары облыс әкімдігінің отырыстарында 4 аудан мен қала әкімдерінің, басқарма басшыларының тіл саясатын жүзеге асырудағы қызметі туралы есептері тыңдалды. 2009 – 2010 жылдары ғана 152 мемлекеттік органдағы тіл заңдылықтарының орындалу жайы тексерілді.

Мемлекеттік және басқа да тілдерді одан әрі дамытуға бағытталған шаралар кешенін жүзеге асыру, меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың тіл заңнамаларын орындау жөніндегі қызметін үйлестіру мақсатында 2007 жылдан 2009 жылға дейін мемлекеттік тілді дамыту мәселесін көздеген жұмыс тобы, ал 2009 жылдан Мемлекеттік және басқа да тілдерді одан әрі дамыту жөніндегі үйлестіру кеңесі құрылып, жұмыс істеуде, оған облыс әкімі Б.М.Сапарбаев төрағалық етеді. Биылғы жылы үйлестіру кеңесінің 3 мәжілісі өткізіліп, 8 мәселе қаралды.

Мемлекеттік тілдің мемлекеттік басқару тілі ретінде қолданылуына баса назар аударылып келеді. Облыстағы түрлі жиындар мен кеңестер, әкімдік мәжілісі мен мәслихат сессиялары ресми тілге синхронды аударма жасай отырып, басым түрде мемлекеттік тілде өткізіледі. Аударманы қажет ететін барлық аудандар мен қалалар әкімдіктерінде, 8 басқармада синхронды аударма қондырғылары орнатылды. Мемлекеттік органдар мен мекемелердегі аудармашылардың біліктіліктерін арттыру мақсатында биылғы жылы ғана 3 рет арнайы курс ұйымдастырылып, 55 аудармашы шеберліктерін шыңдады.

Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту ең алдымен мемлекеттік органдардағы іс қағаздарын толығымен мемлекеттік тілде жүргізуге байланысты. Ел Президентінің осы орайдағы Жарлығын орындау мақсатында басқарма тарапынан ай сайын мемлекеттік органдар мен мекемелердің құжат айналымына мониторинг жасалып, талданып отырылады. Аудан, қала басшыларының жауапкершіліктерін арттыру мақсатында құжат айналымындағы мемлекеттік тілдің үлесінің көрсеткіші әкімдердің қызметін бағалау рейтингісіне енгізілді.

2001 жылы мемлекеттік тілдегі құжаттардың үлесі облыста небәрі 7 пайыз ғана болса, 2005 жылы 17 пайыз, ал осы жылдың 9 айында 82,5 пайызды құрап отыр. Бұл республиканың орта көрсеткішінен 12 пайыз жоғары екендігін атап өткен жөн.

Әрине, бұл көрсеткіш әлі де аз, ол толығымен мемлекеттік тілде болуға тиіс. Дегенмен, оған әсер етіп отырған кейбір объективті себептер де жоқ емес. Мысалы, облыстағы 19 қала мен ауданның 7-уінде (36,8 пайызында) қазақ ұлтының үлесі небәрі 10 – 33 пайыз ғана, демек, мемлекеттік тілде құжат дайындайтын кадрлардың аз.

Екінші бір мәселе, орталық атқарушы органдардан құжаттардың дені орыс тілінде түседі. Мәселен, үстіміздегі жылдың 9 айында облыс әкімі аппаратына Үкіметтен түскен құжаттардың 49 пайызы, министрліктерден келген құжаттардың 43,7 пайызы ғана мемлекеттік тілде болды. Ал Ауылшаруашылығы министрлігінің орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекциясына келген құжаттардың 29,1, Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Ертіс экология департаментінде 22,4 пайыз, ал Қаржы министрлігінің дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитетінен «Ертіс» өңіраралық департаментіне түскен құжаттардың 9,7 пайызы ғана мемлекеттік тілде болды.

Елбасының Қазақстан халқы Ассамблеясының ХV сессиясында берген тапсырмасына сәйкес мемлекеттік тілді оқыту үйірмелерінің шеңберін кеңейту мақсатында жалпы білім беретін 329 мектептің негізінде 651 үйірме ашылды, оларда 7980 тыңдаушы дәріс алуда. Қазіргі кезде облыста 30 мыңнан астам ересектер мемлекеттік тілді оқыту үйірмелерінің тұрақты тыңдаушылары болып табылады. Жалпы 2008 жылмен салыстырғанда мемлекеттік тілді оқуға тілек білдіргендердің саны 20 пайызға артты.

