Шындалиева М. Б. Очерк таби¤аты

Пiкiр жазЈандар: ЅР µ¤А корреспондент мҐшесi,

ф.Ј.д., профессор Р.НґрЈали
ф.Ј.д., профессор А.Сейдiмбек

Бґл еЎбекте очерк жанрыныЎ зерттелуi, †зiне т„н ерекшелiктерi, †мiрдi тану мен тајырыпты шешуi жан-жајты јарастырылады. БайырЈы жазба мґраларымыздаЈы очерктiЎ деректiк нышандарынан бастап, ХIХ – ХХ ЈасырлардаЈы јазај очеркiнiЎ Ґлгiлерiне јысјаша талдау жасалып, «Тґркiстан уалаяты», «Дала уалаяты», «Ѕазај» газеттерi мен «Айјап» журналында жарыј к†рген очерк нґсјалары, орыс басылымдарындаЈы јазај тајырыбындаЈы очерктер Ґлгiсi јарастырылЈан.

К†ркем „дебиеттiЎ жанры ретiнде де, публицистиканыЎ жанры ретiнде де очерктiЎ т†л јасиетi деп, оныЎ дерекшiлдiгiн (документальность, подлинность) атап †ткен ж†н. Бґл ретте, очерктiЎ белгi нышандарын жазу м„дениетi орныјјан кез-келген тарихи-„леуметтiк ортадан шырамытуЈа болады. ‡йткенi, жазу атаулы ой-дерек к†рiнiсi. Ал, ой-дерек болса белгiлi бiр „леуметтiк ортаныЎ болмысын танытуЈа негiзделедi (Лаукотка Ч., Развитие письма. М., 1950. Стр. 16). Олай болса, „леуметтiк †мiр к†рiнiстерiн т„птiштеп таЎбалаЈан шумердiЎ сына жазуларынан бастап, байырЈы тҐркiлердiЎ эпикалыј сарынЈа толы тасјашау жазуларына дейiн, ортаЈасырдаЈы жылнамашыл жазбалардан бастап, бҐгiнгi жазбалардаЈы жаЎалыјтар тасјынына дейiн, баршасынан најтылы бiр „леуметтiк ортаныЎ айЈај-дерегiн табуЈа болады. Бґл тґрЈыдан келгенде очерк жанрыныЎ бастау тегiн (генезис) тым-тым байырЈы замандаЈы жазба ж„дiгерлiктермен сабајтастырып зерттелудiЎ де јисыны бар. …рине, бґл м„селе †з алдына б†лек арна тартатын Јылыми iзденiс саласы. ОныЎ Ґстiне, очерк жанрыныЎ бҐгiнгi јалыптасјан болмысы, маЈыналыј јасиетi ж„не категориялыј сипаты †зiнiЎ жанрлыј табиЈатына жауап беретiн материалдар т†Ўiрегiнде Јана ой †рбiтудi јажет етедi. Ал, очерк жанрыныЎ бҐгiнгi јалыптасјан болмысы Х¦III ЈасырдыЎ алЈашјы жартысындаЈы јоЈамдыј јатынастардыЎ алмасу кезеЎiмен тґспа-тґс келедi деп айтуЈа болады. Д„л осы кезде Англияда Р.Стила мен Дж. АддиссонныЎ сатиралыј журналы „леуметтiк-сыни суреттемелер жариялауды д„стҐрге айналдыра бастаЈан. Жалпы очерктiк шыЈармашылыјтыЎ бел алуы, „сiресе ґлттыј „дебиетте, негiзiнен, јоЈамдыј јатынастар †згерiске тҐсетiн, жаЎа †мiр салттар орныЈа бастайтын тарихи †тпелi кезеЎдерде айрыјша айјын байјалады. МґныЎ айЈаЈын, алысја бармай-ај, ХIХ ЈасырдыЎ 40-60 жылдарындаЈы орыс јоЈамынан (крепостниктiк тојырау кезеЎi), ХХ ЈасырдыЎ 20-30 жылдарындаЈы кеЎестiк жҐйеден (социалистiк јґндылыјтардыЎ орныЈа бастаЈан тґсы) немесе ХХ ЈасырдыЎ соЎЈы ширегiндегi КеЎес ОдаЈыныЎ тарихи тојырай бастаЈан кезеЎiнен айјын аЎЈаруЈа болады. Бґл сияјты тарихи-„леуметтiк кҐрделi кезеЎдердiЎ јай-јайсысында да к†ркем-публицистикалыј сипаттаЈы очерк жанры јоЈамы болмысыныЎ јыр-сырын јаузай с†з етiп отырЈанына к†з жеткiзу јиын емес. ХIХ £асырды¡ ¼ыр¼ыншы жылдарыны¡ †зiнде В.Г.Белинский “Повестi¡ т†менгi ж„не же¡iлдеу т¥рi болып саналатын, „дебиетте б´рыннан келе жат¼ан „¡гiменi¡ ¥стiне ендi ¼о£ам т´рмысыны¡ т¥рлi жа¼тарын сипаттайтын физиологиялы¼ очерктер берiк орны¼ты”[1,160] - дейдi.

