Очерктегi типтендiрудiЎ ерекшелiгi мен

Очерктегi типтендiрудiЎ ерекшелiгi мен

јґрылымы

Барлыј к†ркем шыЈармалардаЈы жеке к†ркемдiк бейнелер мен сол арјылы †мiрдегi бiтiм мен болмысја баЈа беру типтендiруге жатады. Очеркте типтендiру жој делiнедi, алайда сирек болса да кездесiп јалады. Кейбiр зерттеушiлер к†ркем шыЈармаларда Јана болады, ал очеркте најтылы жаЈдайЈа, таЈдырЈа јґрылЈандыјтан мґнда типтендiру болмайды деп жатады. Бґл пайымдаулар тҐбегейлi дґрыс деуге болмайды, †йткенi, очеркшiлер јоршаЈан ортадаЈы јґбылысты типтендiрiп, алдыЎЈы јатардаЈы ґстанымдарды тiлге тиек етпесе, †мiрге најтылы баЈа бере алмаса, яЈни фактiлердi тiзумен Јана шектелсе к†ркем-публицистиканыЎ „деби-идеялыј мiндет-мајсатын жерiне жеткiзе алмаЈандыЈы болып саналар едi. Очерктегi типтендiру адамныЎ рухани „лемiне еркiн енудiЎ, айналадаЈы јґбылыстарды, †з замандастарымызды тереЎ танып-бiлудiЎ Ґлгiсiн жеке †мiрлiк т„жiрбие арјылы суреттеу арјылы жҐзеге асады.

Осыдан келiп, очеркте типтендiру јажет пе деген сауал туындайды. …рине јажет ж„не оЈан ашыј ґмтылу очерктi ерекшелендiре тҐседi. Очерк жазушы белгiлi мiнез-јґлыјтарды ашу арјылы типтендiруге жол ашады. Ѕазај „дебиетiнiЎ тарихында очеркте пайда болЈан „ртҐрлi тереЎдiктер мен, „ртҐрлi мiнездегi јарым-јатынастардаЈы образдарды, оныЎ «алтын јорына» најты сiЎiсiп кеткен к†птеген типтiк образдарды сајтады. Ѕазај очерктерiндегi образдар галереясын М.…уезов, Б.Майлин, С.Мґјанов, ¤.МҐсiрепов, ¤.Мґстафин, ¤.Сланов, ….Кекiлбай, О.Б†кей, ….Нґршайыјов т.б. жасады.

ЖоЈарыдаЈы жазушылардыЎ типтiк образдары јандай белгiлерiмен бiрiккен? Очерк жанрындаЈы типтiк образдар јандай белгiлерiмен бiрiккен деген сауалЈа былай жауап берер едiк. Жазушы жґмыс барысында белгiлi материалдарды жинауда типтiлiк басталады. …дебиеттiЎ бҐкiл жанрларынан типтендiрудiЎ екi негiзгi т„сiлiн танып бiлемiз. ЖазушыныЎ алдында кҐрделi мiндет тґрады. Дерексiздiк д„лелдеуден б†лек пайда болмайды, сондыјтан да таЎдалЈан типтiк ерекшелiктердi дара образ арјылы најтылы тҐрде к†рсету керек. Бґл бiрыЎЈай процесс. Осылай дара мiнез-јґлыј, жеке таЈдыр иеленген образ јалыптасып, шыЈармада жеке †мiр сҐрiп, типтiк јґбылысты бейнелеп к†рсетедi. Дегенмен, †мiрлiк материалдарды жинајтауда басја да принцип бар: †мiрде кездесетiн «тип» типтендiрудiЎ сијырына тҐседi. Осы екi „дiс бiр жазушылыј «палитраны» айтпай-ај, „детте бiр шыЈармада јосарланып „дебиетте †мiр сҐредi.

