Ѕазај очеркiнiЎ поэтикасы

Ѕазај очеркiнiЎ поэтикасы

Орыс „дебиеттану Јылымында В.Г. Белинский, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбовтар †з еЎбектерiнде поэтиканыЎ †зектi проблемаларын к†тере отырып, †ресi биiк, м„ндi јаЈидаларды †мiрге „келген. Ал ХIХ ЈасырдыЎ аяЈына таман орыс „дебиетiнде тарихи поэтика туралы еЎбектер †мiрге келедi. ОныЎ негiзiн салушылар А.Н. Веселовский мен А.Потебня болды. А.Н. ВеселовскийдiЎ «Тарихи поэтика» [47] атты еЎбегiнде жанрлар эволюциясы, сюжеттердiЎ поэтикасы, поэтикалыј тiлдiЎ дамуы, „дебиеттiЎ даму Ґрдiстерi жан-жајты, жҐйелi зерттелдi.

Поэтика м„селесiн тҐбегейлi саралаЈан А. Потебня поэтиканы лингвистикамен, ауыз „дебиетiмен байланыстырып јарастырЈан. Бґл Јалым †зiнiЎ «Из записок по теорий словесности» [48] атты еЎбегiнде †нердi таным дҐниесi, ойдыЎ јызметi дей келе, †нер туындысын сырт јґрылысына, м„н-маЈынасына, iшкi тҐрiне јарай Ґш жiкке б†лiп јарайды. А. ПотебняныЎ идеясы поэтикалыј с†з - образды с†з, поэтикалыј тiл - бейнелi ой деген тґжырымЈа саяды.

ПоэтиканыЎ п„нiн аныјтауда ХХ Јасырда „дебиеттану Л. Гросманн, А.П. Скафтымов, В.В. Виноградов, М.М.Бахтин, Д.С.Лихачев, Л.П. Чудаков, Г.М. Фридлиндер, В.Г. Одиноков [49] т.б. јатарлы Јалымдар поэтиканы тґтас алып зерттеуге, теориялыј поэтика мен тарихи поэтика проблемаларын јосып, бiртґтас маЈынаЈа сыйЈызудыЎ „дiстемесiн жасады.

Ѕазај „дебиетiнде жалпы поэтика туралы кешендi зерттеулер жҐргiзген Јалымдар: Е.В.Лизунова., Р.Бердiбаев., З.Ахметов., З.Ѕабдолов., Р.НґрЈали [50] т.б. Бґл Јалымдар †з еЎбектерiнде к†ркем шыЈарманыЎ јисыны, проза поэтикасыныЎ табиЈаты туралы iргелi ой-тґжырымдарды алЈа тарта бiлдi.

Жалпы поэтика „дебиеттану ЈылымыныЎ †зектi м„селесi ж„не „дебиеттiЎ тегiне, жанрЈа јатысты, шыЈармашылыјја байланысты да айтыла беретiн термин болып табылады. Былайша айтјанда, поэтика дегенiмiз – зерттеуге алынатын обьектiнiЎ кҐллi табиЈаты. Поэтика јамтымайтын „дебиет саласы жој десе де болады.

Ѕазај „дебиеттану Јылымында к†ркем шыЈарма поэтикасы туралы зерттеу еЎбектер баршылыј. Алайда, проза жанрыныЎ еншiлес бiр арнасы – очерк туралы зерттеулер жојја т„н десе де болЈандай. Ѕазај „дебиетiндегi очерк жанры †зiнiЎ толымды тарихи орынына јарамастан „лi кҐнге жан-жајты, тиянајты зерттелмеген. Очерк жанрыныЎ табиЈаты туралы кандидаттыј, докторлыј еЎбектер де жој. …рине, осы уајытја дейiн очерк туралы мҐлде „Ўгiме болмады десе артыј бола едi. Ондай там-тґм еЎбектер алдаЈы тарауларда орайына јарай с†з болады. Алайда, бґл б†лiмде негiзгi ой арнасы јазај „дебиетiндегi очерк жанры поэтикасыныЎ јалыптасуы, игерiлген жаЎа д„стҐрлер, очерктегi идея мен образ, шындыј пен шеберлiк, сюжет пен композицияныЎ бiрлiгi, „р очеркшiнiЎ †зiндiк ерекшелiгi, очерктiЎ тiл-стилi, очерк жанрыныЎ жаЎарып, жаЎЈыруы туралы с†з болады.
Очерк жанрыныЎ †зiне т„н ерекшелiгi
Очерк – к†ркем „дебиет пен публицистиканыЎ кҐрделi, „рi к†п јырлы жанры. ОчерктiЎ к†ркемдiгi оныЎ публицистикалыј „серлiлiгiнiЎ јажеттi шарты деген пiкiр бҐгiнгi таЎда јисындыј тґрЈыдан негiзiнен мойындалЈан. Алайда, мерзiмдi басылымдардаЈы очерк жанрыныЎ јалпы бґл јаЈиданыЎ орныЈуында „лi де болса жеткiлiксiз тґстардыЎ бар екендiгiн байјатады. ОчерктiЎ аныј публицистикалыј белгiлерi ж„не публицистикалыј баЈыты болЈанымен, ол к†ркем „дебиеттiЎ ажырамас бiр б†лiгi болып табылатындыЈы „лi кҐнге дейiн д„лелденiп келедi. Сыншылар, жазушылар тарапынан јанша кҐш жґмсалЈанымен, очеркке јатысты талаптар бҐгiнгi кҐнi т†мендеп кеткен сияјты. Ојырман мен сыншылар тарапынан: «Бґл жай Јана очерктiк суреттеме»,- деген т„рiздi елемеген с†здердi жиi естуге болады.

БаршаЈа белгiлi, јандай да бiр јґбылыс суреткердiЎ к†ркемдiк јиялы арјылы бейнеленбесе, ол †зiнiЎ †нерге јатысты талЈам-талабын солЈындатып алады. Очерк „дебиет жанрларыныЎ iшiнде ерекше орынЈа ие бола тґрып, јазiргi кезде олардыЎ к†ркемдiк жаЈы назардан тыс јалып жҐргендей „сер бередi. Очерк жанрыныЎ табиЈаты, оныЎ тарихи јалыптасјан ерекшелiктерi жайындаЈы солЈын к†зјарас осынау †мiршеЎ мґраны танып-бiлуге керi „серiн тигiзедi.

ЅазајтыЎ к†птеген классик жазушыларыныЎ шыЈармашылыЈында „ртҐрлi жанрда жазылЈан еЎ жајсы деген туындылар јатарында очерктi де атауЈа болады. Б.МайлиннiЎ «Алыптарды аралаЈанда» очерктер жинаЈы, I.ЖансҐгiровтiЎ «Жол аузында» очерктер жинаЈы, М.…уезовтiЎ, С.МґјановтыЎ, ¤.МҐсiреповтiЎ, ¤.МґстафиннiЎ т.б. жазушылардыЎ очерктiк шыЈармаларыныЎ јазај „дебиетiнде †зiндiк орны бар. Ѕазај „дебиетiндегi очерк iшкi тегеурiнi орасан зор жанр ретiнде јалыптасты. ЖоЈарыдаЈы жазушылар к†ркемдiгi жоЈары очерктерi арјылы јоршаЈан дҐниеге, †мiрге тiкелей ыјпал етуге талпынЈандыЈы талассыз.

Т„рбиелiк м„нi бар очерктер †мiрден алынЈан фактiлерге негiзделiп жазылады. ЅоЈам дамыЈан сайын очерктер де дамып, тајырыптары аујымданып, п„рмендiлiгi арта тҐсiп отырады. ОчерктiЎ еЎ Ґздiк Ґлгiлерi †мiрде болып жатјан †згерiстерге, жаЎа јґбылыстарЈа јолма-јол жауап берiп, к†кейкестi м„селелердi дер кезiнде к†тере бiлуiмен јґнды.

Очерк жанрыныЎ к†ркемдiк, танымдыј ж„не „леуметтiк маЎызы јай кезде де зор. Бґл ҐрдiстiЎ тојтап јалмай, „рi јарай дамуы Ґшiн, адамныЎ рухани ж„не материалдыј м„дениетiнiЎ байып, Ґздiксiз †суiнiЎ мысалдарын †мiрден iздеу јажет. Сонымен бiрге, †мiрде болып жатјан †згерiстерге жаЎаша к†зјараспен јарап, †зiндiк баЈа беруге тырысу керек. КеЎестiк очерктiЎ јалыптасу тарихында тҐрлi јайшылыјтардан туЈан жаЈымсыз јґбылыстарды жуып-шаюшылыј, жалЈан идеялизацияЈа берiлiп кету жаЈы бел алЈаны да бар.

КҐн т„ртiбiндегi †зектi м„селелердi насихаттауды т†л мiндетi деп бiлген јазај очеркшiлерi тамаша д„стҐр јалыптастыра алды. Ѕазај јаламгерлерi †мiрдi бајылау, халыј мҐддесiне барынша жајын болу, „леуметтiк м„селелердi батыл тҐрде алЈа јою сияјты д„стҐрлердi ґстана бiлдi.

К†ркемдiк жаЈынан очерк „дебиеттiЎ басја жанрларымен ҐзеЎгiлес болса да, оныЎ †зiндiк ерекшелiктерiн жојја шыЈаруЈа болмайды. Оны к†ркем жанрлардыЎ јатарында да, одан тыс та јарастыруЈа болады. ОчерктiЎ негiзiнде – најты †мiрдiЎ ајијат деректерi жатуы – оны Јылыми зерттеуге ґјсатса, шындыјтыЎ бейнеленiп суреттелуi, к†ркем жинајталуы – оны „деби шыЈармаЈа ґластырады. К†ркем „дебиеттегi жаЎа Ґлгiлер „уелi очерктерден басталады. Очерк †зiнен кейiн дҐниеге келетiн шыЈарманыЎ негiзгi к†зi болып саналады.

Очерк жанр ретiнде к†ркемдiк-идеялыј мiндеттер орындай отырып јалыптасты. Ол белгiлi бiр „леуметтiк јґбылысты „рi Јылыми зерттеу, „рi публицистика, „рi к†ркем †нер тґрЈысынан †згеше сипаттай алатын аралыј жанр. К†ркем †нер мен Јылым арасында айырмашылыј бар. ¤алым мен ајынды салыстыра отырып, Б.Г.Белинский былай дейдi: «Бiрi д„лелдейдi, бiрi к†рсетедi, екеуi де иландырады, бiрi логикалыј јорытындыларымен, бiрi суретпен» [51,311].

Сонымен белгiлi бiр „деби фактiнiЎ к†ркем †нерге јатыстылыЈын д„лелдеу Ґшiн, оныЎ бейнелi јґрылысын аныјтау керек. К†ркем очерктiЎ мајсаты дҐниенi тґтас танып, оныЎ келбетiн „серлi суреттер арјылы бейнелеп к†рсету. Очеркте суреттелетiн шындыј - †мiрде болЈан, не бар ајијат. Сондыјтан да очерк †з кезеЎiнiЎ шындыЈынан Јана тґрады. Бґл оны к†ркем †нерден тыс јалдыруЈа себеп бола алмайды. Мысалы, шебердiЎ јолымен жасалЈан „демi јґмыраны кҐнделiктi мајсатта јолдансај та, оны †нер шыЈармасы емес дей алмаймыз.

Очерк- бґјаралыј ајпарат јґралдарыныЎ кейбiр жанрлары сияјты ајпаратты жалаЎ тiзбелеп јоймайды. Фактiлер очерктiк бейне жасаудыЎ негiзгi материалы болып табылады. ОчерктiЎ к†ркемдiк кҐшi оныЎ iшкi мазмґнында. Сол сияјты фактiлер тiзбегi тек очеркте Јана емес, кез-келген к†ркем шыЈармадаЈы жаЎа бейнелердiЎ жасалуына негiз болады. Ѕандай да болсын к†ркем очерктi алып јарасај, оныЎ мазмґны јґрЈај фактiлерге баЈынбайтыны байјалады. Мґны М.…уезовтiЎ шыЈармашылыЈы арјылы д„лелдеуге болады. ОныЎ очерктерiнде „ртҐрлi сандыј, статистикалыј к†рсеткiштер мен аныјтамалар, мајал-м„телдер, д„йектемелер молынан ґшырасып отырады. «Жуалы колхозшысы» очеркiнде автор кеЎшар жетiстiктерiн айЈајтайтын најтылы деректердi кейiпкерлердi с†йлету арјылы бередi.

«М„мет к†селеу сары жҐзiн артта отырЈан бiзге бґрып јарап, колхоз жайын айтады.

- ЕЎбектен бiз јорыјпаймыз. БiздiЎ «Шґјырбґлај» ЖуалыдаЈы јазај колхозыныЎ алды. 750 га астыј ектiк. ‡кiметке жаЎадан 17 мыЎ пґттан аса бидай бердiк. Астыј жинауЈа †зiмiздiкiн бiтiрiп тастап, жанымыздаЈы «Азаттыј» колхозы - †збек колхозыныЎ да 100 га бидайын орып бердiк» [52,17]. Осы Ґзiндiде деректер Ґстiрт айтыла салмай, „Ўгiменi јарапайым колхозшыныЎ аузына салуы ґтымды „дiс. Фактiлердi с†йлете бiлуi жазушыныЎ очерктерiнiЎ к†ркемдiгiн кемiтпей, ерекше бiр сипат берген. Осы сандар суреткер бейнелеуiнен тыс јалпында к†ркем †нер Ґшiн †лi болып есептеледi. Бґл жерде шебердiЎ к†ркемдiк ойлауы мен јиялынан †ткен сандар мен фактiлердiЎ «тiрiлiп» кеткенiн к†ремiз. Статистикалыј материалдардыЎ арЈы жаЈында најты бейнелер, болмыстыЎ к†рiнiсi, адамдардыЎ таЈдыры жататыны аян.