К†ркем – публицистикалы¼ жанр ретiнде очерк болмысында „дебиеттi¡ к†ркемдеу ¼´ралдары мен публицистикалы¼ элементтердiЎ јатар †рiлiп, шендесiп жататынын пайымдауЈа болады. Ал, очерктану – „дебиеттану саласыны¡ бiр т¥рi. ½аза¼ „дебиетiндегi очерк жанрыны¡ ¼алыптасуы туралы ½аза¼ ССР-нi¡ е¡бек сi¡iрген м„дениет ¼ызметкерi Т†леубай Ыдырысов “Очерк туралы ойлар” (1969 ж.)[2], “Очерк ж„не бесжылды¼” (1982 ж.)[3], “Шеберлiк бастауы” (1974 ж.) [4] т.б. „деби зерттеулер жазды. Автор жо£арыда£ы е¡бектерiнде очерк пен публицистиканы¡ ¼аза¼ баспас†зi мен „дебиетiнде ¼алыптасуына, дамуына, к†ркемдiк жа£ына, т„рбиелiк м„нiне жан-жа¼ты то¼талып, тiлдiк ерекшелiктерiн де саралайды.

½аза¼ жазушылары мен „дебиет зерттеушiлерi тарапынан Т.Ыдырысовтан бас¼а ешкiм очерк жанрына арнайы кiтап жазба£ан. Тек бiрен-саран £алымдарымыз iшiнара очерк туралы пiкiрлерiн орта£а салып, ма¼алалар жаз£ан. Мысалы: Бейсенбай Кенжебаевты¡ “Жа¡а „дебиеттi¡ туа баста£ан ша£ы”[5,172], Темiр£али Н´ртазиннi¡ “Очерк †зегi - †мiр”[6,185], Са£ын£али Сейiтовтi¡ “½ыры¼ жылда”[7,78] т.б. зерттеу ма¼алаларын атау£а болады.

Шынында да очерк – дербес к†ркем шы£арма. Сонды¼тан ол к†ркем шы£арма мен о£ан ¼ойылатын талаптар мен шарттарЈа да белгiлi д„режеде жауап бередi.

Очеркке берiлген аны¼тамалардан аЎЈарылатыны, очерк – †зiнi¡ таби£атында †мiрдегi †згерiстерге тез бейiмделетiн жанр. …дебиеттану терминдерiнi¡ ¼ыс¼аша с†здiгiнде: “Очерк – эпикалы¼, суреттеушiлiк „дебиеттi¡ бiр т¥рi, ол бас¼а т¥рлерден (роман, повесть, „¡гiме) ай¼ын ма£л´маттарымен ерекшеленедi, я£ни очеркте на¼ты †мiрде бол£ан о¼и£алар белгiлi д„режеде д„лiрек бейнеленедi, о£ан ¼атысушылар †мiрде бол£ан адамдар” [8,102], - дейдi. Ал, Г.Поспелов “…дебиет теориясында”: “Бiры¡£ай к†ркемдiк мiндет ат¼аратын новелла мен „¡гiмеге ¼ара£анда, очерк баяндау т´р£ысында£ы шы£арма, оны¡ ма¼саты – бейнелi т¥рде елестете баяндау, „рi бейнелi хабарлау” [9,142] деген то¼там£а келген.