ОчеркшiнiЎ алдында „детте ајијаттаЈы бар н„рсенi најты суреттеу м„селесi тґрады, оныЎ маЈынасын дґрыс шешу, одан †нердiЎ шындыЈын шыЈару, оны адам танымыныЎ ж„не т„рбиесiнiЎ јґралы ретiнде к†рсету. Сондыјтан прототивке сҐйенген титендiру очеркке т„н деп айта аламыз. Очеркшi наЈыз †мiрден жиналЈан, оны јызыјтыратын ерекшелiктердi јґбылыс, факт, бейнелердi наЈыз †мiрден iздеуге тырысады. ‡мiрдiЎ †зiнен туындаЈан типтердi пайдаланып талдау ж„не аныјтау да кездейсој емес. ТарихтыЎ бiр кезеЎiнен екiншi кезеЎге к†шкен уајытында да „леуметтiк јал-ахуал †згерiп жазушылар Ґшiн жаЎа типтiк образдар †мiрге келуiне јолайлы жаЈдай туады. Кезiнде очерк жазудыЎ шеберi атанЈан Г.Успенский былай деп жазЈан: «Барлыј очерктер еркектер туралы да, романдар јоЈамныЎ м„дени †мiрi туралы болып кеттi» [91,47]. Бґл шындыЈында да сол кездегi шаруалардыЎ жаЎа †мiрге бейiмделуiне арналЈан материалдар екендiгiнде с†з жој. Ол кездегi жазушылар очерк жанрын осындай †тпелi кезеЎдегi јґбылыстарды д„лме-д„л к†рсетуге арнаЈаны белгiлi. Очеркке материалды iрiктеу м„селесi бiрiншi јатардаЈы маЈыналы iс. Очерк фактiге, јґбылысја, ојиЈаЈа ж„не †мiрдiЎ †зiнен алынЈан жайларЈа јґрылады. Најтылы †мiрдегi алЈашјы нґсја секiлдi реалистiк шыЈармаларда најтылы тапсырма очерктiЎ маЈынасы айтып тґрЈандай жарыјја шыЈару. Најтылы фактiлер аясында жан-жајты толыјјанды образ жасау Ґшiн, оны типтердiру Ґшiн †те аујымды жґмыстар атјарылуы тиiс. Материалды таЎдай бiлу типтендiрудiЎ алЈашјы сатысы Јана, ол бҐкiл очерк жазудаЈы процестерге арјау болЈанымен оныЎ орнын толыјјанды баса алмайды. Очеркшi †зiнiЎ шыЈармашылыј мҐмкiндiгiне с„йкес кҐнделiктi †мiрде кездесетiн ојиЈа, јґбылыстарды тек јана шынайы шыЈармашылыј јиялмен јабылдап, †мiрдегi ојиЈа, јґбылыстан алшајтатпай жазу шеберлiгiне јол жеткiзуi јажет. Кейде тиiстi јґжаттармен јаруланЈанныЎ †зiнде бґл процессте алшајтыј байјалып јалып жатады.

Очерктегi типтендiру †мiрдегi типтiк образдарды iздеуден туындаЈан н„рсе. ОЈан шыЈарма иесiнiЎ †мiрлiк iс-т„жiрбиесi де „сер етедi. ‡мiрдiЎ јайта јґрылуыныЎ жаЎалыЈы, †зектiлiгi, сол кезеЎдегi јаламгерлердiЎ т„рбиелеушiлiк, насихаттаушылыј кҐшi, сол јоЈамныЎ терiс јґбылыстарымен Ґздiксiз кҐресудiЎ маЈынасы, дамуЈа кедергi жасайтын келеЎсiздiктер „шкереленуi – осылардыЎ б„рi очеркшiнi максималды деректi сајтауЈа талаптандырады. ОчеркшiнiЎ жаЎашылдыЈы алдынан кездесетiн типтендiрудiЎ жаЎа обьект, жаЎа идеал, фактiсiнен тiкелей шыЈады. Тајырып таЎдау м„селесi де кездейсој н„рсе емес. Оны таЎдауда да идеялыј баЈыт, сол јоЈамЈа бейiмделу, болып жатјан јґбылыстарды жiтi байјау талап етiледi. ‡мiрден алынЈан материалдардыЎ „рi јарай †Ўделуi †зi кезегiнде очеркшiлердiЎ iшкi жґмысја кiрiсу д„режесiнен аныјталады. Кейде бiр тајырып жеткiлiксiз баяндалады. Мысалы, жґмысшылар †мiрi туралы тајырып очерктiЎ негiзгi тајырыптарыныЎ бiрi болуы керек болса, онда очеркшi „дебиеттегi жґмысшы тајырыбын жаЎа к†ркем сатыЈа к†теру мiндетiн орындауы керек.