1960-1970 жылдардаЈы жазушыладыЎ очерктерiнде бейнелiлiк сипатымен ерекшеленетiн сандыј к†рсеткiштер молынан кездесiп отырады. Одан кейiнгi кезеЎдерде де бґл д„стҐр жалЈасын тапјан. Онда ойдан шыЈарылЈан емес, †мiрде болЈан жаЈдайлар, ојиЈалар мен јґбылыстар суреттеледi. Сонымен очеркте Ґлкен шындыјтыЎ кiшкене бiр б†лiгi н„рлi тiлмен, к†ркем суреттер арјылы шебер бейнеленедi. ‡мiрден алынЈан јґбылыстар „серлi бейнеленiп шыЈуы Ґшiн јаламгер Ґлкен шыЈармашылыјпен жґмыс жасауы керек.

К†ркем очерк жанрында фактiлер жаЎа сипатја ие болып, очерк к†ркем шыЈарманыЎ эстетикалыј јызметiн атјарады. К†ркем очерктiЎ басты ерекшелiгi - публицистикалыј ойдыЎ бейнелiлiкпен к†рсетiлуiнде.

Батыс „дебиетiнде очерк жанры «эссе» деп аталады. Бґл с†з «т„жiрбие» деген маЈынаны бiлдiредi. Эссе жанрына жалпы м„селелердi кабинеттiк †Ўдеуден †ткiзу, оју, соныЎ н„тижесiнде пайда болатын философиялыј ой јорыту т„н.

Батыс „дебиетiнде бґл жанрдыЎ белгiлерi †те тґрајты. Бiр „ЎгiмесiнiЎ кейiпкерi, провинциядан шыјјан дарынды эссе жазушысына мiнездеме берген О'Генри былай деп жазЈан: «...Олар эссейстер д„стҐрiнде т„рбиеленген» [53]. Батыс „дебиетiндегi очерк †зiнiЎ д„стҐрлерi мен «кабинеттiк» стилiнен айрылса да, Јылыми айналымдаЈы «эссе» терминi „лi кҐнге дейiн јолданылады ж„не очерктiЎ сан алуан тҐрлерiн јамтиды. «Эссе» терминiнiЎ тґрајтылыЈына јарап, очерктегi философиялыј, публицистикалыј пайымдаулар с„тi бґл жанрдыЎ маЎызды белгiлерiнiЎ бiрi деген јорытынды жасауЈа болады.

Очеркте негiзгi идея, ой, Ґрдiс орайында јозЈалЈан „леуметтiк м„селе ашыј к†рсетiледi. Егер роман, повесть, „Ўгiме сияјты жанрларда ойдыЎ бҐкпессiз тура айтылуы кемшiлiк болып саналса, очеркте бґл эстетикалыј заЎдылыј ретiнде јабылданады.

Сондыјтан да „дебиеттану Јылымында очерктi „дебиетпен, публицистикамен, Јылыммен байланыста јарап, оныЎ к†ркем жанрлармен ґјсастыјтары мен айырмашылыјтарын аныјтап алу јажет. Бґл м„селенi шешуде публицистика саласына јатысты айтылып жҐрген ой-пiкiрлер ден јойдырады. Публицистика теориясын танып-бiлуге деген јґлшыныс ЈалымдардыЎ жаЎа буынын ЈылымЈа „келiп, бґл саладаЈы даулы м„селелердi шешуге талпыныс бiлдiруде. Публицистикалыј сипаты бар жанрлар с†з болЈанда, публицистиканыЎ јисыны бар м„селелерге сојпай кетуге болмайды. Публицистика жанрыныЎ табиЈаты ж†нiндегi пiкiрлер „рјилы. …дебиеттiЎ бґл жанрыныЎ к†птеген аныјтамалары белгiлi. Публицистика †мiрдiЎ к†кейкестi м„селелерiн к†рiп-бiлiп, јоЈамда болып жатјан †згерiстердi танып, замана талабына сай †зiндiк Ґн јосады. Бґл жанр белгiлi бiр м„селелердiЎ шешiлуiне де †з Ґлесiн јосады. …дебиеттанушылардыЎ пiкiрiнше, жалпы јоЈамдыј тајырыптарЈа јатысты пiкiр-ґсыныстарды, ойларды публицистикалыј туындыЈа жатјызуЈа болады. Публицистикалыј шыЈармаларЈа жоЈары талаптар јойылады. Публицистикалыј жанрдыЎ табиЈаты толыј ашылмаса да, ондаЈы айтылЈан ойдыЎ Ґнемi динамикалыј јозЈалыста болатыны белгiлi. ЅоЈамдыј м„нi бар тајырыптарЈа арналЈан туындыларды јай жаЈдайда да публицистикалыј шыЈармаларЈа жатјызуЈа болады. Н.Кольцов бґл ж†нiнде былай дейдi: «Публицистика – в лучшем, высоком смысле слова-это литературно-общественный жанр, который суммирует ряд фактов, подобранных или впервые сообщаемых самим публицистом. ... Лишь статья, которая по-новому их суммирует и освещает, есть подлинная публицистика» [54].

Публицистика теориясы м„селесiнен тыс јалмайтын ґЈымдардыЎ бiрi - «публицисшiлдiк». Бґл жерде еЎ алдымен к†ркем „дебиеттiЎ публицисшiлдiк сипаты ж†нiнде айтып †ту керек. ‡йткенi, к†ркем шыЈарманыЎ да публицисшiлдiк сарыны болуы мҐмкiн. Бґл ж†нiнде де „дебиеттанушылар к†птеген јызыјты пайымдаулар айтып жҐр. Очерк к†ркем публицистикалыј жанрЈа жататындыјтан мґнда публицистиканыЎ маЎызды элементтерiнiЎ бiрi-к†ркем бейнелiлiк кеЎiнен јолданылады.

Кейбiр зерттеушiлер публицистиканыЎ эмоциялыј элементiн басшылыјја ала отырып, оны таза к†ркем †нер саласына жатјызады. Бiрај, к†ркем шыЈармаЈа јатысы жој туындылар да эмоциялыј реЎкпен жазылуы мҐмкiн. Мысалы, шаршы топ алдында айтылЈан шешеннiЎ с†зi эмоциямен, шеберлiкпен айтылЈанымен бiз оны к†ркем шыЈармаЈа жатјыза алмаймыз. Кейбiр Јалымдар публицистиканы таза „дебиеттiЎ бiр тҐрi ретiнде јарастырады. ЯЈни, к†ркем „дебиет пен публицистика арасындаЈы айырмашылыјтардыЎ бар екенiн жојја шыЈарады.

Ѕалай болЈанда да, публицистикалыј туындылар мен к†ркем шыЈармаларды бiр арнаЈа жатјызуЈа болмайды. Публицистикада к†ркемдiлiк пен публицистiк сипаттар јатар келгендiктен, оны к†ркем-публицистикалыј жанрЈа жатјызуЈа болады. Ол Ґшiн еЎ алдымен к†ркем-публицистикалыј жанрлардыЎ публицистикамен, публицистиканыЎ к†ркем „дебиетпен арајатынасын аныјтап алу јажет. Бґл жанрлардыЎ бiр-бiрiмен тыЈыз байланыста екенiн ґмытуЈа болмайды. К†ркем †нердiЎ шеЎберiне жаЎа материалдар, идеялар, к†ркем јґндылыјтар енiп отырады. К†ркем †нер †мiрдiЎ †зiнен кҐш-јуат алып, шын †нермен байланысы Ґзiлген шартты формалармен кҐреседi.

Егер †нер ж„не «†нер еместiЎ» арајатынасы ж†нiндегi јаЈида к†ркем „дебиет пен публицистиканыЎ арајатынасын аныјтаЈан кезде јолданылса, бґл екi жанр арасына «јытай јорЈанын» јоюдыЎ јажетi жој. ‡йткенi «†нерге жатпайтын» жанрлардыЎ iшiнен к†ркем †нермен тыЈыз байланысатын тҐр-осы публицистика. Алайда, к†ркемдiгi т†мен, не мҐлде жој шыЈармаларды менсiнбеушiлiкпен «публицистика» деп атау кҐнi бҐгiнге дейiн кездеседi. Публицистiк сипат пен к†ркемдiлiк бiрiнсiз бiрi †мiр сҐре алмайды. БґЈан јарап к†ркем „дебиет пен публицистиканы бiр жанрЈа жатјызуЈа да болмайды.

Ѕорыта айјанда, публицистика бар да, к†ркем „дебиет те бар. Бiрај олардыЎ арасында најты белгiленген шекара жој. Олар †зара јарым-јатынаста болып, бiрiн-бiрi байытып, толыјтырып отырады.
* * *

Очерк жанрына айтыл£ан пiкiр-т´жырымдар ¼анша к†п бол£анымен, жалпы ¼исынды¼ (теориялы¼) аны¼тама „лi тҐбегейлi берiлмей келедi. О£ан жазушы-журналистер „рт¥рлi образды те¡еу айтады: “¼оян-¼олты¼ шай¼асты¡ ¼аруы” [55], “бас ¼олбасшылы¼ резервi” [56,142]. Кейбiреулер очерктi публицистика£а, ендi бiрi к†ркем „дебиетке жатјызады. ¤ылыми е¡бектерде берiлген аны¼тамаларда бас¼а да ой-т´жырымдар келтiрiледi. ХХ ЈасырдыЎ 40-жылдарында шы¼¼ан “…дебиет теориясы” кiтабында Г.Поспелов: “Очерктi¡ басты ма¼саты - образды суреттеме ж„не образды а¼парат болып табылатын ¼ыс¼а суреттемелiк шы£арма” [9,42], – деп жазады. Сол кезде Г.Поспелов очерктi¡ иллюстрациялы¼ ж„не фактографиялы¼ секiлдi екi т¥рiн атап к†рсетедi. Б´л к†з¼арас кейiн „дiл сын£а ´шырады. ‡йткенi, очерктi ¼арапайым (тiптi образды болса да) иллюстрация мен а¼парат-дерек д„режесiне дейiн т¥сiруге болмайды.

Жо£ары о¼у орындарына арнал£ан “…дебиеттану£а кiрiспе” о¼улы£ында Г.Абрамович очерктi “болаша¼ к†ркем шы£арманы¡ ал£аш¼ы н´с¼асы, нобайы, „дебиеттi¡ “кiшi” формасы” [57] деп ба£алайды. Б´л пiкiр де ¼азiргi к¥н талабына жауап бере алмайды. Себебi, к†п жа£дайда очерк жеке-дара шы£арма. Рас, очерк негiзiнде кейiн роман, не повесть жазыл£ан кездер де болды. М.…уезовтi¡ “О¡т¥стiк сапарынан” деп аталатын очеркiнен кейiн “‡скен †ркен” романы жазыл£ан, ¤.М¥сiреповтi¡ “½аза¼ солдаты” романы „уелде ша£ын очерк бол£ан, З.Шашкин “Темiртау” романын жазбас б´рын ½ара£анды металлургия заводыны¡ ж´мысшылары жайында бiрнеше очерктер циклiн †мiрге „келгенi „дебиет тарихынан белгiлi.

Аны¼тамалар мен с†здiктерде очерк “эпикалы¼, сипаттамалы¼ „дебиеттi¡ бiр т¥рi ж„не олардан (роман, повесть, „¡гiме) шыншылды£ымен, я£ни шынды¼ †мiрде орын ал£ан о¼и£аларды салыстырмалы т¥рде д„л, шынайы суреттейтiндiгiмен ерекшеленедi” [8] немесе оны “шынайы †мiр деректерiн суреттейтiн „деби шы£арманы¡ ша£ын ¥лгiсi” [58,711] ретiнде сипаттайтын аны¼тамалар бар. Б´л т´жырымдарды да ¼ана£аттанарлы¼ деп табу£а болмайды. ‡йткенi олар на¼ты емес, жанр ерекшелiктерiн ашып к†рсете алма£ан.

Д.Н.Ушаков редакциялауымен басыл£ан “Орыс тiлiнi¡ т¥сiндiрме с†здiгiнде” “очерк” с†зiнi¡ бiрнеше ма£ынасы келтiрiлген:

1. 
   Пiшiн, кескiн, жа¼ындама: “Ол си¼ырлы кескiнмен ¼оршал£ан” (Бртинский). “Аппа¼ мойны мен ж¥зiнi¡ кескiнi ¼андай н„зiк едi”. (Г. Мей).
   
2. 
   Бiр н„рсе жайында ¼ыс¼а, „рi ай¼ын сипаттама беретiн ша£ын „деби шы£арма. (Т´рмысты¼ очерк).
   
3. 
   Бiр н„рсе туралы жалпы м„лiмет беретiн, белгiлi бiр м„селенi зерттеу, сипаттау, суреттеу. (Биографиялы¼ очерк. Орыс грамматикасыны¡ очеркi).
   
4. 
   Тек к†шiрме (копия) т¥рiндегi жанр. Бiр-бiрiмен ты£ыз байланысты м„селелердi зерттеуден т´ратын арнаулы £ылыми е¡бектi¡ та¼ырыбы. (“Орыс „дебиетi очерктерi”, “Орыс тарихыны¡ очерктерi”) т.б.
   