½аза¼ „дебиеттануыны¡ негiзiн салушыларды¡ бiрi академик Зейнолла ½абдолов: “Ша£ын эпосты¡ „¡гiмеге жа¼ын т´р£ан бiр т¥рi – очерк. Б´л да ¼ыс¼а к†лемдi шы£арма. М´нда да ¥лкен шынды¼ты¡ кiшкене бiр б†легi, адам †мiрiнi¡ азда£ан эпизоды н„рлi тiлмен, „рт¥рлi суреттер ар¼ылы шебер, тартымды бейнеленуге тиiс”[10,132], - дейдi.

Профессор Тауман Амандосов: “К†ркем – публицис-тикалы¼ жанрларды¡ бiр т¥рi – к†ркем очерк. Очерк ¥гiт пен насихатты¡ жауынгер де „серлi формаларыны¡ бiрi екендiгiн †мiрде д„лелдеген, д„лелдей де беретiн к†ркем-публицистиканы¡ ал£ы шептегi жанры болып ¼алыптасты. Б´л жанр †мiр шынды£ыны¡ ¼´былыстары мен о¼и£аларын батыл да тере¡ талдап, тартымды тiлмен ша£ын “сурет” салып бередi” [11,241] деген т´жырым жасайды. Мiне, очерк теориясында зерттеушiлердi¡ ¼ай-¼айсысы болсын очеркке к†ркем-публицистикалы¼ жанр деп ба£а бередi. М.Горький очеркке берген аны¼тамасында оны¡ т¥п-т†ркiнiн “очертить”, “очерчивать” деген етiстiктерден шы¼¼анын ескеру керек екенiн атап айт¼ан. Я£ни, белгiлi бiр затты¡ елесiн сызу, беру деген с†з. Белгiлi бiр идеяны „серлi, айшы¼ты формада жеткiзу, оны бейнелеу ¼´ралдары негiзiнде к†ркемдеу деген с†з.

…сiлi, очерк – шын о¼и£аны ¼ыс¼аша суреттейтiн, к†лемi ша£ын, „деби к†ркем шы£арма. Егер осындай аныјтамаЈа ден јоятын болсај, онда јаза¼ очеркiнi¡ пайда болуы, ¼алыптасуы ХIХ-£асыр аясынан бастау алады деуге негiз бар.

½аза¼ „дебиетiндегi очерк жанрыны¡ јалыптаса бастауы Шо¼ан У„лиханов пен Ыбырай Алтынсарин шы£армашы-лы¼тарымен тiкелей байланысты. Олар к†ркем очерк саласында †шпес м´ра ¼алдыра бiлдi.

Шо¼ан У„лихановты¡ ”Шы£ыс Т¥ркiстан, саяхат к¥нделiгi”, “Жо¡£ария очерктерi”, “½ыр£ыздар туралы жазбалар” [12] атты шы£армалары композициялы¼ ¼´рылысы, к†ркемдiк компоненттерi т´р£ысынан келгенде очерк жанрында жазылЈаны кҐм„н туЈызбайды.

Ыбырай Алтынсариннi¡ „деби туындылары - ХIХ £асырда£ы ¼аза¼ ауылыны¡ тiршiлiгiн ¼аз-¼алпында суреттеген очерк ¥лгiлерi. Оны¡ “½ыпша¼ Сейiт¼´л”, “Наданды¼”, “Бай баласы мен жарлы баласы” [13] т.б. шы£армалары †мiр ¼´былыстарын јаз ¼алпында суреттеу „дiсiмен жазыл£ан. Демек, автор к†ркем очерктi¡ ма¡ызды шарттарын ґстан£ан.

ХХ £асырды¡ басында£ы мерзiмдi басылымдар: “Т¥ркiстан уалаяты”, “Дала уалаяты”, “½аза¼” газетi мен “Ай¼ап” журналында жары¼ к†рген ¼аза¼ ¼аламгерлерiнi¡ очерктерi ¥лкен ¼о£амды¼-„леуметтiк м„селелердi ¼оз£а£ан.