‡зiнiЎ шыЈармашылыЈын „ртҐрлi салалармен байланыстырЈан бiрјатар очеркшiлердi атауЈа болады, мґндай байланыс жазушыЈа, оныЎ дара јабiлетiне ж„не јызыЈушылыЈына „бден жајын. Жылдан жылЈа очеркшi †зi бајылау Ґшiн таЎдаЈан саласындаЈы жаЎа пайда болып жатјан жаЎалыјтарды зерттеуге к†бiрек к†Ўiл б†ледi. Жез, мґнай, орман, теЎiз, †зен, жер, жґлдыз туралы жазатын очеркшiлердi атауЈа болады. …ртҐрлi салаларда жазатындар Ґшiн бiр тајырыптаЈы материалдарЈа байланып јалЈандарды жазЈыруЈа да болмайды. Бiрај, мґндай мамандану очеркшi Ґшiн јымбат белгi болып табылады. Ѕазiргi жазушылар халыјтыЎ „л-аујаты, †ндiрiс, мґнай, м„дениет туралы жазса да оныЎ баЈыты најты аныјталуы тиiс: ол халыј, мемлекет к†здеген мајсаттарды ашып, јисын мен т„жiрбиенi байланыстыру Ґшiн материалдарын адамЈа баЈыттауы керек. АдамныЎ мемлекеттiк саясат тајырыбына айналуыныЎ осы жаЈы – јазiргi очерктердiЎ жоЈарЈы сапасыныЎ, оныЎ идеялыј кҐшiнiЎ ж„не к†ркем маЈынасыныЎ белгiсi. Тајырыпты адамЈа бґру Ґшiн к†птеген бајылаулар мен најты м„лiметтер жеткiлiксiз, ол Ґшiн наЈыз бiлiм талап етiледi. Ѕазiргi очерктердi зерттеу мен ојудыЎ најтылыЈы жазушыныЎ тереЎ ойымен, сезiмiмен тыЈыз байланысты болуы керек. Тек осы белгiлер мен ерекшелiктер арјылы типтiк образЈа јол жеткiзуге септiгiн тигiзедi.

Очеркте публицистикалыј †зектi м„селе аныј суреттеле келе, жазушы бiр Јана прототивтен ауытјып жан-жајты типтiк образдарды шыЈаруЈа талпынады.

…дебиеттануда типтiк м„селелердi шешу барысында, схолостикалыј догматизмнен айрылу керек деген талап јояды. …деттегi гипербола секiлдi асырып айту типтендiрудiЎ негiзгiсi емес екенi туралы м„селе јою дґрыс. Очерк жанры бґл жаЈдайды айјын д„лелдей алады. К†ркем очерктегi ойдан шыЈару јґјыЈы да басја к†ркем жанрларЈа да ортај. ЖинајталЈан фактiлерге ойдан шыЈарусыз очерк јґрау мҐмкiн бе? МҐмкiн емес. Прототивке емес, жинајталЈан †мiрлiк материалдардан јґралЈан очерктiЎ кеЎ таралуы туралы хабардармыз. Оларды бiр образЈа келтiру дегенiмiз ойдан шыЈару деген с†з.

Неге фактiлiк, деректiк д„лдiгi жој шыЈарма очерк болып јала бередi? Себебi, ондаЈы образ мiнез-јґлјы мен типтендiрудiЎ „дiсi очерктiкi. Очеркшi †з шыЈармасын прототивке немесе типтiк ерекшелiктердiЎ јорытылуына сҐйенiп јґрайды. ТиптендiрудiЎ жалЈыз баЈытын к†рiп, оны романдаЈы, „Ўгiмедегi типтендiруден ажырата бiлу керек. Очерктегi типтендiруге апаратын жол публицистикалыј зерттеу „дiсi. АвтордыЎ †мiрге араласуында ашыј публицистикалыј позицияныЎ бар болуы, ојиЈаныЎ најты адресi немесе кейiпкердiЎ најты аты-ж†нi очеркке аныјтыј бередi. Очеркшi †з очеркiн прототивке немесе к†птеген прототивтi бајылап, олардыЎ ерекшелiктерiнiЎ јорытылуына сҐйенiп жазса да, ол „рјашан типтiк бейне шыЈаруЈа талпынады. Ол Ґшiн автор типтiк очерктiк образ јґрудаЈы ерекшелiктердi к†ре бiлуi керек.