“Очерк” жанрына ке¡iрек аны¼тамалар арнайы е¡бектерде келтiрiледi: “Очерк газет бетiнде ке¡ ¼олданыс¼а ие бол£ан, жеке-дара „деби-к†ркем жанр болып табылады. Публицистиканы¡ бас¼а жанрларынан ерекшелiгi ол к†ркем образды сипаттау элементтерiн ¼амтиды, бас¼а „деби жанрлардан ерекшелiгi, ол на¼ты деректерге ¼´рылып, зерттеу мен публицистиканы¡ элементтерiн ¼амтиды” [56,6]. Е¡ ал£аш Б.Полевой айт¼ан т´жырым кейiн кейбiр †згерiстерiмен к†птеген е¡бектерде келтiрiлуде. Б.Полевойды¡ аны¼тамасы жанрды¡ негiзгi белгiлерiн с„ттi ашып к†рсете бiлген (б´л белгiлер: публицистiлiгi, образдылы£ы, жеке-даралы£ы). …рине, б´ларды „лi де болса тере¡iрек зерттеп, на¼тылап, ¼ыс¼артып, тек газетке лайы¼ты £ана алу£а болар едi. ‡йткенi, очерк журналда да басылып, радиодан да берiлiп, жеке кiтап болып та жарияланып жатады. Мысалы, К.Ковалевский Б.Полевойды¡ т´жырымдамасын ¼олдап, очерк ма£ынасын “газеттiк-журналды¼ жанр” [59,174] деп тым тарылтып таста£ан сия¼ты.

Б.Полевой М.Горькийдi¡ очерк жайында айт¼ан пiкiрлерiне с¥йенедi. М.Горький очерктi “Адам жадында ¼арындашпен т¥сiрiлетiн нобай-эскизге те¡” деп есептей отырып, “к†птеген очерктер публицистикалыј белгiлермен ¼аны¼тырылатынын” атап к†рсетедi. Оны¡ ерекшелiгiн с†з ете отырып, сызба, кескiндеу, сипаттау (“очерчивать-чертить”) деген етiстiк с†здердi ар¼ау етедi ж„не очерк-„¡гiме мен зерттеу арасында£ы жанр деп к†рсетедi” [60,146].

…дебиеттанушылар, сыншылар ´лы жазушыны¡ с†зiне ¼арапайым, же¡iл т¥рде †з т¥сiнiктемелерiн бередi.

М„селен Е.Журбина кейбiреулер М.Горькийдi¡ “„¡гiме мен зерттеу арасында£ы” деген очеркiн “территориалды¼” орнын £ылым мен „дебиет арасында орналас¼ан дегендi ме¡зегенiне ¼ате т¥сiндiрме берiп ж¥ргенiн жазады [61,115]. Сонды¼тан очеркке аны¼тама бергенде М.Горький пiкiрлерiнi¡ „р с†зiн жеке-жеке ¼арастырмай, назарды оны¡ барлы¼ пiкiрлерiнi¡ негiзгi ма£ыналарына тґтас ба£ытта£ан ж†н сия¼ты. Е¡ бастысы, М.Горький т´жырымы бойынша очерк жеке-дара к†ркем-публицистикалы¼ жанр (Б.Полевой т´жырымында£ы, „деби-к†ркем тiркесi д´рыс емес, †йткенi, екеуi бiр ма£ына£а бiрiгiп кетедi). Ары ¼арай М.Горький т´жырымдамасын о¼и отырып очерктi¡ „детте ¼ыс¼а ж„не жедел (сурет, нобай-эскизi суретшi тез, „рi таби£и т¥рде жасайды) болатынды£ы туралы ой т¥юге м¥мкiндiк бар. Осыдан очерктi¡ к†рген к†рiнiстi д„л кескiндеп, †мiр деректерi мен ¼´былыстарын шынайы сипаттауы шы£ады. Ендi барлы¼ пiкiрлердi ¼орытындылап, жанр жайында жалпы т´жырым беруге болады:

Очерк – †мiрде орын ал£ан шынайы деректер мен ¼´былыстарды д„л, на¼ты сипаттайтын ¼ыс¼а, жедел к†ркем-публицистикалы¼ жанр.

«Суреттеу» †мiрдi баЈалауды да бiлдiредi. «Суреттеу» етiстiгi очерктiЎ шынайылыЈын, оныЎ „дебиеттiЎ басја жанрларына јараЈанда ајијатпен тiкелей байланысты екендiгiн к†рсетедi. «Суреттеу» ґЈымымен очеркшi жалпы алЈанда бiр н„рсе туралы тґтас тҐсiнiк жасауЈа ґмтылады.

Б´л т´жырым жеткiлiктi де¡гейде ай¼ын емес, “онда жеке-дара, „деби” деген с†здер жо¼. Очерк барлы¼ кезде ¼ыс¼а ж„не бастан-ая¼ шынайы бола алмайды деген сия¼ты ¼арсы пiкiрлер де тууы м¥мкiн.

Очерктегi ойдан шы£ару (¼иял) проблемасы. Очерк жанрыны¡ проблемасы туралы журналдарда ал£аш¼ы †рбiген пiкiрталас 1930 жылдардан басталса да, содан берi очерктегi ойдан-шы£ару (¼иял) туралы пiкiрлер ¼айшылы£ы, талас-т´жырымдар толастамай келедi. ½азiр ол ¼айшылы¼тар саябыр тап¼ан, бiра¼ келiспеушiлiктер уа¼ыт †ткен сайын бой к†рсетiп ¼алады. ‡йткенi, жалпы£а орта¼, барша жґрт мойында£ан т´жырым „лi де ай¼ын емес. Ол пiкiрталастардыЎ ¼айшылы£ы “†лiспей берiспес” к¥йге де жеткен. Себебi, м„селе †те к¥рделi ж„не бас¼а да к†птеген м„селелер кешенiн ¼оз£айды. ½иялды ¼ор£аушылар ¼иялсыз очерк жанрын елестету м¥мкiн емес деген †з т´жырымдарынан таймаса, ал ¼арсыластары очеркке ойдан шы£аруды кiргiзуге болмайды деп ¥зiлдi-кесiлдi ¼арсы пiкiр айтады.

Очерктегi ойдан шы£арыл£ан о¼и£алар£а е¡ алдымен очеркшiлердi¡ †зi ¼арсы шы£ады. М„селен, Б.Полевой †зiнi¡ журналистiк т„жiрибесiне с¥йене отырып, “очеркке ¼иялды кiргiзуге болмайды” [62], - дейдi. Осы т„рiздес т´жырым£а К.Симонов [63], В.Ставский [64], Е.Кригер [65] ж„не та£ы бас¼алар да то¼тайды. Кейде очеркшiнi¡ †зi “б´л очеркте тек шынайы деректер жазыл£ан” деп м„лiмдейдi. Бiра¼ кейбiр ¼ыра£ы сыншылар б´л м„лiмдемеге кере£ар келетiн Ґзiндiлердi тауып алып та жатады. Ж.Эльсбергтi¡ айтуынша, “Страницы” шы£армасыны¡ II б†лiмiнде В.Ставский тап жауыныЎ е¡ “батыл” сырларын ашады. Жау †зiнi¡ ешкiмге айтпайтын сырларын очеркшiге сенiп, тапсырма£аны бесенеден белгiлi. Ж.Эльсберг Н.Тихоновты¡ “шы£армада ¼иялды¡ ¼оспасы да жо¼” деген с†зiне ¼арамастан, оны¡ “К†шпелiлер” очеркiнен ойдан шы£арушылы¼ бар екенiн д„лелдеп ба¼¼ан [66].

1920 жылдары пролетарлы¼ „дебиеттi¡ деректiлiгiнi¡ лефовты¼ теориясы ойдан шы£арушылы¼ пен ¼иялды¡ /жалпы ж„не жекелеп ал£анда/ очеркте болуын жо¼¼а шы£ар£ан едi. Рапповты¼тар ¼иялды ¼ор£аушыларды оны †здерi ¼оз£а£ан та¼ырыпты толы¼ бiлмегендiктерiн б¥ркемелейтiн ¼ару ¼ылма¼шы деп кiн„ла£ан. Бiра¼ со¡£ылары †з позицияларын ны¼ ´стану ар¼асында ¼азiр ¼атарын к†бейтiп отыр, ¼иялды ¼ор£аушылар ай£а¼ ретiнде М.Горький пiкiрлерiн келтiредi.

В.Максимов 1954 жылы †ткен Б¥кiлода¼ты¼ очеркшiлер ке¡есiндегi есебiнде М.Горькийдi¡ очерк жанрында£ы к†ркемдiк ¼иял, ойдан шы£ару, болжам-жорамал, „сiрелеу за¡дылы¼тары жайында£ы кейбiр ойларын еске ал£ан: “¼иялсыз к†ркемдiк м¥мкiн емес, шынайы †нер „сiрелеу ¼´¼ы£ына ие. Поэтикалы¼ „сiрелеу мен к†ркемдiк ¼иял негiзiне ¼о£ам дамуы за¡дылы¼тарын тере¡ сезiну, бiлу ж„не социалистiк теорияны ме¡геру жататынды£ын ¥немi ¼айталап отыратын» [67], - дейдi.

Сонда М.Горький пiкiрiне с¥йене отырып, очеркшiнi¡ ойдан шы£ару ¼´¼ы£ын Б.Галин (“деректен †нердi¡ на£ыз шынды£ын ¼´йып шы£аруды ¥йрену”), Б.Агапов (ойланбаймын – ойдан шы£армаймын деп очеркшi жа¼сы жаз£ан, бiра¼ iшкi байланыстан айырыл£ан ж„не бiрде¡е жетiспей т´р£ан сезiмде ¼алдыратын, толы¼ еместiгi, шалалы£ы бай¼алып т´ратын ¥зiндiлер ¥йiндiсiне тап болады”), В.Солоухин (“егер очеркшiнi болжам мен ¼иял£а деген ¼´¼ы£ынан айырса – б´л о£ан жазу£а тыйым салумен те¡. М„селен, егер мен - “ол былай ойлады” деп жазсам, менен бiреу оны¡ б´лай ойла£анын ¼алай бiлдi¡?! “Одан да на¼ты айтса¡шы деп с´рауы м¥мкiн £ой!) [67,290] ж„не т.б.

1956-57 жылдары жары¼ к†рген очерк жайында£ы ¼ос кiтапта (“Со£ыстан кейiнгi ке¡естiк очерк” ж„не “Очерк †нерi”) В.Росляков пен Е.Журбина †з позицияларын д„лел-дерекпен бекiте отырып, очерктi¡ ¼иял£а деген ¼´¼ы£ын ¼ор£айды. Алайда, осы кiтаптар£а рецензия жазЈан В.Никонов оларды¡ осал жерiн тауып ал£ан: “Е.Журбина очеркте “курскiлiк, тамбовты¼” образдарды бiрiктiрген Лесковты¡ “¼иындылардан ¼´рап, тiгiлген шынды£ына” ж¥гiнедi. Б´л ба£ыт¼а ¼адамын, „сiресе, В.Росляков батылыра¼ басады...[68],-деп жазады.

Онда Б.Полевойдiкi д´рыс болма£аны £ой? Бiра¼ неге дерегi на¼ты емес деп очерктi сызып тастауымыз керек? …рине, деректi¡ на¼ты болмауы жаман. Бiра¼ б´дан роман, †ле¡дер, пьесалар жойылып жат¼ан жо¼ ¼ой ... В.Росляков ¼иялды, ойдан шы£аруды дерек б´рмалануымен араластыру£а болмайды деп на¼тылайды. “Басты¼ шашын алады десе¡, ал оны¡ таз екенiн б¥кiл зауыт бiлсе – б´л деректi б´рмалау, ал ол айтпа£ан с†здi, пiкiрдi оны¡ с†зiне ¼осып жiберу – ойдан шы£арушылы¼, - дейдi ол. Сонда критерий ¼айда? …лде, м¥мкiн, е¡ д´рысы, ¼иялды¡ ¼ай жерге дейiн “¼а¡£ыру£а” р´¼сат етiлгенiн †лшеу, ал ары ¼арай ни-ни? (Жо-жо¼?)” [69].

Расында да, ¼ай жерде шы£армашылы¼ ¼иял †мiр шынды£ын тере¡детiп, аша алатынды£ын, ал ¼ай жерде шектен шыјса, очеркшi †зi де а¡£армай †мiр шынды£ын б´рмалай бастайтынды£ын ж„не ол ¥шiн бiз белгiлеуге тиiс критерийдi ¼алай аны¼тау£а болады?

В.Никонов еске ал£ан шебер – Б.Полевойды¡ очерктерiнi¡ бiрiнi¡ ¼аhарманы. Автор оны¡ бас киiмсiз ж¥ргенiн к†рмептi, сонды¼тан оны¡ айна алдында шашын салалай тара£ан жерiн кiргiзедi. Ал шынды£ында, шебер таз болатын, ол шашын тарауы м¥мкiн емес. Немесе ке¡ танымал бас¼а о¼и£а: бiр журналист Михайловск селосында †тетiн мерейтой туралы алдын-ала очеркiн жазып ¼ояды. Онда ашы¼ аспан, тамаша таби£ат пен ауа-райы жайында£ы д„ст¥рлi фразалар бол£ан. Ал мерейтой к¥нi Михайловскiден емес, Псковтан телефон ар¼ылы редакция£а м„тiндi хабарлап бередi. Ал б´л к¥нi Михайловскiде тынымсыз а¼ жауын жауып т´р£ан. Кейiн ашулы ку„герлер авторды¡ таби£ат¼а мада£ын терiске шы£арып хат жазады.

В.Росляков б´л мысалдарды ¼иялдан емес, деректi б´рмалау ретiнде ¼арастырып, назар£а алмайды. Бiра¼ бiр н„рсенi ´мыту£а болмайды, очеркшiлер деректердi ойдан шы£ар£анды¼тан, шынды¼ты б´рмалайды. Сонымен ¼атар ол Б.Полевойды¡ †зi “Жетiм солдат” очеркiнде ойдан шы£арушылы¼¼а ж¥гiнедi деп д„лелдеуге тырысады. Ол очеркте †зi ку„гер болма£ан ¼аhарманны¡ †ткен †мiрi жайында жазады. Ол Виктор Моховты¡ ´стаханада£ы ал£аш¼ы ж´мыс к¥нiн суреттейдi, оны¡ ´стамен „¡гiмесiн келтiредi.