½аза¼ „дебиетiндегi Б.Майлин, I.Жанс¥гiров, С.Сейфуллин, М.…уезов, С.М´¼анов, ¤.М¥сiрепов, ¤.М´стафин, ¤.Сланов, Б.Момыш´лы, Б.Б´л¼ышев, М.Иманжанов, С.Ба¼бергенов, ….С„рсенбаев, С.Шаймерденов, ¤.½айырбеков, О.Б†кеев т.б. јатарлы с†з зергерлерiнi¡ †негелi мектебi очерк жанрыныЎ толыса орныјјан †ресiне жан-жајты айЈај. Б´л авторларды¡ ¼ай-¼айсысыны¡ да очерк жазуда †мiр ¼´былыстарын ¼алай жина¼та£анын, к†ркемдiк элементтердi шебер пайдалануда£ы „дiстерiн т„птiштеп, тiлдiк, стильдiк жа¼тарын да саралаудыЎ м„н-маЎызы айрыјша зор.

1920-1930 жылдарда£ы ¼аза¼ зиялыларыны¡ мерзiмдi баспас†зде жары¼ к†рген очерктерi, бесжылды¼тар мен µлы Отан со£ысы, ты¡ жерлердi игеру жылдарында£ы, ¼азiргi т„уелсiз ½аза¼стан Республикасыны¡ †мiрiн паш ететiн талай очерктер †мiрге келдi, келе де бермек. ½аза¼ „дебиетiндегi б¥гiнгi негiзгi мiндеттердi¡ бiрi осы очерктердi¡ жеткен жетiстiктерiн, оны¡ жанрлы¼ ерекшелiктерiн, жа¡адан бастау ал£ан т¥рлерiн, „рбiр жазушы мен журналистi¡ шы£армашылы¼ iзденiстерiн д†п басып, талдап отыру јажет.

Басты назар аударатын м„селе очерктi¡ к†ркем – публицистикалы¼ жанр екендiгiн д„лелдеу. Очерк ¼аншалы¼ты на¼ты, адресi бар шы£арма бол£анымен, одан эстетикалы¼ л„ззат алу£а болады. Очеркшi, жазушыны¡ мiндетi – †мiрдi к†ркем на¼ышпен бейнелеу. Очеркте о¼и£алар мен фактiлер жа¡а мазм´н£а ие болады, к†ркем образ£а кенеледi. Егер очеркте образдылы¼ болмаса хабар, корреспонденциядан айырмашылы£ы болмас едi. Очерктi образды публицистикадан б†лiп ¼арау£а келмейдi. Оны¡ „¡гiме, повесть, романнан басты айырмашылы£ы – публицистикалы¼ элементтердi¡ басымды£ында. Очерк †мiр шынды£ын к†ркем ¼´ралдарды¡ к†мегiмен (образдылы¼, портрет, сюжет, композиция, пейзаж т.б.) сонымен ¼атар публицистикалы¼ элементтердi¡ (публицистикалы¼ жина¼тау, тарихи параллель, анологиялы¼ цитата, цифр, ¼´жат, ¼аулы-¼арар, †ле¡-жыр т.б.) к†мегiмен жеткiзетiнi м„лiм.

ТҐптеп келгенде очерк - шынды¼ты саяси т´р£ыдан ¼орытатын жанр. О¼ырман очерктi о¼ып отырып одан адамдарды¡ аты-ж†нiн, лауазымын емес, фактiнi¡ “психологиясын”, оны¡ iшкi жан-д¥ниесiн ашатын ¼ызы¼ты „¡гiменi iздейтiнi та£ы талассыз. Очерктi¡ негiзгi т¥рлерiне талдау жасау мiндеттi де ма¡ызды м„селе. Ѕаза¼ „дебиетiнде очерктi¡ ¼алыптас¼ан, бiр ж¥йеге т¥скен т¥рлерi мен формалары бар. …дебиет пен †нердi¡ бас¼а жанрлары сия¼ты очерктi¡ т¥рлерi де ты¡нан туып, дамып, †згерiп, жа¡£ырып отырады. Б´ны, „рине, жеке авторлар ойлап тапты деу ¼иын. ½о£амны¡ дамуына, экономика мен м„дениеттi¡ †суiне с„йкес очерктi¡ жа¡а т¥рлерiнi¡ беле¡ алуы, б´рыннан бар т¥рлердi¡ кенжелеп ¼алуы да за¡ды ¼´былыс. Очерк т¥рлерi жайында к¥нi б¥гiнге дейiн „деби-зерттеу е¡бектерде „р¼илы пiкiрлер айтып ж¥р.