“Очерк – „дебиеттегi эпикалыј жанрЈа „Ўгiмелеп, баяндап беретiн тҐрге жатады. Сондыјтан да ол (роман, повесть, „Ўгiме) маЎызды ж„не †зiне т„н сипаттарды iрiктеп алып жазушы шыЈармашылыј ой-јиялы арјылы жалпы ојиЈаны тґжырымдайды, яЈни ојиЈаныЎ †мiрде болу немесе болмауы да мҐмкiндiгi тґрЈысында суреттейдi” [8,106]. Очеркист †мiрдегi фактiлердi суреттеуде кез-келген суреттер сияјты †мiрден ојиЈаныЎ еЎ маЎыздысын iрiктеп алады ж„не адамдар „рекетiндегi †зiне Јана т„н сипаттарды сґрыптайды, яЈни, автордыЎ ойын, оныЎ †мiрге јатысын айтып бередi. Алайда, ол ой-јиялдыЎ басты элементтерiн †згертуге, бґрмалап к†рсетуге тиiс емес. Элементтердi ойдан шыЈаруЈа кҐштеу очерктi „Ўгiмеге айналдырып жiбередi де фактiлер д„лдiгi мiндеттi болмай јалады.

Очерк жанрыныЎ †зiне т„н ерекшелiктерiн к†птеген „дебиет зерттеушiлерi оныЎ јґжаттылыЈында деп есептейдi. “Ойдан шыЈару мґнда жекелеген б†лшектерде Јана орын алуы мҐмкiн” [92,229], – деп атап к†рсетедi В.Сорокин. “Суреткерлiк, ойдан шыЈару очеркте поэзия тҐрлерiне јараЈанда жеке салмаЈы аз” [57,279],- дегендi Г.Абрамовичтен ојимыз.

Осынау к†пке м„лiм аныјтама жалпы танып, мойындаЈан јисынЈа жатпайды. 1950-шi жылдардыЎ ортасында-ај бґл пiкiр В.ОвечкиннiЎ: “Мґндай „дебиетттанушыларЈа т„Ўiр т†решi! Г.Успенский, Р.Короленко, Мамин-СибиряктардыЎ очерктерiнен хабарсыз отырып јалайша „дебиет зерттеушiсi бола алады?”, - деген јатты сынына ґшыраЈан болатын. …дебиетте “јґжатсыз”, “фактiсiз” очерктердiЎ ертеден барлыЈын бiлмеу немесе очерк туралы „деби зерттеулерiнде бґл жайында Ґнсiз јалу мҐмкiн емес.

В.ОвечкиннiЎ тым јатал пiкiр бiлдiргендiгiн кiналауЈа да болар, бiрај оныЎ јисындыј мазмґнына јарсы пiкiр айту мҐмкiн емес. Очерк жанрыныЎ документальдi белгiсiне јарап аныјтама беру тым жеткiлiксiз. Бґл „сiресе, “КеЎестiк очерктер жолы” атты жинајтаЈы †з мајаласында кҐлкiлi пiкiр јорытјан Л.УспенскийдiЎ пiкiрiнен байјалады. Ол “Хорь ж„не КалинычтiЎ” јай жанрЈа жататындыЈына јиналыс бiлдiредi, †йткенi “бґл шыЈармадаЈы шынайы жоспардаЈы материалдыЎ арасалмаЈы оЈан бейм„лiм. “Мопассан, Золя немесе Додэ новеллалары ж†нiнде ойлануЈа” шајырЈан Л.Успенский “ОлардыЎ iшiнде очерк жанрына јосуЈа толыј негiз бар дҐниелер аз емес, егер... егер бiз олардаЈы суреттелген жаЈдаяттарды очеркке т„н шындыј жоспардаЈы арајатынасымен јатар јоя алсај ” [93],-деп к†рсеттi.

Орыс прозасында очерктiк-„Ўгiме јосындысы ертеден бар. Егер „Ўгiме очерк пен „Ўгiмедегi јандай да бiр элементтер арајатынасы жайлы болса Л.УспенскийдiЎ јиналысын тҐсiнуге болады. Алайда А.ТургеневтiЎ “Хорь ж„не Калиныч” немесе Ги де МопассанныЎ кез-келген новелласы бҐгiн новелла болып, ертеЎ мазмґны мен формасы жаЈынан ешјандай †згерiстерге тҐспей-ај к„дiмгi очерк болуы мҐмкiн бе деген сґрај заЎды туындайды. БґЈан „бден мҐмкiн деп жауап беремiз.