“Б´л дерек а¼и¼ат па? – деп с´райды Росляков. – С†зсiз, Виктор Мохов шынды£ында бiрде ´стахана£а келiп, темiр ´стасы ¼ызметiн ат¼ара бастайды. Бiра¼ очеркте ¼иял£а орын жо¼ деушiлердi¡ бiрi ж„не соны¡ iшiнде авторды¡ †зi сипатта£ан к†рiнiс ´ста мен Мохов арасында£ы „¡гiменi¡ стенограммасы немесе жаттамалы¼ ¼олжазбасы екенiн д„лелдей алар ма екен?

Келтiрiлген мысалдар мен т´жырымдардыЎ ¥зiлдi-кесiлдi ¼арама-¼айшылы£ын, м„селенi¡ тым шиеленiскенiн ж„не шешiмiн табу ¼иынды£ын к†рсетедi. Себебi, ол проблема бас¼а м„селелермен: типтеу т„сiлдерiмен, жанр т¥рлерiн топтау, очерктегi автор р†лi ж„не т.б. ты£ыз байланысты. Оны жеке б†лiп алып ¼арастыру ¼иын, ал барлы¼ аспектiлерiн толы¼ талдау тiптен ¼иын. Сонды¼тан очерктегi ¼иял м„селесiн ¼арастыр£анда бас¼а проблемаларды тек †те ¼ажет бол£ан, не онсыз м¥мкiн болма£ан жа£дайда £ана ¼оз£а£ан ж†н. Алайда оларды атап †туден толы¼ ¼´тылу м¥мкiн емес. Ендi таласушылар пiкiрi белгiлi бол£ан со¡, а¼ыр£ы шешiмдi шы£арма£анмен, ¼орытынды т´жырым айту£а тырысып к†рейiк. Егер екi жа¼ты¡ д„лелдерiн д´рыстап ¼араса¼, онда оларды¡ ¼азiргi заман£ы материалдар£а, не газеттегi, журналда£ы ал£ан т„жiрибесiне с¥йенетiндiктерiн к†рер едiк. Бiра¼ олар †здерiнi¡ ¼исынды¼ ¼орытындысын жалпы очеркке негiздейдi. Ендi жанрды¡ даму тарихын еске т¥сiрiп, †зiмiзге сауал ¼ояйы¼: бiздi ¼ызы¼тыратын очерктегi ¼иял проблемасы т´р£ысынан алса¼, адрессiз ж„не деректi очерктер арасында ¼андай айырмашылы¼ бар?

Суреткер ¼иялы тудыр£ан кейiпкерлер немесе аты †згертiлген шынайы адамдар ¼атысатын “адрессiз” очерктерде „¡гiме, повестегiдей ¼иял еркiндiгi бар. Автор ¼аhарман мiнезi мен келбет-сымбатына †зiне ¼ажеттi белгiлер, ¼асиеттер ¼осу£а (не алып тастау£а), сипаттау барысында ойдан шы£арыл£ан деректер, не детальдар кiргiзуге ерiктi. Егер Б.Полевой “Динамо зауытыны¡ шеберi” (¼ожайыны) жайында£ы очерктi “адрессiз” т¥рде жаз£анда, ол †з ¼аhарманын таз, ¼ас¼абас, не б´йрашаш т¥рiнде суреттесе де, оны ешкiм адам бейнесiн б´рмалады деп кiн„лама£ан болар едi.

“Адрессiз” очерктердiЎ бас¼а к†ркем жанрлар£а, „сiресе, „¡гiмеге жа¼ынды£ына байланысты оларды осы категория санатына ¼осып ж¥р. Е¡ алдымен очерк ретiнде д¥ниеге келген. Б¥гiнгi к¥н т„жiрибесiнде журналистi¡ ал£аш †з очерктерiн газет, не журналда жариялап, кейiн кейiпкерлер аттарын †згертiп, кейбiр деректер ¼осып, не керiсiнше алып тастап, “„¡гiме” деген айдармен жина¼ ¼ылып шы£аруын к†п кездестiруге болады. …рине б´л тек “адрессiз” очерк пен „¡гiменi¡ ´¼сас белгiлерi к†п болып келген жа£дайда £ана м¥мкiн. Очерктегi ¼иялды ¼ор£аушылар оны¡ ¼ажеттiгiн айт¼анда, е¡ алдымен “адрессiз” очеркке ар¼а с¥йейдi. Очерктi¡ д„л осы т¥рiнде жо£арыда Е.Журбина еске ал£ан Лесковты¡ “Курск ж„не Тамбовты¼ образдар” жайында£ы “¼иындылардан ¼´растыр£ан шынды£ын” тудырды. Жазушы С.Бытовой да †з †мiр т„жiрибесiне с¥йене отырып д„л осылар жайында пiкiр айтады: “„рт¥рлi жерлерге барып ж¥рiп, „ркiмдермен „¡гiмелесе ж¥рiп, мен оларды ойдан шы£арыл£ан аттармен суреттеймiн ж„не олар менi¡ше, мен бiлетiн тiрi адамдардан ¼ызы¼тыра¼. Себебi, мен еште¡еден ¼ысылмаймын, менi¡ ойым-еркiн, ¼олым-сенiмдi”. ½иялды ¼ор£аушылар айтады: очерк-¥лкен „дебиет, к†ркем-публицистикалы¼ жанр, о£ан к†ркем шы£арманы жазу£а ¼ажеттi барлы¼ элементтер т„н, „рине, ол элементтер iшiнде ¼иял, ойдан шыЈару да бар. Ал очерктегi ¼иял£а ¼арсылар оны жо¼¼а шы£ар£анда, “на¼ты адреске ба£ыттал£ан” очеркке ар¼а с¥йейдi. Б.Полевой мысалдары шы£армаларды¡ осы т¥рiнен алын£ан сия¼ты.

Сонымен м„селенi¡ шешiм таппай шиеленесу себебi, к†бiнесе пiкiрталасушылар очерктiЎ к†пт¥рлiлiгiн ескермей, оны бiрт´тас алып ¼арастыруында болса керек. ‡кiнiшке орай, тек кейбiреулер £ана оны¡ м¥мкiн, не м¥мкiн еместiгiне жауап берумен шектеле отырып очерктегi ¼иялды¡ характерiн к†рсете ал£ан, ал осыны очерк т¥рлерiн ажырата отырып ж¥зеге асыру£а тырыс¼андар тiптi бiрен-саран £ана. М„селен, В.Росляков †з к†з¼арасын былай к†рсетедi: “Мен очеркшiге шынайы †мiр дерегiне тере¡ бойлау£а, деректi б´рмалау£а жол бергiзбейтiн, оны¡ м„нiн шы£армашылы¼пен ашып к†рсетуге к†мектесетiн ¼иялды¡ болуын ¼уаттаймын” [69,260]. Зерттеушiнi¡ айтуынша б´л “аны¼тама” – “негiзгi принцип” болып табылады, одан „рi бару, я£ни, одан „рi ¼иял характерiн аны¼тау м¥мкiн емес. Бiра¼ принципке берiлген т´жырым ма£ынасы д´рыс болса да, „рт¥рлi т¥сiндiрулерге жол ашады. В.Никонов сауал тастай отырып, осыны ме¡зейдi: шы£армашылы¼ ¼иял ¼ай жерде бiтiп, деректi б´рмалау ¼ай т´стан басталатыны ¼алай аны¼талады? М.Шошин одан да „рi тере¡детедi. Ол очерктi¡ екi т¥рiн шектей отырып, ¼иял характерi жайында †з к†з¼арасын бiлдiредi. Рас, оны¡ пiкiрi “адрессiз” очерк т´р£ысынан ¼арастырса¼ д„лелдi де, на¼ты “адрестi” очерк т´р£ысынан жеткiлiктi т¥рде д„л емес, “на¼ты адрестi” очеркте ¼анша, ¼алай ойлау£а болады?,- деп жиi с´райды. Б´л к†ргендiлiктi¡, „дептiлiктi¡, тал£амны¡ ж„не авторды¡ †зiнi¡ жеке iсi, м„селесi” [70,319].

Б´л аны¼тама тым т¥сiнiксiз, б´лдыр, †йткенi, „р адамны¡ †зiндiк „дебi мен тал£амы бар. Сонды¼тан негiзгi принциптi на¼тылау керек. ½ателеспеу, ¥стiрт ¼орытынды шы£армау ¥шiн т„жiрибеге ар¼а с¥йеу ¼ажет. Я£ни, газет беттерiнде жары¼ к†рген на¼ты адрестi очерктерге ж¥гiну керек. Оларды¡ к†бiнде кейде ¼аз-¼алпында, ал кейде на¼ты к†ркем детальдарымен ¼аhарманны¡ †ткен †мiрi суреттеледi. Толы£ымен †ткендi суреттеуге арнал£ан очерктер де кездеседi. Мысалы:

• 
  Асты¡да£ы ат кiмдiкi?
  
• 
  Менiкi.
  
• 
  Сенiкi емес, менiкi болар!
  
• 
  Сенiкi болса, сен мiнiп ж¥рер едi¡ £ой!
  
• 
  Т¥с аттан!
  
• 
  Б´л к¥нге дейiн менi ешкiм аттан т¥сiрiп к†рген жо¼ едi...
  
• 
  Мына мен т¥сiрем ендеше!
  
• 
  Кiм т¥скенiн к†рсетейiн! – деп, Амангелдi жетегiндегi атты сауыр£а бiр салып ¼оя берiп, орап т´р£ан жiгiттердi¡ бiрiн олай, бiрiн б´лай аттан аудырап тастап, ойнап шетке шы£а келдi [71].
  

“Себелеге дейiн Амангелдi ¤азизовпен жа¼ындасып алды. Тапсыр£ан ж´мысты б´лжытпай тындырды. Т¥нде мал£а тиген ´рылар£а мал бермейдi. Екi ´рыны ´рып жы£ып, ´стап та бердi. ‡зi „ншi, †ле¡ айтады. ‡зiнi¡ †мiрiн с†йлеп кетсе – ертегiдей ¼ызы¼” [71,439].

Мґнда ¤.МҐсiрепов †зi к†рмеген н„рсесiн бейнелей отырып, кейде ¼ажет емес на¼тылы¼тарды алып тастап, ал кей жа£дайда, керiсiнше, „¡гiмешi ауыз£а алма£ан детальдарды ¼осып отырады. Б´л ойдан шы£арушылы¼ па?

Шынында, очерк ¼исыншылары ¼иял, ойдан шы£арушылы¼ д„л осы †ткендi суреттеуде м¥мкiн дегендi айтады. Алайда, бiр ¼иял мен екiншi ¼иял арасы жер мен к†ктей. Дерек, о¼и£аны ойдан шы£ару, бас¼а да ку„гер „¡гiмесiн †з с†зiмен д„л суреттеуiмен о¼ырман£а бас¼а £ылыми а¼парат к†здерiнен таныс о¼и£а к†рiнiсiн к†ркем т¥рде суреттеу – тiптi бас¼а.

МґндаЈы сын адам ойларын берудегi ¼иял м¥мкiндiгiн айтады? Ой-¼´жат емес, адам ол т´ста олай ойлама£ан деп д„лелдеп к†ршi. Егер д„л солай ойламаса, со£ан жа¼ын, не д„л сондай мазм´нда ойлауы м¥мкiн екенi та£ы бар.

Адам ойын сипаттау к†п очеркте кездеседi. Бiра¼ б„рiн автор ¼иялы деуге болмайды. ½аhарман ойын очеркшiге айтуы да „бден м¥мкiн. Ойдан ¼´растырушылы¼ты ¼аhармандар тым к†п “ой£а берiле берген” жа£дайда £ана о¡ай табу£а болады. Кейде ¼аhарман ¼ыс¼а уа¼ытта ж„не тым ¼олайсыз жа£дайда †те ¼ажеттi („рине автор£а) м„селелер жайында ой£а батады.

…. Н´ршайы¼овты¡ мына бiр очеркiндегi басты кейiпкердi¡ ойлауы былай берiлген: “Дегенмен менi¡ баяндамам жаман бол£ан жо¼, - деп ойлады б†лмеде жал£ыз ¼ал£ан …бiл¼асымов. Б´л арада ол †з-†зiнен с„л жымиып та алды. Егер баяндама нашар болса, сын м´ндай †рiстемес едi £ой. Демек, мен оларды¡ жанды жерiне д„л тидiм...

Бар абырой бол£аны ма£ан бiр де дауыс ¼арсы бол£ан жо¼ „йтеуiр дедi” [72,124].

Шынында б´ларды¡ б„рi ¼аhарманны¡ емес, авторды¡ ойы болса керек. М¥мкiн …бiл¼асымов б´л ойларды ойла£ан болар, бiра¼ бас¼а уа¼ытта бол£ан ж„не жо£арыда£ыдай канцелярлы¼ с†здерiмен емес. ½аhарман ойын бергенде ойдан шы£аруды аны¼тау ¼иын. Сонды¼тан очеркшiлер осы£ан жиi ж¥гiнедi. Кейде адам сол кездерi не туралы ойла£анын есте са¼тамайды да, автор ¼аhарманны¡ не туралы ойлауы м¥мкiндiгiн †зi ойлап табады. Бiра¼ осы “м¥мкiндiк” жиi адастырады.