Бүгінгі күні облыстағы 8286 мемлекеттік қызметшінің 5320 –ы, немесе 64 пайызы қазақ тілінде іс жүргізе алады, 36 пайызы, немесе 2966 қызметші іс жүргізе алмайды. Олардың 70 пайызы оқыту үйірмелеріне тартылып отыр. Нәтиже де жоқ емес. Егер 2008 жылы мемлекеттік тілде құжат дайындай алатын мемлекеттік қызметшілердің үлесі 59 пайыз болса, 2010 жылдың басында 64 пайыз болды. Биыл ол көрсеткішті 69 пайызға жеткізу міндетін қойып отырмыз. Қазіргі уақытта облыста мемлекеттік тілді меңгерген ересектердің үлесі 65 пайыз, орыс тілін меңгергендер 85 пайыз, ағылшын тілін меңгергендер 1,1 пайыз. 2015 жылға қарай қазақ тілін меңгергендер 80,4, орыс тілін меңгергендер 90, ағылшын тілін меңгергендер 6 пайыз болады деп жоспарлануда. Бұл міндетке қалай қол жеткіземіз? Оған әр екі жыл сайын жасалатын мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырудың өңірлік іс-шаралар жоспарында белгіленген шаралар кешенін жүзеге асыру ықпал ететін болады және ол негізгі тетік болып табылады. Мысалы, өңірлік іс-шаралар жоспарына сәйкес 2009 – 2010 жылдары облыстық деңгейде ғана 51 шара ұйымдастырылды, оның ішінде 21 облыстық конкурс пен байқаулар, олимпиадалар, 10 семинар-кеңес, тіл саясатының өзекті мәселелері бойынша 9 «дөңгелек үстел», 3 форум, 1 ғылыми-практикалық конференция өткізілді. Бұл жұмыс жалғастырылатын болады.

Мемлекеттік тілдің мемлекеттік органдарға жедел енуіне ықпал ететін қадамдардың бірі ретінде облыста мемлекеттік тілде құжат дайындай алатын өзге ұлт өкілдері мемлекеттік қызметшілерін ынталандыру практикаға енгізілді. Жыл басынан бері 27 мемлекеттік қызметшіге лауазымдық жалақысынан бөлек үстеме ақы төленді.

Сонымен қатар, мемлекеттік тілді енгізу мен дамытудағы басшы кадрлардың жауапкершіліктері арттырыла бастады. Мәселен 24 мемлекеттік қызметші тәртіптік жауапкершілікке шақырылды.

Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту бағытындағы шаралардың ішінде оны өзге ұлт өкілдеріне насихаттау, олардың жастары арасында түрлі байқаулар, конкурстар өткізу ісіне баса назар аударылуда. Жыл сайын мемлекеттік тілді меңгерген өзге ұлт жастарының форумын өткізу дәстүрге енгізілді. Онда тіл мәселесіндегі проблемаларды талқылаумен қатар, қазақ тілін жетік меңгеріп, оны өзгелерге шын ниетімен насихаттап жүрген жастарды әйгілеу, марапаттау жүзеге асырылады. Бұл тәжірибеміз Мәдениет министрлігі тарапынан қолдау тауып, өткен жылы қазан айында Риддер қаласында мемлекеттік тілді жетік меңгерген өзге ұлт жастарының республикалық форумы өткізілді. 700 – ге жуық өзге ұлт жастары қатысқан бұл шара тек қала үшін ғана емес, бүкіл облыс үшін күшті насихат шарасы болды. Қыркүйек айында осы іспеттес облыстық форум Зырян қаласында өтті, оған өзге ұлттардың мыңға жуық жастары қатысты.

Облыс әкімі Б.М.Сапарбаевтың бастамасымен өткен жылдан бастап облыстың педагогикалық және медициналық жоғары оқу орындарының қазақ бөлімдерінде оқуға тілек білдірген өзге ұлт жастары үшін жыл сайын 20 грант бөлініп келеді. Конкурстық іріктеуден өткен 8 жас қазір жоғары оқу орындарында білім алып жатыр. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында оқитын мемлекеттік тілді жетік меңгерген өзге ұлт жастарына қосымша стипендия тағайындау, оқу төлемақысына жеңілдіктер жасау мәселесін жүйеледік. Қазір 15 студент осындай жеңілдіктерді пайдалануда.