С.СейфуллиннiЎ «Бандыны јуЈан Хамит», С.МґјановтыЎ «‡мiр мектебi», ¤.МҐсiреповтiЎ «Ѕазај солдаты», т.б. шыЈармалары †здерiнiЎ документальдi негiздерiне јарай реальдыј жоспар тґрЈысынан †мiрде шын болЈан ојиЈаларды арјау еткендiгi м„лiм. Алайда, ешкiм де неге бґл шыЈармаларды очерктер немесе очерктiк роман не повестiк шыЈармалар демейдi! Ѕазiргi „деби терминдер с†здiгiне баЈынбайтын к†птеген «болЈан», «ойдан шыЈарылмаЈан „Ўгiмелер» (М.…уезовтiЎ 1920-шы жылдары жазЈан „Ўгiмелерi, ….НґршайыјовтыЎ «Ајијат пен аЎыз» романы, А.БектiЎ «Волоколам тас жолы» т.б. ) шыЈармалар „дебиетте бiрi „Ўгiме, бiрi повесть, бiрi роман ретiнде †з јґјыјтарын бекiткен. ЅоршаЈан орта шындыЈымен байланысына јарай очерктердi екi типтiк айырмашылыјја б†лген: документальдi ж„не к†ркем немесе беллетристендiрiлген очерктер. Очеркшi-документалистер ойдан шыЈарудан јашјајтай отырып, шынайы типтiк фактiлердi сґрыптау жолымен типтiк образдарды жасайды. Документальдi очерктерге јатысты Л.Тимофеев, В.Сорокин, Г.АбрамовичтiЎ берген аныјтамаларын јабылдауЈа болады.

К†ркем очерк (беллетристендiрiлген) деп кейiпкерлер есiмдерiн ойдан шыЈарЈан, ойдан шыЈарылЈан ојиЈалы туындыларды атайды. ‡зiнiЎ формасы жаЈынан к†ркем очерк документальдi очерктен тым ерекшеленбейдi. К†ркем очерк жанрында ¤.МҐсiреповтiЎ Амангелдi Иманов туралы очерктер циклы, ….…бiшевтiЎ «Екi ананыЎ „Ўгiмесi», ¤.ОрмановтыЎ «Алатау сынды ајсајал» очерктерi бар.

Бґл очерктерде еЎ маЎызды деген суреттеудегi јґбылыстарда Јана најтылыј сајталады. Очеркист басја компоненттердi таЎдауда кез-келген басја жанрлардаЈыдай ерiктi де, еркiн. Ол најтылы адрестi бермеуге ерiктi, ойдан шыЈарылЈан персонаждарды „рекетке јоса алады, жорамалЈа ж„не тҐйiндеуге жҐгiнедi

Документальды дҐниенi ойдан шыЈарылЈан ојиЈамен араластыру жазушыдан зор сајтыјты, авторлыј этиканыЎ јатаЎ сајталуын талап етедi. «К†ркем очерк» терминiнiЎ бҐгiнгi кҐнi аты затына сай екендiгiн баса айту керек. К†ркем суреткерлiк дегенде „детте шыЈарманыЎ жоЈары сапасы, идеясын айјындау, образдылыј, мiнездердiЎ типтiлiгi, суреттеу јґралдарыныЎ толыјјанда к†ркемдiлiгi ескерiледi. Документальдi жанрдыЎ Ґздiк шеберлерiнiЎ практикалыј шыЈармашылыЈы документальдылыј к†ркемдiкке јарсы тґрмайтындыЈын сенiмдi тҐрде д„лелдеп бердi. «К†ркем очерк» терминiн пайдалану Ґстiнде бiз оЈан шартты мазмґнды, ойдан шыЈарылЈан материалдар негiзiндегi очерктердi жатјызамыз. «Беллетристендiрiлген очерк» терминi д„лдеу келедi. Сондыјтан мґндай очерктердi беллетристiк очерк деп атау дґрысырај болмај.

Документальдылыј-маЎызды, алайда очерктiЎ сипатын толыј ашып бере алмайтындыјтан жанр †лшемi јызметiн атјара алмайды. Очерктегi фактiлер мен ойдан шыЈарылЈан ојиЈалардыЎ арајатынасы емес, суреттеуге тиiстi материалдар сипаты мен †мiрдi †зiндiк типтендiру арјылы зерттеп, аныјтама беру керек дегендер к†зјарасы басым. (Е.Журбина, Б.Удодов, А.Коган, С.Максимов, В.Багданов т.б.).