Егер очерк ¼аhармандары с†здерiне ж¥гiнсек, кейбiр жа£дайда одан ойдан шы£арушылы¼ пен ¼иялды бай¼аймыз. В.Росляков адам с†зiн стенографиялы¼ т¥рде беру м¥мкiн еместiгiн айтып, м´ндай т„жiрибенi а¼тайды. Бiра¼ б´л ойдан ¼´растыру£а, т´тас бiр диалогты ойдан шы£ару£а ¼´¼ы¼ бере ме? Рас, “ойдан шы£арушыларды¡” барлы£ы бiрдей м´ны мойындай бермейдi. ‡з ойларын ашы¼ айт¼ан Б.Лапин мен В.Итин деуге болады. Б.Лапин “Памир елi туралы повесiнде” ж„не “Тыны¼ м´хит к¥нделiгiнде” ¼андай эпизодтарды ойдан шы£ар£анды£ын айтады. Бiздi¡ очерктердi¡ ¼аhармандары, я£ни, бiздi¡ заманымызды¡ шынайы кейiпкерлерi „р¼ашан †здерi айт¼андарын айта бермейдi, керек жерiнде айтпайды, тiптi автор ойластыр£ан ойларды айтады. Б´л т¥сiнiктi н„рсе, алайда очеркшi ¥шiн ¼осымша ¼иынды¼тар да осында жатыр. Очеркшiлер †з кейiпкерлерiн романда£ы кейiпкерлерден кем шыјпауын јадаЈалау керек сияјты.

Ойдан шы£арушылы¼¼а, деректi ойдан ¼´растырушылы¼¼а ¼арсы шы£атындар јатары јалыЎ. Б´л баспас†здi¡ шынайылы¼, на¼тылы¼ туралы ґстанымына ¼арама-¼айшы. Жанр табиЈаты очерк авторларынан ¥немi а¼паратты¡ на¼ты, ондаЈы деректi¡ тексерiлген болуын талап етедi. Неге шынайы адам аттары келтiрiлетiн очерктi¡ осы ґстанымдардан таймауын талап етпеске? Очерк жай £ана публицистикалы¼ жанр деген т¥сiнiк оны дерек берудегi на¼тылы¼ са¼тау жауапкершiлiгiнен босатпайды.

Сонымен “на¼ты адрестi” очеркте ойдан шы£арушылы¼ кездеседi. Очеркшiлер ¼аhармандарды¡ ойларын, „¡гiмелесулерiн, кейбiр деректердi ойдан шы£арады. Б´л ¼иялды¡ орын ал£ан т´ра¼ты орны емес, бiра¼ ол д„л осы жерлерде ай¼ын к†рiнiс бередi. В.Росляков, Е.Журбина, В.Солоухин секiлдi сыншылар ондай ойдан шы£арушылы¼ты, ¼олдайды. Бiра¼ “на¼ты адрестi” очерктегi ойдан шы£арушылы¼ты ¼иялды ажырата отырып, о¼ырман деректердi тексеруге, ¼аhармандар мен ку„герлер с†зiне ж¥гiнбей-а¼, о¼у ¥стiнде бiрден а¡£ару£а болады. Б´л жал£ан жол – “ол ойлады”, - деп жазады да, м„тiнге не ¼ос¼ы¡ келсе, соны¡ б„рiн кiргiзе беруге болады.

Егер очерктi¡ iрi шеберлерi – М.…уезов, С.Мґјанов, F.М¥сiрепов, ¤.Мґстафин т.б. шы£армашылы£ына ж¥гiнсек, онда олар шынайы адамдар жайын да “ол ойлады” формуласы болма£анын к†ремiз. Шеберлер ¼аhарман ойы жайында болжам жасамайды, олар адамдарды¡ iшкi „лемiн, мiнез-¼´л¼ын, оны¡ сырт¼ы кейпi, т¥рi, с†зi, ¼ол ¼имылы, „сiресе iс-„рекетi ар¼ылы ашады. Оларды¡ адам ойы жайында жаса£ан болжамы осы.

Очеркшi жапсыр£ан с†здер мен ойлар£а ¼арсы шы£ушылар iсi „бден д´рыс. Мґндай жапсыру, ойдан шы£арушылы¼ты¡ т¥бi неге со£арын М.Шошин д´рыс ба£ала£ан: “К†бiнесе автор емес, сонда суреттелген ¼аhарманды кiн„лап жатады. Автор д„рiптеймiн деп ма¼танша¼, мада¼шыл етiп к†рсетедi. ½аhарман кейiн †зiн достары алдында да, ж´мыстас ¼ызметкерлерi арасында да ы¡£айсыз сезiнедi” [70,384]. ½аhарманны¡ ы¡£айсыз жа£дайда ¼ал£аны аз бол£андай, жапсырыл£ан ойлар мен с†здер оны¡ образын, мiнезiн б´рмаламайды, †йткенi ол сол адамны¡ аузымен емес, авторды¡ †зiндiк тiлiмен берiлген. “На¼ты адрестi” очерктi¡ ма¼саты – ¥йреншiктiнi шынымен †мiр с¥рiп жат¼ан жекелiк т´р£ысынан к†рсету екендiгiн ´мытпа£ан ж†н. Сонды¼тан адамны¡ жекелiк (†зiндiк) јасиеттерiне ерекше са¼ты¼пен ¼ара£ан ж†н.

Егер ойдан ¼осыл£ан кескiн адамны¡ портретiн б´затын болса, онда неге шы£армада кейiпкерге б†тен ойлар мен с†здер ¼осып, оны¡ характерiн б´рмалау£а ¼´¼ы¼ берiлуге тиiс? Адамдар б´л жа£дайда авторды¡ †з идеяларын жариялау£а ¼олданатын рупор£а айналады. “На¼ты адрестi” очеркте ойдан шы£арыл£ан кiшкентай (б†лшек) ¥лкен ¼ателiктерге ´рындыруы м¥мкiн.

Очеркте бiр-екi рет с„ттiлiк „келмеген формулировкасы, т¥птi¡-т¥бiнде жар£а жы£ады, ойдан шы£арыл£ан б†лшектер †мiр шынды£ынан ажырап, жал£ан жария болады. Олай болса, на¼ты адрестi очеркке М.Горькийдi¡ ойдан шы£арушылы¼ ¼иялсыз к†ркемдiлiк жо¼ деген с†зiн ¼олдану£а бола ма? …рине, „бден болады, себебi очерк – к†ркем публицистикалы¼ жанр. “На¼ты адрестi” очеркте ¼иял болуы м¥мкiн жайт. Ол аз десе¡iз, ¼иял-бар, бiра¼ ол адрессiз очеркке ¼ара£анда бас¼аша к†рiнiс бередi. ½иялды сипаттау£а кiргiзу т„сiлдерi „рт¥рлi. Мiне, С.Залыгин т„сiлi: “... Очеркте бiз б´л бол£ан, б´л дерек, ал деректермен ¼аhармандар ¼иял-„рекетiнде ойдан шы£арушылы¼ жо¼ деймiз, ал артынан автор †з атынан еш жасырын-б¥кпесiз ¼иял кiргiзедi” [73,314]. М´ндай мысалдарды “на¼ты адрестi” очерктерден жиi бай¼ау£а болады.

“Адамны¡ ¼иялындай ж¥йрiк не бар! Сол мезетте ´лы ¼´рылысты¡ ерте¡гi с„улеттi болаша£ын алып келедi. Сiзге жел ¼анат ¼иялы¡ыз а¼иы¼тай шыр¼ап, сiздi¡ к†з алды¡ыз£а сол-а¼ екен осыдан ¥ш-т†рт жыл кейiнгi м´ржалары к†к тiреген неше алуан керемет заводтары, самаладай „демi ¥йлерi салтанат пен с„н т¥зеген тамаша Темiртау елес бередi. Б´л ¼´рылысты салынып жат¼ан кезiнде к†рiп едi¡iз, ендi сiз жа¡адан орна£ан жас ¼аланы таумен бiрге тамашалап кете барасыз” [74,17],- деген ¥зiндi ½.Сатыбалдиннi¡ “½аза¼стан магниткасы” очеркiнен алынып отыр.

Б´л суреттелген болаша¼ М.Горький с†зiмен айтса¼ “¥шiншi шынайылы¼”, “шынайы †мiр”, бiра¼, ¼иял “на¼ты адрестi” очерктегi ¼иялды¡ к†рiнуiнi¡ ж„не кiргiзiлуiнi¡ бас¼а да аны¼тамалары бар. М„селен, Б.Агапов ¼иялды¡ к†рiнуiн былай д„лелдейдi: “Авторда санды †згертетiн ерiк жо¼, оныЎ Ґзiндiнi †згертуге ¼´¼ы£ы жо¼, кейде †зi кейiпкер аттарын †згерткiсi келмейдi, оны¡ тiптi ¼аhарманыны¡ к†зiнi¡ т¥сiн †згертiп жазу£а да ¼´¼ыЈы жо¼... Бiра¼ ол сипаттау элементiн та¡дауда, оларды ¼алай орналастыруда, ¼алай т¥сiндiруде, ¼андай идеяны д„лелдеуге пайдалануда толы¼ еркiндiкке жолдама алып, кеткен есесiн толтыра алады. Б´л жерде ол беллетрист †зiнi¡ ¼аhарманы мен †зiнi¡ сюжетiн ¼´рауда ¼андай ¼ожайын болса, сондай еркiндiкке ие” [75].

Б.Агапов очеркшi жетпеген жердi †зiмен, †зiнi¡ тiкелей т´жырымымен толы¼тыратынын к†рсетедi. Б´л ойды В.Никонов та дамыта т¥седi: “Очерктiк ¼иялды ¼ор£аушылар ендi-ендi iздеген жауаптарына жа¼ындап келедi. Деректердi ¼ата¡ талдауды¡ †зi ¼´лды¼ к†шiрушiлiктi жояды... Бiреуiн та¡дап алу, екiншiсiн ла¼тырып тастау – ойдан шы£арушылы¼ты¡ †зi. ½арсы шы£ар... “бiра¼ †зiнен ештеме ¼ос¼ан жо¼”. ½алай? К†з¼арас ше? Ол аз болса – к†з¼арас б´рышы, я£ни, ¼ай жа£ынан ¼арау, ¼арастыру. Адамды „р жа£ынан: бiр ¼ырынан (профиль), артынан, жо£арыдан, т†меннен суретке т¥сiруге болады ж„не кейбiр фотосуретте к¥тпеген жа£дайда стандартты анфас¼а (адамны¡ бетi т¥сiрiледi) ¼ара£анда шынайы бейнеленуi м¥мкiн” [75,295],-дейдi.

Онда, “на¼ты адрестi” очеркте ойдан шы£арушылы¼ - ¼иял ¼аhарманны¡ ойдан ¼´растырыл£ан с†здерi мен ойларында емес, ол адамны¡ ¼андай ойлары мен с†здерiн алуында болуы м¥мкiн ж„не за¡ды деген с†з одан со¡ очеркшiнi¡ ¼иялы адамны¡ iсi мен iс-„рекетiн ¼алай т¥сiндiруiнде ж„не †з т´жырымын д„лелдеуге, не келтiретiнiнде к†рiнедi. ‡йткенi белгiлi бiр деректi „р жа£ынан, „р ¼алай ¼арастыру£а болады. Осындай ойдан шы£арушылы¼ кез-келген очеркте бар десек ¼ателеспеспiз. Осы т´ста „лi на¼ты шешiм таппа£ан проблеманы та£ы ¼оз£ау£а тура келедi.

Ойдан шы£арушылы¼-¼иял деген не? Б´л т¥сiнiкке не кiредi?

Осы м„селе с†з бол£анда, б´л с†зге пiкiрталасушылар „рт¥рлi ма£ына бередi: ¼арсылар †мiр шынды£ын б´рмалауды¡ терiс жа£ын, ал ¼ор£аушылар деректердi т¥сiндiру, ашу, олар£а ма£ына беру деп т¥сiнедi.

½алыпты т¥сiнiкте ойдан шы£ару-¼иял – †мiрде болма£ан жайды автор ¼иялыны¡ тудыруы. Е¡ алдымен ж„не с†зсiз ма£ына£а к†рiнiстегi ойдан шы£арыл£ан кейiпкерлер, жал£ан о¼и£а, сюжеттер сый£ызылады. Бiра¼, „деби ¼иял£а тек осы £ана жата ма?

Себебi, ¼иял – авторды¡ шы£армашылыЈыныЎ жемiсi. Ал, шы£армашылы¼ ¼иял шынайы †мiр деректерiн та¡дауда да, т¥сiндiруде де, ба£алауда да орта¼ ма£ына£а ´йыту, композиция ¼´руда да, шы£арманы¡ басты идеясын аны¼тауда да к†рiнiс бередi. Онсыз жалпылай ал£анда к†ркем шы£арманы¡, ал оны¡ iшiнде кез-келген т¥рдегi очерктi¡ болуы м¥мкiн емес. М.Горькийдi¡ Днепр ¼´рылысы туралы очеркiнде мынандай жер бар: автор “Богатырь” жарыны¡ жарылысын ба¼ылап, жарылыс кезiнде аспан£а кiшкентай тастарды¡ †зi ´шпа£анын к†рiп та¡данады. Инженер заряд энергияны бос¼а шы£ындалмайтындай етiп, есептегенiн айтады. М.Горький жазады: «... ма£ан осындай ¼иратуды¡ ¥немдi т„сiлi ¼атты ´нады. Егер ол т„сiлдi техника саласынан „леуметтану саласына к†шiрсек, керемет болар едi. …йтпесе экономикалы¼ т¥рде жарыл£ан мещанды¼ (ой-†рiсi тарлы¼) жарылысты¡ “бризантты¼” к¥шiмен жан-жа¼¼а шашылып, ендi ¼айтадан бiздi¡ †мiрге дендей енiп келедi” [75,321].

Тек сол пролетариат жазушысыны¡ ¼иялы £ана жарды жаруды, мещанды¼ты, то£ышарлы¼ты ¼´ртумен салыстыруды м¥мкiн еттi. Авторды¡ шы£армашылы¼ ¼иялы кез-келген т¥рдегi очерктi жазуда к†п н„рседен к†рiнедi. …сiресе б´л м„селенi оны¡ сандарды ¼алай ´сынуынан бай¼ау£а болады. Цифрлы¼ материалды бергенде жа¼сы ¼иял ¼ажет. Б´нда да очеркшi ¼иялы к†бiнесе ¥лгiден „рi аса алмай жатады: “Егер белгiлi бiр зауыт шы£ар£ан †нiмiн темiржолмен тасыса, онда ол тиеген поезд вагондары Москвадан Ленинград¼а дейiн (жердi бiрнеше рет орап алу, Ай£а дейiн) созылып жатар едi”. Б´л т„сiл бая£ыда штамп¼а айналды, ендi цифрды м„тiнге шебер енгiзудi¡ жа¡а формасын Г.Успенский секiлдi (“Баран атты¡ бiр ширегiндей”) iздеген д´рыс.