Бір сөзбен айтқанда, олардың қызығушылығын ояттық. Бүгінгі күні қазақ тілінде оқытып, тәрбиелейтін балабақшаларда 405, мектептерде 396 басқа ұлт өкілдерінің балалары мемлекеттік тілде оқып, тәрбиеленуде. Басқа ұлттың өкілдері басым тұратын Шемонаиха, Глубокое аудандарында қазақ тіліндегі балабақшаларға кезекте тұрғандардың басым көпшілігі орыс ұлтының балалары. Осыдан төрт-бес жыл бұрын мұндай мысал жоққа тән еді.

Бүгінгі күні ересек өзге ұлт өкілдерінің 12,3 пайызы мемлекеттік тілді меңгергендер. Оның ішінде татарлардың 68,7, немістердің 16,1, орыс ұлты өкілдерінің 11, украиндардың 9,9, белорустардың 8,1 пайызы мемлекеттік тілді белгілі бір деңгейде біледі. Бұл өте аз. Бірақ бүгінгі күні облыстағы этномәдени орталықтар өкінішке орай өз әріптестеріне мемлекеттік тілді насихаттау, оқытуды ұйымдастыру бағытында пәрменді жұмыс атқара алмай келеді. Ал Қазақстан халқы Ассамблеясының ХV сессиясында Н.Назарбаев: «Енді Қазақстан халқы Ассамблеясы ел халқының мемлекеттік тілді меңгеруінің жалпыұлттық үдерісіне басшылық жасау керек» - деп міндет қойғанын жақсы білесіздер.

• 
  Әкімшілік-аумақтық бірліктердің атауларын ретке келтіру;
  
• 
  Ұлты қазақ азаматтарының тегін, әкесінің атын, жалқы есімдерін реттеу;
  
• 
  Көрнекі ақпараттар мен жарнама ресімдеуді біріздендіру.
  

Ұлты қазақ азаматтарының аты-жөнін қазақ тілінде жазу мәселесіне тұрақты мониторинг жасалып келеді. Егер 2005 жылы жаңа туған нәрестелердің 28 пайызының ғана аты-жөні қазақша ресімделсе, бүгінгі күні ол 59 пайызға жетті. Бұған жыл сайын өткізілетін «Тілге қолдау – ататектен басталады» акциясы, басқа да шаралар ықпал етуде. Мысалы биыл өткен акция барысында облыс бойынша 76 семинар-кеңес, «дөңгелек үстелдерге» 3419 адам қатысты. Нәтижесінде 2699 азамат тегін, әкесінің атын өзгертуге тілек білдірсе, 501 азаматқа салтанатты түрде қазақша куәлік табыс етілді.

Облыстың елді мекендеріндегі деректемелер мен көрнекі ақпаратты, жарнамаларды тіл заңының талаптарына сай етіп орындау - өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Оған жұртшылықтың назарын аудару, қоғамдық серпін беру мақсатында жыл сайын «Тілге құрмет-елге құрмет» атты айлық, «Тілбұзарға –тосқауыл» акциясын өткізу дәстүрге айналды. Биыл облыс көлемінде көрнекі ақпарат пен жарнамаларды тәртіпке келтіру мақсатында 179 рейд ұйымдастырылып, 2390 нысан тексерілді. Рейд нәтижесі бойынша 1149 (47,9%) бұзушылықтар анықталып, оның 886 - ы (77,3%) бірден түзетілсе, 263-ін түзету үшін уақыт беріліп, бақылауға алынды, қазір оның 80 пайызы тәртіпке келтірілді. Бұл бағытта прокуратура және бұқаралық ақпарат құралдарымен бірлескен жұмыс тәжірибеге енгізілді. Мысалы 2009 жылы облыстық прокуратура тарапынан осындай бұзушылықтарға жол берген субъектілерге 18 ұсыныс енгізіліп, 17 түсініктеме берілді.