½аза¼ „дебиетiндегi очерк жанрыны¡ †су, †ркендеу, даму кезе¡дерiн зерделей отырып, очерктi¡ жеке т¥рлерiн ж¥йелеуге, олар£а белгiлi бiр сипаттама беруге толы¼ м¥мкiндiк бар . ½аза¼ „дебиетiнде к†ркем очерк жанрыны¡ зерттелмей келе жат¼ан бiр ¼ыры – очерктi¡ к†ркемдiк элементтерi, таби£аты десе орынды. Очерктегi таби£ат к†рiнiсi, портрет жасау шеберлiгi, к†ркем образ, типтендiру, шегiнiс, диалог, авторлы¼ пайымдау (“вымысел”), тiл мен стиль м„селелерi байсалдылыјпен парыјтауды ¼ажет етедi. М„селен, автор пейзажды суреттей отырып, †зiнi¡, кейiпкерiнi¡ таби£ат¼а к†з¼арасын бiлдiредi. Пейзаж очерк мазм´нымен, о¼и£а желiсiмен ¼абысса, адам характерiн ашу£а ґрымталпайдаланылса £ана автордыЎ шеберлiгi ретiнде ден јойдырады.

Сол сия¼ты адам портретiн – кейiпкердi¡ †мiрге к†з¼арасын, бет-„лпетiн, с†йлеу м„нерiн, мiнезiн суреттеу барысында да очеркшiнiЎ шеберлiк-шалымы айрыјша јажет . Очерктегi ойдан ¼осу, фактографияны¡ р†лi ж†нiнде де „рт¥рлi пiкiрталастар бар. Автор тарапынан шы£армашылы¼ ой ¼осу, ¼иялЈа берiлу, ¼осымша сипаттаулар, тҐптеп келгенде фактiнi к¥шейту ¥шiн £ана емес, очерктi¡ сюжеттiк-композициялы¼ желiсiн ширату ¥шiн де керек „дiстер.

Очерктегi диалог авторды¡ ґшјыр ¼иялы, фантазия ¼уаты арјылы шыЈарманыЎ идеялыј-к†ркемдiк †рiсiн биiктете тҐседi. Очерк кейiпкерi жазушы, не журналистпен д„л шы£армада к†рсетiлгендей с†йлеспеуi м¥мкiн. Алайда, автордыЎ суреткерлiк јґбылысты јарымына орай очерктi¡ тiлi мен стилiнде †зiндiк ерекшелiктер болатыны аян. Очерк тiлi – бейнелi, айшы¼ты, жаты¼, ¼арапайым, ¼алы¡ к†пшiлiкке т¥сiнiктi болуы шарт.

Бiр шындыјтыЎ басы ашыј, „р очеркшiнi¡ †зiне т„н м„нерi, суреткерлiк тегеурiнi бар. Мысалы, С„бит М´¼анов баяндау т„сiлiн жиi ¼олданады. ¤абит М¥сiрепов очерктерiнде ґшјыр ой т¥йiндеулер, шешендiк с†здер к†п. М´хтар …уезов таби£ат суретi мен адам бейнесiн м¥сiндеуге ´ста. …зiлхан Н´ршайы¼овта о¼и£а желiсi белгiлi бiр ж¥йемен †рбiп отырады. С„уiрбек Ба¼бергенов ¼азiргi мен †ткендi шендестiру ар¼ылы т¥йiн жасайды.