½арастырыл£ан мысалдар “на¼ты адрестi” очерктегi авторды¡ шы£армашылы¼ ¼иялыны¡ б„рiн тауыспайды. Кейбiреуге басты та¼ырыптан – очерктегi ¼иялдан ауыт¼ы£андай, негiзiнен жай салыстыру жайында, метафора, не к†ркем с†здi¡ образды¼ ¼´ралдар жайында с†з болып жат¼андай к†рiнуi м¥мкiн. Бiра¼ метафора да, салыстыру да ¼иялмен, соны¡ б´йырумен iске аспай ма?! Егер ойдан шы£ару - ¼иял ма£ынасында тек ойдан ¼´растырыл£ан деректердi, сюжеттердi, „деби типтердi т¥сiнсек, онда ол тек “адрессiз” очерктерге £ана т„н болуын мойындау£а тура келедi. Ал егер „деби ¼иял ойдан шы£ару ма£ынасында авторды¡ шы£армашылы¼ ¼иялы тудыратын барлы¼ н„рсенi алса¼, онда ол кез-келген к†ркем шы£армада ай¼ын к†рiнедi. Бiра¼ “адрессiз” ж„не “на¼ты адрестi” очерктерде оны¡ саралы¼ айырмашылы£ы бай¼алады.

Очерктi¡ бiр-бiрiнен ерекшеленетiн бiрнеше т¥рi болуы „бден м¥мкiн. Оларда ойдан шы£арушылы¼ - ¼иял характерi „рт¥рлi, сонды¼тан очерк жанрында£ы ¼иял жайында емес, „р топта£ы ерекшелiктердi аны¼тау£а тырысуды с†з еткен ж†н. Автор ¼иялы, шы£армашылы¼ ойдан шы£арушылы¼ шы£арма идеясында ай¼ын к†рiнедi. В.Овечкиннi¡ “Екi от” очеркi авторды¡ ауданды¼ партия конференциясында бай¼а£ан эпизодынан басталады. Делегатты¡ бiреуi ауданда£ы iс-жайын талдай келе мынадай мысал келтiредi: “Мен бiрде т¥н ортасында †зен жа£асында жа£ыл£ан екi отты к†рдiм. ½асында балы¼шылар жылынып отырды. Ол кез к¥з болатын – к¥н суы¼. Бiр от т¥нi бойы алаулады. Отынды жеткiлiктi жеткiзген. Т¥нде балы¼шылар кезектесiп, т´рып отты¼ тастап отырады. Оларды¡ шайы шелекте ¼айнап жатты, киiмдерi кепкен. Ал екiншi от айналасында балы¼шылар к¥жiрейе ¼аумаласып, с†нiп бара жат¼ан от шо£ына ¼олдарын ¼ыздырып отыр. Олар жаураса да, ешкiм орман£а отын „келуге бар£ысы келмейдi. Ал орман ¼ол созым жерде. Ерiктiлер жо¼, ал м„жб¥рлейтiн ешкiм жо¼: бригадир ´йы¼тап жатыр. Б´л бiздi¡ парт´йымда£ы iс жайын к†зге елестетедi” [75,293].

Б´л эпизодтаЈы – екi отты Овечкин †зiнi¡ очеркiнi¡ орталы¼ идеясын ашып к†рсетуге пайдаланады. Б„рiне т¥сiнiктi, о¼ырман сезiнетiн к†рнекi образдан ¼ол ¥зе отырып, автор екi ауданда£ы хал-жа£дайды оларды екi от¼а те¡ей отырып „¡гiмелейдi. Екi аудан жайында оларды¡ ерекшелiктерiн айтып, ж„й „¡гiмелеуге де болар. Бiра¼ онда очерк идеясы ай¼ын к†рiнбес едi.

‡кiнiшке орай, iрi шеберлердi¡ †зiнде шы£арма тудыру кезiнде шы£армашылы¼ ойдан шы£ару, ¼иялы жетiспеген очерктер кездеседi ж„не б´л е¡ алдымен очерктi¡ негiзгi идеясыны¡ образды к†рiнiсiнде бай¼алады. Очеркшi к†п ретте соны т´жырымдама, ма£ынаны¡ образды ашылуын iздеуге уа¼ыт кетiрмей орталы¼ идеяны очерктi¡ шешушi фразасында ¼алыптастырады. …рине, шы£арманы¡ басты идеясы „р т¥рде, соны¡ iшiнде публицистiк т¥рде к†рiнуi м¥мкiн, бiра¼ б´л жа£дайда да очеркшiнi¡ шы£армашылы¼ ¼иялы к†шiрме, ¥йреншiктi т´жырымдамалармен шектелмей, соны, жар¼ын фраза iздеуi ¼ажет. “Осылай †мiр с¥рiп, е¡бек етуде, немесе осылай е¡бек да¡¼ын †сiруде ”ж„не т.б. с†здердi ¼ай жерден де кездестiруге болады. Б´л-стандарт. С†зiмiз д„лелсiз болмас ¥шiн, бiрнеше мысал келтiрейiк:

“Мiне, мен та£ы да жол£а шы¼тым. Та£ы да журналистiк ¼ызметiме кiрiстiм.

¦йде жазушы бол£анмен, т¥зде журналист болу менi¡ †згеше мiндетiм iспеттi. Сапарда келе жатып, журналистiк жолым есiме т¥стi”. (….Н´ршайы¼ов. “Мен - журналистпiн”. Алматы: Жазушы, 1978. “Панфиловшылар” очеркiнен. – 133-б.)

“Мiне, бiз ¼иын к¥нде, майдан даласында ¼анды шай¼астар£а осы сезiммен кiрiп, жау£а осы сезiммен атой сал£ан едiк”. (М.Иманжанов. Шы£армалар жина£ы. II том. Алматы, Жазушы. 1977. “Жас азаматты¡ д„птерiнен” очеркi. – 265-б.)

“Кезекшi” фразаларды¡ со¡ында очерктi¡ негiзгi идеясын беретiн бас¼а т¥рлерi де бар. М„селен “и„” формуласы.

“И„, Советтер ода£ынанмын, - дедiм” (¤.М¥сiрепов. “Аспанда бол£ан жекпе-жек” очеркiнен)

“ - И„, орыс емес, ¼аза¼пын (сонда)

“ - И„, - дейдi “аташкасы”, - раста£андай”

“ - И„, ¼иын-¼иын с´ра¼тар да бередi. Б´ларды¡ заманы бiздi¡ жас кезiмiзден к†п iлгерi кеттi £ой.

(Х.Есенжанов. 6 томды¼ шы£армалар жина£ы. 5-шi том. Алматы, Жазушы, 1980 ж. “µстаз” очеркiнен. – 273-276-б.)

Б´л т´жырымдамаларды¡ стереотиптiлiгi (к†шiрмелiлiгi) к†зге ´рып т´р ж„не б´ндай “¼орытынды” фразаларды¡ ¥йлесiмсiздiгi байјалады.

Автор£а осы жерде ол †зiнi¡ шы£армасыны¡ негiзгi идеясын публицистiк т´р£ыдан т¥сiндiрiп т´р£андай к†рiнгенмен, б´л фраза – арты¼ екенiн айту керек.

Екi жанрды¡ ¼иылысар т´сына келгенде сыншылар мен ¼исыншылар арасында очерктi¡ аталмыш екi жанрмен бiрлiкте, не олармен к¥ресте болуы жайында пiкiрталас туады. Б´л жайында Б.Г.Белинский ‘‡нер †зiнi¡ кез-келген бiр шекарасына жа¼ында£анда негiзiнен бiр н„рсенi жо£алтып, орнына †зi шектескен †нердi¡ негiзiнен ерекшелiктердi ¼абылдайды. Н„тижесiнде (ажыратылатын) ерекшелендiретiн белгiлер орнына екеуiн ымыраластыратын сала пайда болады” [51,318] - дейдi. Б´л - ма£ыналы, ма¡ызды с†з. Е¡ ма¡ыздысы – негiз. М´нда еш¼андай ерекшелендiретiн жеке белгiлер с†з болып отыр£ан жо¼. Ал, очерк сол ымыраластыратын сала iспеттес.

Осы ойларды ¼азiргi заман зерттеушiлерi де дамытуда. М„селен, Лидия Гинзбург: “½иял „дебиетi †з материалдарын †мiр шынды£ын к†ркем „деби ¼´рылыммен сi¡iре отырып ¼´растырады. Жазушыны¡ жеке басыны¡ т„жiрибесiнен пайда бол£ан к†рiнiстi¡ д„йектi ж„не д„лелдi болуы эстетикалы¼ жа£ынан б„рi бiр. Ал, деректi „дебиет осы екi бастауды¡ к¥ресi мен ¼арым-¼атынасымен †мiр с¥редi” [76,10],- дейдi.

Очеркшi экономика, ауылшаруашылы£ы, м„дениет ж„не т.б. †мiрдi¡ салаларын ¥немi то¼таусыз ¥демелi ¼оз£алыстан ¼алып ¼оймау ¥шiн, о£ан £ылыми-техникалы¼ жа¡алы¼тарды енгiзу ¥шiн “с„йкес, те¡” „деби “т„сiлдердi” iздеп, тауып отыруы тиiс.

А.Б.Гольденвейзер “Толстой жанында” деп аталатын кiтабында †зiнi¡ В.Г.Чертковпен келесi „¡гiмесiн келтiредi: “Со¡£ы кездерi таби£атты суреттейтiн ескi формада£ы „деби д¥ниелердi о¼ы£ым, не жаз£ым келмей ж¥р. Жа¡а бiр форма табу ¼ажет. Мен бiр е¡бегiмдi жазуды ойладым да, †зiме с´ра¼ ¼ойдым: “Б´л не †зi? Не повесть емес, не †ле¡, не роман емес. Не б´л? Б´л – не керек болса, соны¡ †зi...”. Б´л с†здi Толстой ¼айтыс болардан с„л б´рын айт¼ан екен. Б´л с†здердi келтiрудегi себеп, †нерде жа¡алы¼ты iздеудi¡ еш¼ашан толастамайтынды£ыны¡ д„лелi.

Кезiнде жазушы-классиктер †нер мен “†нерден тыс” жат¼ан д¥ниелер арасын б†лiп жат¼ан канондар мен кедергiлердi батыл б´за бiлген. Олар публицистика, £ылым, философия †рiсiне о¡ай шы£а бiлген. Б´л †нерден кету емес, б´л оны¡ жа¡а мазм´ны мен жа¡а формасын бекiту.

Классикалы¼ „дебиетте жа¡а-жа¡а к†ркем „деби формаларды iздеген ой-пiкiрлер жиi туып т´рады. М´ндай к†ркем „деби ой-пiкiр ке¡ес „дебиетiне т„н. Бiздi¡ „дебиетiмiздегi деректi проза, „деби очерк, £ылыми-к†ркем „дебиет, публицистикалы¼ фельетон, эссе сия¼ты немесе жанрлы¼ жа£ынан ай¼ындалма£ан – “повесть те, †ле¡ де, роман да емес”, бiра¼ “не керек болса, соны¡ †зi” дегендей „деби ¼´былыстар жайлы с†з ¼оз£а£ан ж†н.

Кезiнде ¼иял екiншi орында, ал бiрiншiде а¼ыл т´ратын †нердi¡ ерекше формалары деп атай отырып В.Г.Белинский “б´л ерекшелiктер назарды ерекше аударта алмайды” [77,23], - деп назаланады.

В.Г.Белинский заманынан берi б„лендей †згерiс кiрген жо¼. Сонды¼тан „дебиеттi¡ ерекшелiктерiн аны¼тау£а на¼ты ¼адамдар жасал£ан сайын ¼ателесулер мен шатасу к†п кездеседi. Мысалы: “Литературная Россия” апталы£ыны¡ бiр н†мiрiнде И.Котенко ма¼аласында очеркшiлерге мiнездеме жасау£а “р´¼сат етпейтiн” сын жайлы „¡гiме ¼оз£айды. Сыншыны¡ аты аталады: ол - Ленинградты¼ Б.Костелянец. Артынан б´л дерек терiске шы£арылмай, керiсiнше, Б.Костелянецтi¡ ма¼ала жариялануынан со¡ беки т¥стi. Осы кезде Ленинградты¼ сыншы£а жан-жа¼тан полемистер д¥рсе ¼оя бердi. Осылай “Вопросы литературы” журналыны¡ 12-шi кiтабында£ы 1966 жылы “Очерк туралы полемикалы¼ ойлар” [78,12] ма¼аласында олар та¡¼ал£ан ж„не ашын£ан с†здермен «О£аш! Т¥сiнiксiз! Б´рыс! Д„лелсiз! Негiзсiз! ¥йлеспейдi!»,-дедi. Б.Костелянецтi¡ айт¼ан “очеркке жа¡а к†з¼арас... ½ата¡ екпiн (акцент салу) беру... мiнездердi бейнелеуге тыйым салу” тек б´рыс ж„не негiзсiз £ана емес, сондай-а¼ Б.Костелянецтi¡ классикалы¼ очерктi зерттеуде д„лелдеген ж„не жаз£анына ¼арама-¼айшы келедi дегендi д„лелдеп ба£ады.