М.…уезовтiЎ, С.МґјановтыЎ, ¤.МҐсiреповтiЎ, ¤.МґстафиннiЎ, З.ШашкиннiЎ, М.ИманжановтыЎ к†птеген очерктерi мазмґны „рi јґрылымы жаЈынан („леуметтiк) Јылыми зерттеудi еске салады. Очерк к„дiмгi Јылыми еЎбектен образды тiл, логикалыј-беллетристiк аргументтi ой †рiмдерi, зерттеу тајырыбына жајын суреттеулерiмен ерекшеленедi.

ОчерктiЎ жанрлыј ерекшелiгi, „Ўгiме т„рiздi шыЈармашылыј идеялыј-к†ркемдiк јґрылым сипаттарымен тґжырымдалЈан. Проблемалар мен шындыјты зерттеудегi к†ркемдiк т„сiлдерiне јарай очерк бiрнеше жанрлыј тҐрге б†лiнедi. Олар: жол-сапар, портреттiк, деректiк, тґрмыстыј, проблемалыј, ојиЈалы очерк,т.б.

ОчерктiЎ таЈы бiр жанрлыј †лшемi бар. Ол †те маЎызды да кҐрделi. ОчерктiЎ †зiне т„н жајын тҐрлерiмен бiрiгу арјылы жаЎа бiр сипатја ие болуы: очерк-мајала, очерк-„Ўгiме, новеллалыј очерк, очерктiк повесть ж„не романЈа б†лiнедi. ОчерктiЎ к†пјырлы жанрлыј ерекшелiгi к†ркем „дебиетте басја жанрларЈа јараЈанда аса бай болып келуi заЎды јґбылыс.

К†ркем очерк сонымен бiрнеше жанрлыј †лшемге ие болады. Оларды †здерiнiЎ жанрлыј белгiлерiне јарай атап †тсек былай б†лемiз:

1. 
   Архитектоникалыј жаЈынан (к„дiмгi очерк, очерк-„Ўгiме, очерк-повесть, роман).
   
2. 
   …деби - тҐрлi (обьективтi - баяндамалы, публицистикалыј, лирико - публицистикалыј очерктер).
   
3. 
   Проблематикалыј (проблемалыј, портреттiк, тґрмыстыј, жол-сапар,т.б).
   
4. 
   …леуметтiк-тајырыптыј (ауылдыј, јалалыј, этнографиялыј, тарихи, энциклопедиялыј).
   
5. 
   К†ркемдiк ойдан шыЈаруЈа јатысты (документальды ж„не беллетристикалыј немесе к†ркем очерктер).
   

Ал к†п тҐрлiлiктiЎ iшiнде шекара айјын байјалады. Олар тым айјындалмаЈанымен †з јызметiн атјарып тґрады, жанр рамкасын немесе жанр тҐрлiлiгiн белгiлейдi. Бґл рамкадан шыЈып кету жанр трансформациясына, яЈни жаЎа тҐрге „келедi.

Кез-келген очерктi јосымша аныјтамалармен жабдыјтау мiндеттi емес. Алайда, очерктiЎ сапалыј белгiлерiн бiлмеу жанрдыЎ тҐпкi м„нiнен толыј тҐсiнiк алмау деген с†з.

Жол-сапар очеркi. Саяхат туралы „Ўгiмелер-„дебиеттiЎ еЎ к†не формасы. Ол адамныЎ к†зi к†ретiн к†кжиегiн кеЎейту, т„жiрбие жинајтау, адамзаттыЎ јысја †мiрiнде к†ре алатын барлыј н„рселерiн к†руге деген јґштарлыЈын јанаЈаттандырады.