Очерктегi образ жасау т„сiлiнi¡ †зiндiк ерекшелiгi арналы „¡гiмеге ар¼ау. Образ к†ркем шы£армалар£а £ана т„н, очеркке тек на¼тылы¼ керек деген пiкiрде бiржајтылыј бар. Очеркшiге †мiрдi¡ ¼айна£ан ортасында ж¥рген, сол ортаныЎ елеулi де јалаулы тґлЈасы ретiнде танылЈан, болмыс-бiтiмi Ґлгi-†неге боларлыј кез-келген адам кейiпкер бола алады. ½аламгер ¥шiн очерк кейiпкерiнi¡ мiнезiн, рухани жан-д¥ниесiн, ма¼сат-м¥ддесiн, ой-сезiмiн шыншылды¼пен суреттеу - образ жасауда£ы, характер ашуда£ы басты м´рат болса керек. Очеркте экспозиция, о¼и£аны¡ †рбуi, шары¼тау шегi, шешуi, т.б. болады. Кейде сюжетке ¼´рылЈан, о¼и£а желiсi ¼ою, бґЈан јоса к†ркемдiк шеберлiкпен жазыл£ан очерктi „¡гiмеден айыру ¼иын. Б´ны Бейiмбет Майлиннi¡ “Борамбайды¡ бiрiншi адымы”, М´хтар …уезовтi¡ “Т¥ркiстан солай ту£ан”, …зiлхан Н´ршайы¼овты¡ “Алыста£ы ауданда” очерктерiнен айјын аЎЈаруЈа болады.

½аза¼ „дебиетi тарихында очерк жанрына ден јоя зерттеген £алымдар санаулы £ана. Тек кейбiр £алымдар мен жазушылар „р кездерi очерк туралы ойларын жол-ж†некей орта£а салып, ма¼алалар, зерттеулер жаз£ан. …рине, уајыт пен „леуметтiк ортаныЎ, адам мен јоЈамныЎ «жанды» шежiресi ретiнде очерктiЎ рухани м„дениет аясындаЈы м„н-маЎызы айрыјша зор. Бґл тґрЈыдан келгенде очерк жанрына јоЈамды шыЎдайтын, тадамды жетiлдiретiн м„дени-рухани ыјпалды «јґрал» деп јарап, оныЎ эстетикалыј ж„не аЈартушылыј јасиеттерiне Јылыми зердемен ден јойып отыру јажет. БґЈан јазај топыраЈында туындаЈан очерктер сандыј та, сапалыј та †ресiмен „бден лайыј. БҐгiнгi таЎда јазај очеркiнiЎ 250-300 томдай болатын м„тiндiк материалдары бар. Бґл – м„дени-рухани толымды јазына. Ал, оныЎ к†ркемдiк-эстетикалыј болмысын Јылыми зердемен парыјтау – тарихи мiндет. Осы та¼ырыпты орыс „дебиетiнде зерттеген, £ылыми-теориялы¼ е¡бектер жаз£ан £алымдар да баршылы¼. Оны¡ iшiнде Е.Журбина, Б.Костелянец, М.Шур, Н.Золотарев, В.Канторович т.б. монография, зерттеу е¡бектерiн жаз£ан. Б´л е¡бектер орыс „дебиетiндегi очерк жанрыны¡ екi £асырлы¼ ¼алыптасуы мен дамуын ¼амтиды. Орыс „дебиетiндегi очерк жанры бiршама зерттелiп, саралан£аны жалпы орыс јоЈамындаЈы к†ркем ойдыЎ †ресiн танытады. Бґл тараптаЈы зерттеу еЎбекке јазај јоЈамы да з„ру. Рас, ојырман назарына ґсынылып отырЈан зерттеу еЎбекте ¼аза¼ „дебиетiндегi очерк жанрыныЎ б„рiн јамту ж„не оларды тҐбегейлi саралап беру мҐмкiн емес. Алайда, јазај топыраЈында туындаЈан очерк жанрыныЎ тек-тамыры мен јалыптасу жолдарына ден јоя отырып, очерктiЎ толысјан Ґлгiлерiн Јылыми зердемен саралау зерттеу еЎбектiЎ †зектi мајсаты болмај.