Сыншы В.Литвинов †зiнi¡ ойын е¡ со¡ында “Т†¡керiстi ты¡дау” ма¼аласында айтты. Б´л ма¼ала публицистика мен к†ркем „дебиеттi¡ негiзгi байланыстары турасында£ы с´ра¼тарды ескi ж„не жа¡аша ¼оя бiлгенiмен ¼уантады. Бiра¼ автор ма¼аланы¡ со¡£ы тарауында Б.Костелянецтi¡ “мiнезге тыйым салуын” с†з етiп, бiлiмдi „дебиетшiнi терiс ба£ыттан ¼айту£а к†ндiрмек болады. Е¡ ¼ызы¼тысы Б.Литвинов е¡ к¥штi д„лелi ретiнде “Вопросы литературы” ( №11, 1966 ж) к†ркем-деректi жанрлар шеберлерi арасында ж¥ргiзген анкета£а с¥йенедi. Онда шеберлер бiр ауыздан «замандасты¡ на¼ты портретi ж„не осымен ¼атар жалпы к†ркем образы болып табылатын мiнездi жасауда туындайтын ¼иынды¼тардан публицист ¼ашпауы керек” деген болатын. Б.Литвинов ас¼ан шыдамдылы¼ ж„не шешендiкпен Б.Костелянецтi очеркистердi¡ кейiпкерлерi “барлы¼ адамдар сия¼ты болу ¥шiн” “мiнез жасауды” к†ндiруге к¥ш салады. Ал, негiзiнде барлы¼ iс В.Литвиновты¡ Б.Костелянецтi к†ндiруiмен бiте салар ма? Б.Костелянец очерк жанрына “жа¡а к†з¼арас” бiлдiрдi деген адам ¼ателеседi. …дебиет классиктерi кезiнде очерк жанрыны¡ кiлтi †мiрге белсендi ж„не жедел араласу£а, тол£а£ы жеткен публицистикалы¼ м„селелердi шешуге деген талапта жатыр деген пiкiрдi айтып кеткен. Д„л осы м„селелер суреткердi „леуметтану, экономика, философия£а итермелейдi. В.Короленко, Г Успенский шы£армашылы£ын сипаттай отырып, “публицистика мен образды¡” ¼оспасы жайлы айтады. Осы м„селе турасында “очерктi¡ публицистикалы¼ ¼аны¼тылы£ын” еске ала отырып, М.Горький на¼ты к†з¼арасын бiлдiредi. Оны¡ жолымен ж¥рген „дебиетшiлер очерктi¡ публицистикалы¼ мiндеттерге ба£ын£ан жанр екендiгiн д„лелдеп, оны¡ стилi, образыны¡, композициясыны¡, адамдарды мiнездеу т„сiлiнi¡ ерекшелiктерiн суреттеудегi автор р†лiн, тiптi пейзаж бен диалог р†лiн ¼арастыруды ´сынды, осыны¡ б„рi Б.Костелянецтi¡ очерк †нерiнi¡ ерекшелiктерiн ашу ¥шiн жа¡а ¼адам жасау£а „рекеттенгенiне ешкiмнi¡ ¼арсылы£ын ту£ызбайды.

Орыс классикалы¼ очеркi жайлы тере¡ бiлiмiне с¥йенiп, ке¡ес очеркiн ба¼ылай ж„не оны¡ та£дырына ала¡даушылы¼ бiлдiре отырып Б.Костелянец “роман, повесть, „¡гiме секiлдi жанрлар£а т„н мiнез жасау т„сiлiн очерктен iздеу-шатас¼анды¼” [78], - деп жазды.

“Очерк бiздi¡ санамыз£а сi¡ген „мбебап, я£ни, барлы¼ „деби жанрлар£а ¼олданылатын к†ркем †нер критерийлерiнi¡ жиi-жиi ¼´рбанына айналуда. Егер шы£армада сенiмдi т¥рде суреттелген адам мiнезi болса онда б„рi жа¼сы бол£аны, мiнез жо¼ болса - ¼алыптас¼ан т¥сiнiк бойынша бiрден к†ркем „дебиеттен тыс ¼алады.

Бiра¼ „дебиеттегi адам бейнесi ¥немi адам характерiнi¡ мiнез бейнесi болуы тиiс пе?”, – дейдi Б.Костелянец ж„не очерк т„жiрибесiнi¡ мысалдарына с¥йене отырып, адамдарды оларды¡ характерлерiмен бейнелеудi¡ т„сiлдерiн к†рсететiн биiк публицистикалы¼ мiндеттерге байланысты б´л жанрды¡ †зiнi¡ “к†ркемдiк шы¡ы” барын айтады.

Осы жерде жал£ан ¼ор¼ыныш пен адасу туады. Ол ¼о¼ынышты †згелерден И.Котенко т¥сiнiктiрек айтты: “сыншы очерк негiзiн ба£алауда к†ркем „дебиеттi¡ е¡ ¼асиеттiсi – характер жасауды алып тастайды... Сыншы осынысымен очерктi жол жиегiне ретiнше ысырып тастамай ма, ол очерктi к†ркем „дебиеттi¡ за¡ды принциптерiнен шы£арып тастамай ма?” [78].

К†ркем „дебиеттi¡ “за¡ды” принциптерi И.Котенко уа£ызда£ан „мбебап, я£ни, „дебиеттi¡ барлы¼ т¥рi мен тегiне жарай беретiн, шынды£ында †мiрде жо¼ к†ркемдiк принципi емес-тiн.

Негiзiнде публицистикадан, публицистiлiктен жалтарады. Олар публицистiлiк к†ркемдiлiкке ¼арсы т´рмайтынды£ын, оны¡ очерктi “к†ркемдiлiк ¼атарынан” шы£арып тастамайтынын к†рмейдi. Публицистiлiк – к†ркем очерктi¡ шарты. Сол оны¡ барлы¼ компонентiнi¡ характерiн, сипатын аны¼тайды. Сонды¼тан, очеркистер ¼ор¼ынышы д„лелсiз мысал ретiнде еш¼ашан не роман, не повесть жазбай, †зiнi¡ очерктерiн публицистикамен байыптай отырып, орыс „дебиетiнi¡ классигi атан£ан Глеб Успенскийдi келтiрсе жетедi. Герцен ше? Оны¡ шы£армасын тiптi ¼азiргi заман о¼ырманын да ¼ызы¼тыратын ´лы шы¡£а, к†ркемдiлiктi¡ биiгiне шы£ар£ан публицистiлiк емес пе? ‡зiнi¡ жанрыны¡ за¡дарына са¼ очеркистер „р¼айсысы шы£армашылы¼ „дiстерiнi¡ „рт¥рлiлiгiне ¼арамастан, ой жа£ынан бiрлiкте: олар очерктi¡ публицистiлiгiнен еш ¼ысылмайды ж„не †зге жанрлар£а елiктеуге тырыспайды. Олар †з жолдарын, †з ¼´ралдарын iздеп, †зiндiк “к†ркемдiлiк шы¡ына жетуге” тырысады. Мысал ретiнде очеркист А.Аграновскийдi¡ “½а¼ты£ыс” атты кiтабын алу£а болады. Анатолий Аграновский салтанатты т¥рде: “Бiз б´л кiтапта ¼а¼ты£ыстарды зерттеймiз”, - деп жариялайды.

Ынта мен сел¼осты¡ арасын. Жа¡ашылды¼ пен „деттен шы¼паушылы¼ арасын. Шыншылды¼ пен формализм арасын. Бiз ¼о£ам †мiрiндегi, экономикада£ы, мораль т†¡iрегiндегi „рт¥рлi т¥сiнiктердi¡ ¼а¼ты£ысын зерттеймiз” [79,155], - дейдi.

Б´л А.Аграновский кiтабында тiрi адамдар жо¼ деген с†з бе? М´нда б„рi жанды – проблема да, адамдар ж„не оларды¡ психологиясы да бар.

Очерк негiзi характердi¡ психологиялы¼ †ткiрлiгiнде емес. Кейiпкер очеркке „лде бiр публицистикалы¼ проблема “ар¼асында” кiрiп, одан тек жеке та£дыры шешiлгенде £ана емес, к†бiнесе оны¡ образын †мiрге „келген проблема шешiлгенде жеке та£дыры шешiлуден б´рын шы£ып ¼алады. Б´л ойды Г. Успенский, В.Короленконы¡ да¡¼ты очерктiк ¼аhармандарынан бастап, В.Овечкиннi¡ ¼аhармандарына дейiнгi кейiпкерлер мысалымен д„лелдеуге болады.

Бiра¼, бiр адамны¡ портретiн жасау£а арнал£ан арнаулы очерктер де бар £ой. Мiнез (характер) очеркiнде „деби екпiн автор ¼оз£а£ан та¼ырып¼а байланысты ж„не осы та¼ырыпты оны¡ жеке т¥йсiнуiмен байланысты образды тол£ану£а, ой£а берiлушiлiкке т¥седi.

Осындай “характер очеркiнi¡” жар¼ын ¥лгiсi – Б.Майлин, М.…уезов, С.М´¼анов, F.М¥сiрепов, Ѕ.Сатыбалдин т. б. классик жазушылар очерктерiнен мысалдар келтiруге болады. Бейiмбет МайлиннiЎ «Баймолда» атты очеркiнде кейiпкер психологиясын к†рсету арјылы характер ерекшелiктерiн с„ттi ашјан. «Болыс болып сайланЈан БаймолданыЎ †зiнде тґрајты пiкiр шамалы едi. Бiрај кедей тобыныЎ ж„бiрде келе жатјанын, iс басындаЈы адамдардыЎ аты бардыЎ ыјпалынан шыЈа алмайтынын бґрыннан сезiнетiн едi. Сондыјтан iс јолына тисе, нај аналардай болмаспын-ау деген секiлдi бiр јиял к†птен елестейтiн едi» (Б.Майлин. Ел сыры. –Алматы, Жазушы. 1994,-191-бет). Ал ¤абиден МґстафиннiЎ «Ѕашјын» очеркiндегi ЅуаттыЎ психикалыј, рухани јасиетi, отырЈан отырысы, „рбiр јимылынан аЎЈарылады. «Бiз келгенде јара тулајтыЎ Ґстiнде отырЈан Ґй иесi шертiп отырЈан домбырасын жанына јоя салып: «Балалар, жоЈары шыј» -дедi, жасы елу-елу бестер шамасында-ау дедiм. Пiшiнi тап бiздiЎ ауылдаЈы Ѕойјан етiкшiдей сґп-сґр екен. ЖалЈыз-ај одан айырмасы к†зi јґтырЈан јасјырдыЎ к†зiндей јып-јызыл. Жасында уытты адам болЈанын айтјызбай-ај бiлерлiк. Бет ажары бейнеттi к†п к†рген кiсiге ґјсайды. МаЎдай терiсi јатпарланып тґр. Амандыјтан кейiн бiздi тґрЈызып, астымызЈа бiр јґлаштай ај киiз „кеп т†седi. Бейсауат жатјан ол-пґлды жинастырып, бiздiЎ алдымызды да сыпырып тастады.» (Мґстафин ¤абиден. Бес томдыј шыЈармалар жинаЈы. 5.Т. –Алматы: Жазушы, 1984, - 290-бет),- деп очеркшi бала кҐнiнде Ѕуат туралы естiгендерiнiЎ растыЈын, кезiндегi урядниктерге iстеген ерлiктерiн, патша тґсында јашјын болЈандыЈын кейiпкердiЎ †з аузымен „Ўгiмелетедi. М´нда характер психологиясын менсiнбеушiлiк жо¼. Характер – адамны¡ †зiн-†зi ´стауда аны¼талатын барлы¼ психикалы¼, рухани ¼асиеттерiнi¡ жиынты£ы екенi белгiлi. Ал „дебиетте характердi адамны¡ барлы¼ психикалы¼, рухани ¼асиеттерiн ж¥йелi т¥рде баяндаушы жасайды деген с†з бе? …рине, жо¼.

М´нда †нер туралы, олай болса образдылы¼ с†з болып отыр. Роман, повесть, „¡гiме, очерк жанрларында туында£ан бейне тiкелей осындай материалдан – адамны¡ психикалы¼ ¼асиеттерiнi¡ ¼´ймасынан жасалады.

…дебиет жанрыны¡ за¡дарына са¼ болатын жазушылар бас¼а жанрлар£а елiктемейдi, олардан ¥лес алмайды. Керiсiнше, жа¡а жолдар, т„сiлдер, †зiндiк к†ркемдiк ¼´ралдар iздейдi.

Борис Агаров †зiнi¡ ‘‘Взбирается разум’’ деген кiтабында мынандай сауал ¼ояды: ‘‘ Портрет теориясы м¥мкiн бе?

Ал д¥ниетану портретi ше?

М„дениет, д„уiр портретi ше?

Бiра¼ баяндама, конспект, сын, тарих, £ылыми-к†пшiлiк очерк емес, на¼ портрет ¼ана’’.

Бiз „дебиеттi толы¼ ба£аламаймыз, оны¡ к†кжиегiн тарылтамыз, онда ту£ан ерекше типтi портреттердi а¡£армаймыз. Е¡ болмаса Борис Агапов кiтабын, Виктор Шкловскийдi¡ монографиясын, Д.Даниннi¡ £ылыми-к†ркем шы£армаларын, Ираклий Андрониковты¡ ‘‘„дебиеттануын’’, Лев Боровойды¡ ‘‘ Лингвистикасын’’ алы¡ыз.

Осы кiтаптарды¡ барлы£ында теория, д¥ниетану, м„дениет, д„уiр портреттерi к†рiнбей ме?