Дегенмен, құрметті депутаттар, көрнекі ақпарат пен жарнамалар тілін бұзғандарды жауапкершілікке тарту мәселесінің қолданыстағы «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңда, «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексте қарастырылмауы көп нәрсеге қолбайлау болып отыр.

2008 жылы облыстағы 171 мерзімдік басылымның 17-і немесе, 9,9 пайызы ғана қазақ тілінде болса, қазір олардың саны 28 болды, сөйтіп 7,3 пайызға артты, 79 – ы қазақ және орыс тілдерінде шығады. Өткен жылдан облыстың басқа ұлт өкілдері басым тұратын Глубокое, Бородулиха, Шемонаиха, Зырян аудандары мен Өскемен, Риддер және Курчатов қалаларында мемлекеттік тілде аудандық және қалалық газеттер шығарыла бастады.

Құрметті депутаттар! Дегенмен, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, бәсекеге қабілеттілігін арттыруды өңірде пәрменді жүргізу мәселесінде қолбайлау болып отырған жайлар да бар.

Мысалы, мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік тілді меңгеру жауапкершілігін арттыратын тетік - мемлекеттік тілді білуге тиіс лауазымдар тізбесінің күні бүгінге дейін жоқтығы. Мемлекеттік қызметшілерді бірнеше жыл қатарынан мемлекеттік тілге тегін оқытамыз, алайда нәтиже шамалы. Өйткені іс-тәжірибеде қолданылмаса, оқумен тіл үйренбейтіні дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.

Екіншіден, қолданыстағы тіл заңнамаларының әлсіздігі, әсіресе көрнекі ақпарат пен деректемелерді ресімдеуде заң бұзушылықтарға жол берген субъектілерге шара қолдануға құқықтық тетіктің жоқтығы.

Тағы бір айтар жайт, облысқа министрліктердің, агенттіктіктердің орталық аппараттарынан құжаттардың басым бөлігі ресми тілде түседі, сөйтіп мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтуге кері ықпал етуде. Орталық атқарушы органдардың облыстағы 33 аумақтық бөлімшесінің 17 - інде қызметшілерге мемлекеттік тілді оқыту үшін арнайы қаражат қарастырылмайды.

Мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық салаларына дендеп енуін қамтамасыз ету үшін қандай шараларды жүзеге асыруымыз керек, енді соған тоқталып өтейік.

• 
  Жоғарыда айтқанымыздай, аудан, қала әкімдіктерінің қызметі ең
  

Қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру, сапасын жақсарту мәселесі ерекше назар аударуды қажет етеді. Алайда білім сапасы орыс тілінде білім беретін мектептерде нашар. Біздің тарапымыздан Өскемен қаласында жүргізілген зерттеулер бойынша өткен оқу жылында мектеп бітіргендердің 25 пайызы қазақ дыбыстарын айыра алмады, 65 пайызының грамматикадан хабары жоқ,15 пайызы сөйлем құрай алмайды. Мұғалімнің орны бір бөлек, ең бастысы, біздің ойымызша аудан, қала әкімдерінің осы салаға жауапты орынбасарлары, білім бөлімдерінің бастықтары, мектеп директорлары тарапынан мемлекеттік тілді білуге деген талап жоқтың қасы, немқұрайлылық басым. Ал «Білім туралы» Заңның 9-бабына сәйкес меншік нысанына қарамастан барлық білім беру ұйымдары білім алушылардың мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білуін қамтамасыз етуге тиіс.Алайда жергілікті жерлердегі білім бөлімдері бұл іспен нақты айналыспай отыр. Тіпті кейбір мектеп директорлары Заңда ондай талап бар екенін де білмейді.

Құрметті депутаттар! Мемлекеттік тіл мәселесінің жай-жапсарын бүгінгі сессияда талқылау оның алдағы дамуына үлкен серпіліс береді деген ойдамыз. Кешегі тұрақты комиссиялардың мәжілістерінде депутаттар тарапынан бірқатар сын-ескертпелер, ұсыныс-пікірлер айтылды. Біз оны алдағы қызметіміздің бағдары деп қабылдаймыз. Сессия барысында аталып өткен кемшіліктерді жоюға толық мүмкіндіктеріміз бар және тіл саясатының заңнамалық актілерінің өңірде толыққанды іске асуына барлық күш-жігерімізді жұмылдыратын боламыз.