Жол-сапар очерктерiнде к†бiнде алыстаЈы елдердi, олардыЎ тґрЈындарын, сол жердiЎ табиЈатыныЎ „семдiгiн, саяхаттыЎ ерекшелiгi мен кездейсојтыјтар ж„не таЈы басја саяхатшыныЎ к†рген-бiлгенiн, јандай да болмасын јаламмен суреттеу барлыј жастаЈы ојырман Ґшiн јызыјтылыЈын жоймайды. ОјырмандардыЎ „рбiр буыны ґлы саяхатшылардыЎ јолжазбаларын – Марко Поло, Магеллан, Ч.Дарвин, Аф.Никитин т.б. жазЈандарын ојумен „уестенген. Сонымен јатар к„сiби жазушылардыЎ саяхат туралы жазбаларын да ојырмандар јызыЈушылыјпен ојиды. …лемдегi адам аяЈы баспаЈан жерлер жайлы энциклопедиялар мен арнайы басылымдардан м„лiмет табылмайтын „лемнiЎ бiрде-бiр бґрышы јалмаЈанын ґмытпау керек. Саяхат-јызыЈушылыјтыЎ „ртҐр-лiлiгiмен, „деби талЈамныЎ „ртҐрлi д„режеде екендiгiне јарамастан барлыј ојырмандарды бiрiктiретiн „дебиет тҐрi. Н.Г.Чернышевский: «Саяхат-жартылай роман, жартылай анекдоттар жинаЈы, жартылай тарих, саясат, табиЈаттану болЈандыЈын, ојырман кiтаптан тапјысы келетiн барлыј м„лiметтi ала алады » [93,222],-деп баЈалайды.

Бiрај мґнда бiз ојырмандар арасында танымал географиялыј „дебиет жайлы емес, тек оныЎ ерекше бiр б†лiгi-замандастарымыздыЎ жол-сапар очерктерi жайында „Ўгiме јозЈамајпыз. Тајырыбына, танымдыј материалдардыЎ к†лемiне байланысты жол-сапар очерктерi географиялыј „дебиеттерге жатуы мҐмкiн. Бiрај онда еЎ алдымен †зiнiЎ к†ркемдiк мiндетiн орындайды. Саяхатты баяндауда автордыЎ тiрi тґлЈасы к†рiнетiндiгi заЎды јґбылыс. Сондыјтан жол-сапар очеркiнде жазушыныЎ тґлЈасын, оныЎ дҐниетанымын, †з д„уiрiнiЎ јоЈамдыј м„селесiне к†зјарасын к†рсететiн јасиеттер т„н „дебиет формасы.

…деби процесс жоспарЈа баЈынбайтын ж„не бiр јалыпты , жҐйелi тҐрде жҐредi. Ѕазај „дебиетiндегi жол-сапар очерктерi ХIХ Јасырда пайда болЈандыЈын ескерсек, ХХ ЈасырдыЎ 60-70 жылдары ол туралы Ґздiк кiтаптар жарыј к†рiп, газеттер мен журналдарда †ндiрiп басып, ојырмандар јызыЈушылыЈын тудырЈан жанрлар сапында тґрЈандыЈын айтјан артыј болмас. Ал жол-сапар очеркiндегi лирикалыј леп јазiргi „дебиеттегi гуманизация тенденциясымен тiкелей байланысты. Бґл туралы академик Д.Лихачев пен жазушы Н.Атар иланатын пiкiрлер айтјан.

Ѕазiргi кездегi жол-сапар очерктерiнде географиялыј танымдыј материалдар екiншi орынЈа јойылып, алдыЎЈы јатарЈа автордыЎ †мiрлiк т„жiрбиесi, ой-пiкiрi, этикалыј баЈандары јойылады. Ѕазiргi кезде жол-сапар очеркi жазушы Ґшiн †те тартымды жанр. Себебi, мґнда ешјандай јаЈида, ешјандай јатып јалЈан форма жој. Кез-келген к†зге тҐскен немесе байјалЈан ојиЈа, јґбылыс, зат сол саяхатшыныЎ жадымен, к†зiмен к†ргендерiн кеЎейтетiн ассоциациялар керуенiнiЎ шетi болуы мҐмкiн. Бiр н„рселердiЎ тек јана асты сызыла салса, ал ендi екiншiлерi „Ўгiмеде мҐсiнделуi мҐмкiн. МґныЎ б„рi жол-сапар очеркiне жајсы сияды, бiр-бiрiне кедергi жасамайды.

Жол-сапар очеркiнiЎ авторы кез-келген с„тте сапарымен, јозЈалыспен байланысты баяндауды тојтатпай, онда тiптi †ткен †мiрдiЎ естелiктерiн материал ете отырып, к†ркем тактпен дарынныЎ мҐмкiндiгiне јарай кез-келген к†ркемдiк «Јимарат» тґрЈыза алады. Бiрај осындай автор еркiндiгiне јарамастан жол-сапар очеркiнiЎ классикалыј Ґлгiлерi автордыЎ барлыј к†рiп-бiлгендерi, ассоциациялары, лирикалыј шегiнiстерi бiр образЈа, бiр философиялыј идеяЈа ж„не тереЎ автор ойына баЈынса Јана наЈыз к†ркем шыЈарма бола алатынын к†рсетедi.