Б´дан шы£атын ¼орытынды ¼андай? Бiздi¡ „дебиеттану †те ¥лкен ж„не †з ¼атарын дарынды £алымдармен толы¼тырып, ке¡ейiп, ¼атайып келедi. Бiра¼ тозы£ы жеткен мыжу пiкiрлер, т´тылып ¼ал£ан айма¼тар, „деби шы£армаларды ат ¥стi ба£алайтын формалар бар. Шынды¼ты айтса¼, барлы¼ жанрлар£а бiрдей к†ркемдiлiктi¡ ‘‘универсалды’’ критериiн (¥лгi, белгi) психологизмнi¡ мiндеттiлiгiн бекiту – „дебиет †нерiнен алынбайтын асу-кедергiлермен б†лiнiп жатыр делiнетiн публицистiлiктен, философтылы¼тан ¼ор¼удан туында£ан. Сонымен ¼атар, „лемдiк „дебиеттегi к¥м„нсiз ж„не ма¡ызды †згерiс на¼ осы „дебиеттi¡ философиялы¼ ж„не публицистикалы¼ мазм´нымен ¼аны£уымен байланысты. Сондай-а¼, к†ркем шы£армада£ы характерлердi¡ психологиялы¼ м¥сiнi ке¡ ж„не ай¼ын к†рсетiлген философиялы¼, интеллектуалды¼, публицистикалы¼ проблематикадан уа¼ыт †ткен сайын еш айыр£ысыз, ажыратылмайтын болып келедi. ½азiргi заман „дебиетi б¥гiнде „рт¥рде дамып келе жатыр, сонды¼тан оны тоз£ан †лшемдермен †лшеудi¡ ¼ажетi жо¼.

‡зара ауыстыра алмаушылы¼. Б¥гiнде публицистика т†¡iрегiнде к†птеген талас пiкiрлер тууда.

Публицистикалы¼ шы£арма деп - јоЈамдыј †зектi та¼ырып¼а арнал£ан кез-келген пiкiрдi айту£а болмайды деген ойды „дебиетшiлер бiрауыздан ма¼´лда£ан. Публицистикалы¼ шы£арма£а ¼ойылатын талаптар †те жо£ары. Рас, публицистикалы¼ шы£арманы¡ барлы¼ таби£и белгiлерi аны¼ емес, бiра¼ к¥м„н тудырмайтыны: оны¡ негiзiнде ¼о£амды¼ ма¡ызы бар ой жатуы тиiс ж„не осы ойды¡ дамуы мен ¼оз£алысы ашы¼ к†рiнуi тиiс. М´ны ¼исыншылар, публицистика т„жiрбиешiлерi де жа¼сы сезiнедi.

½о£амдаЈы ма¡ызды та¼ырыпты ¼оз£айтын шы£арма публицистiк шы£арма атала алатынды£ы жайында М.Кольцов с†зi сенiмдi шы£ады:

“Публицистика †зiнi¡ биiк, жа¼сы ма£ынасында – публицистi¡ †зi iрiктеп ал£ан, не ал£аш рет жариялап т´р£ан деректердi жина¼тайтын, бiрiктiретiн „деби-¼о£амды¼ жанр. Публицист б´л деректердi белгiлi бiр н„тижеге, ма¼сат¼а жету ¥шiн, о¼ырманды осы ма¼сат¼а ба£ыттал£ан ¼о£амды¼ пiкiр ¼алыптастыру ¥шiн, оларды жалпылап т¥сiндiредi. Ма¼сат - ¼о£амды¼, саяси, к†з¼арасты таныту болуы м¥мкiн. Ал публицистика оны¡ авторы жататын не бiр а£ымны¡ м¥ддесiн дiттейдi’’. Ары ¼арай: ‘‘½азiргi газеттердегi публицистика дегендi ¼алай т¥сiнуге болады. ¦здiк ма¼ала? Жалпы ол публицистикалы¼ шы£арма бар ма? К†п жа£дайда оны публицистика деуге болады. Бiра¼ алды¡£ы ¼атарлы ¥здiк ма¼алаларда жай, ‘‘¼´р£а¼’’ ж„не публицистикалы¼ шы£арма де¡гейiне дейiн к†терiлетiндерi бар. Тек белгiлi деректердi, шешiмдердi, жеделхаттарды ‘‘†з с†здерiмен’’ жеткiзiп, „¡гiмелеп беретiн алды¡£ы ¼атарлы ма¼алалар жа¼сы ж„не пайдалы болуы м¥мкiн, бiра¼ оны толы¼ публицистикалы¼ ма¼ала£а жат¼ызу£а болмайды. Тек оларды жа¡аша жина¼тап, т¥сiндiретiн ма¼ала £ана - на£ыз публицистика’’ [80,110-111].

Публицистика јисыныныЎ м„селелерiне к†¡iл б†луге байланысты «публицистикадан» «публицистiлiк» ´£ымы пайда болады. Ма¼ала публицистiлiгiне келмес б´рын к†ркем „дебиет публицистiлiгi туралы бiр ауыз с†з. К†ркем „деби шы£арманы¡ да публицистiлiк белгiлерi болатыны ма¼´лдан£ан. Б´л туралы „дебиетшiлер †з ма¼алалары, не кiтаптарында к†п жазды.

Ендi публицистика мен к†ркем „дебиеттi¡ байланысына келсек, б´л м„селе т†¡iрегiнде ту£ан пiкiрталас „рт¥рлi к†з¼арастар тудырады. Кейбiреуiмен келiсуге болмайды. Олар публицистика †зiне мiндеттi негiзгi ‘‘жа£дай’’ ретiнде к†ркем образдылы¼ты ¼осады дейдi. Б´л пiкiрге шешiмдi проблеманы †мiр т„жiрибесiне жедел ¼осу£а, не сендiруге лайы¼тал£ан публицистика формасыны¡ эмоциональды£ы негiз болса керек.

Публицистиканы †зiне к†ркем образдылы¼ты ¼осатын „дебиет ретiнде ¼арайтын к†з¼арастар негiзiнен публицистика мен к†ркем „дебиет арасында£ы айырмашылы¼тарды жояды да, „дебиеттi¡ осы екi т¥рiнi¡ ¼´нын т¥сiредi. Б´л пiкiрдi т„жiрибеге енгiзуге тырысатын ¼исыншылар жо£ары публицистiлiктi баспамен ерекшеленген к†птеген к†ркем „дебиет шы£армаларын к†ркем „дебиет ау¼ымын публицистика ау¼ымына шы£аруы тиiс, не керiсiнше, форманы¡ жо£ар£ы шеберлiгiмен ерекшеленген публицистикалы¼ шы£арманы к†ркем „дебиетке шы£арады. К†ркем-публицистикалы¼ жанрды¡ публицистикамен байланысы ж„не к†ркем „дебиетпен байланысы туралы м„селенi ¼алай шешуге болады? Б´лар бiр-бiрiмен байланысты ´£ымдар.

…дебиет теориясы, тарихы „рт¥рлi салаларды¡ ¼атынасы мен шектесуi бол£анды£ын к†рсетедi (публицистика, £ылым, †нер).

‡нер мен ‘‘†нерден тыс’’ жат¼анны¡ байланысы негiзiнде к†ркем „дебиет пен публицистиканы¡ байланысына ¼араса¼, оларды¡ ортасына ‘‘¼ытай ¼ор£анын’’ т´р£ызу а¼ыл£а сыйымсыз. Алайда осылай бола т´рса да, бiз кейде к†ркемдiлiк пен публицистiлiк бiр-бiрiн терiске шы£армайтын болса да, к†ркемдiк жо¼ екенiн бiлдiру ¥шiн ‘‘Б´л публицистика!’’ деген жа¼тырма£ан с†здердi естимiз. Публицистика мен к†ркем „дебиет бiр-бiрiмен т´тасып кетпейдi. Бiра¼ оларды¡ †зара ¼осылуын, †зара ы¼пал жасауын, бiра¼ †зара к¥ресте болатын стихия екенiн жо¼¼а шы£ару£а болмайды. Б´л к¥рестi к†ркем-публицистикалы¼ шы£армалар авторлары ‘‘таза’’ †нерге ¼арсы полемикалы¼ ма¼алаларында ´сынады.

Бiздi¡ „дебиеттану т„жiрибемiздi¡ ны£аюында ¼иын бiр жа£дай бар. Очерк авторы †зiнi¡ бар назарын ¼о£амды¼ ¼арым-¼атынас¼а, адамдарды¡ ¼о£амды¼ сезiмдерiне шо£ырландырады, ал к†ркем „дебиет шы£армасы негiзiнен индивидуализация£а (т´л£аландыру£а) басты назар аударады.

К†ркем публицистикалы¼ ж„не зерттеу жанрында£ы очеркте барлы¼ екпiннi¡ ‘‘жалпы ма¡ыздылы¼¼а’’ т¥сiрiлуi бейненi жандандырып, †мiр шынды£ына адалды£ынан, тiптi ¼айталанбасты£ынан айырмайды. Очерктiк бейненi¡ к†ркем бейнеден айырмашылы£ы ¼айталанбасты¼ты¡ жо¼ты£ы мен екпiннi¡ ‘‘жалпы ма¡ыздылы¼¼а’’ т¥суiнде. ½´нды к†ркем очеркте д„л ж„не ай¼ын ´£ынылатыны сондай, оларды суреттеген бейнеде £ана емес, бас¼а да †мiрлiк жа£дайлар мен о¼и£аны елестете аламыз. Егер бейне с„ттi берiлсе, оны о¼ырман †з ¼иялында ‘‘†сiре алады’’, ¼алай десек те, о¼ырман очерк жанрынан адамды бейнелеуде осыны талап етедi. Бiра¼ очеркист бар ы¼ыласын ¼о£амды¼ ¼арым-¼атынасја шо£ырландырады. Жанрды¡ б´л за¡дылы£ын ертедегi сыншылар жа¼сы т¥сiнген: ‘‘Ке¡естен кейiнгi ой’’ ма¼аласында С.Залыгин: «Е¡ ма¡ыздысы ... жазушы †з шы£армасында, „сiресе егер ол ¼ыс¼а шы£арма болса, о¼ырман£а: ‘‘Бiздi¡ заманымызды¡ екi жасы арасында£ы махаббат жайлы о¼исыз ба?’’ немесе, ‘‘Мен ауылда£ы басшыны¡ мiндеттерi жайлы „¡гiмелеймiн’’ деп ашы¼ айт¼аны †з шы£армасыны¡ алдына ¼ой£ан ма¼сатына с„йкес автор ойында£ысын к†ркем т¥рде iске асыру „дiсiн, та¡дап алуы, содан со¡ барып шы£арманы¡ осы „дiсiн, та¡дал£ан сарынды (тон) ая£ына дейiн ´стауы ¼ажет.

Бiрiншi махаббат туралы та¼ырып – ¼аhармандарды¡ шаруашылы¼, саяси проблемалармен кездесу м¥мкiндiгiн жоймайды. Бiра¼ оны¡ †зi махаббат хикаясы †рбитiн жа£дай ретiнде ¼алады. Б´л жа£дайлар кейде кейiпкерлер та£дырында шешушi р†л ат¼аруы м¥мкiн. Бiра¼ махабатты т¥сiндiрумен ¼атар ауылшаруашылы£ын немесе асты¼ †нiмдiлiгiн к†теру м„селесiн ¼ою£а болмайды.

Екiншi та¼ырып – басшылы¼ туралы – б´л да кейiпкерлердi¡ бiр-бiрiн жек к†ру, не жа¼сы к†ру м¥мкiндiгiн жоймайды. Бiра¼ б´л негiзгi мiндетке ¼ара£анда онша ма¡ызды емес, кейiпкерлердi¡ жеке ¼арым-¼атынасы негiзгi мiндеттер шешiлетiн жа£дайлар ¼´рамына енедi.

Егер „¡гiме, роман, повесть секiлдi жанрларда адам †мiрiн оны¡ барлы¼ индивидуалды¼ толымдылы¼пен ж„не ¼айталанбайтын етiп бейнелеуге ´мтылады. Ал, очеркист адамды т´л£а ретiнде бейнелегенмен, †зiнi¡ зерттеу нысанасы етiп кейiпкерлер †мiрiнi¡ тек к†ркемдiк ¼ана емес, сондай-а¼ £ылыми-публицистикалы¼ зерттеуге к†нетiн ж„не жалпы ма¡ызды проблемаларды бiр iзге т¥сiруге жарайтын жа¼тарын алады.

½орытынды ретiнде очерк образыны¡ ерекшелiгi – оны¡ публицистикалы¼-зерттеу жа£ынан ¼аны¼тылы£ында екенiн айту£а болады. Б´л ¼аны¼тылы¼ ертедегi очерктi¡ озы¼ ¥лгiлерi мен ¼азiргi очерктi¡ алды¡£ы ¼атарда£ы ¥лгiлерiнi¡ негiзгi ж„не т´ра¼ты белгiсi болып табылады.

Беллетрист палитраны¡ бейнелеуiш ¼´ралдарын ке¡ ¼олдануы очерктi¡ „деби к¥шiнi¡ белгiсi болып табылады.

Бiра¼ пейзаж да, портрет те, диалог та, суреттеу де, с†здiк характеристика ж„не т.б. „деби ¼´ралдар очеркте ерекше стилдiк белгiлерге ие.

Жазушы очерк жанрында к†ркем форманы са¼тай отырып, ¼о£ам †мiрiнi¡ белгiлi бiр б†лiгiнi¡ проблемасын, не бiр та¼ырыпты зерттеп, талда£ысы келгенде Јана ж¥гiнедi.

О¼ырман очерктен жа¡алы¼ты танып, т„жiрибесiн байыту Ґшiн ¼ызыј, ¼иын с´ра¼тар£а тура жауапты ала бiлуi шарт. Автор к†ркемдiк формада д¥ниеге „келген †ткiр проблемаларды¡ шешiмдерiн †з шыЈармасында ашады.

Очеркшi †з мiндеттерiн таным мен публицистиканы санды¼ жа£ынан †сiрумен £ана шешпейдi, сондай-а¼ кейiпкерлердi батыл талдау мен ¼орытынды жасау£а ´мтыл£ан, ашы¼, на¼ты ж„не салма¼ты с†зде к†рiнiс тап¼ан публицистiк, зерттеу ой-пiкiрiмен ¼аны¼тыруымен шешедi.