Ѕазај „дебиетiнде 1950-1960 жылдары жол-сапар очерктерi кеЎiнен етек алЈан. ….…лiмжановтыЎ «Литературная газетада» жарияланЈан «Киiз Ґй орнына тґрЈын Ґй» атты жол-сапар очеркiн жарыјја шыЈарЈан. Автор пiкiрiнше, жайлауларда жајсы тґрмыстыј жаЈдай жасайтын уајыт келдi, киiз Ґй јаншалыјты жајсы болЈанымен, тґрЈын Ґйде тґру жылырај, јолайлырај екендiгiн айтады. ОныЎ дґрыстыЈын жазушы Ѕазајстан, ЅырЈызстан барЈан сапарлары жайын айтып, †з бајылауларымен б†лiсе отырып, ојырманды †з ойына иландырады. Ѕазајстан мен ЅырЈызстан шекарасындаЈы Ѕар-Ѕара †зенiне жетудiЎ ґзај та јиын екенi, табиЈаттыЎ „сем суреттерiн, оныЎ фонында киiз Ґйлер жайлы „Ўгiмелеп: «µзај сапар жҐрiп, солардыЎ б„рiне тојтадыј»,- деп баяндайды. Автор Социалистiк ЕЎбек Ерi Сейдахмет ЅорЈанбаев Ґйiнде болЈандыЈын былай баяндайды: «Мґнда Сейдахмет ЅорЈанбаев тґрады. ЅалыЎ тҐрлi-тҐстi кiлемдер, оюмен †рiлген текеметтер, безендiрiлген сандыјтар бай орналастырылЈан.

Ѕонајжай Ґй иесi бiздi јарсы алып, жердегi дастарханЈа айнала жайЈастырды» [94],-деп очеркшi јарапайым јойшыныЎ Ґй-тґрмысын „Ўгiмелейдi. Сейдахмет арјылы киiз Ґйде тґрудыЎ јолайсыздыЈын, Жетiсу малшыларыныЎ осы жайлы пiкiрлерiн ортаЈа жайып салады. Осы м„селе т†Ўiрiгiнде автор †з ойын ортаЈа сала отырып, жаЈдайды јалай †згерту жайындаЈы ґсыныстарын айтып, жол-сапарЈа шыјјандаЈы басты мајсатын ашады.

Жол-сапар очеркiнiЎ †з тарихы мен д„стҐрлерi бай ж„не јазајтыЎ атајты жазушылары бґл жанрда жазбаЈандары кемде-кем. Ѕазај „дебиетiнде бiрiншi бесжылдыј жылдарында жол-сапар очеркi кеЎ етек алды. Бґл жанр тҐрiнiЎ дамуына 1934 жылЈы географиялыј бiлiмдi насихаттау ж†нiндегi ЦК ВКП(б)-нiЎ јаулысы к†п „серiн тигiзген сияјты.

Географиялыј материал негiзiндегi очерктерде жазушылар ајпараттыј-суреттеушiлiк талаптардан бас тартады. Жол-сапар очеркi публицист-суреттеушiнiЎ †зiндiк тґлЈасын к†рсететiн ашыј формалардыЎ бiрi. Жазушы материалды баяндай отырып, ојырманмен тiкелей сґхбаттасады. Ол тарихи элементтердi, сттистика, саясатја к†зјарасын бiлдiрiп, †з басынан †ткен ојиЈаларды, сезiмдердi айта алады. Жол-сапар очеркiнiЎ ерекшелiгi, бiр жаЈынан автор саяхатыныЎ фактiсiмен, екiншiден тајырыппен байланысты. Очерктi жазу негiзiнде автордыЎ †мiрдi јабылдауы аныј к†рiнедi. ОчерктiЎ басја тҐрлерi сияјты жол-сапар очеркiнiЎ ерекшелiгi де автордыЎ сауалЈа жауап бере алатын негiзгiнi таЎдай бiлуi.

Ѕазај „дебиетiндегi жол-сапар очеркiнiЎ т†лбасы С.Ш„рiповтiЎ 1935 жылы жазЈан «Рузи Иран» очеркi. АлЈаш рет шетелге барып, к†рген-бiлгендерiн очерк етiп, кiтап шыЈарЈан осы жазушы. «Рузи-ИранныЎ» наЈыз к†ркем очерк екендiгiне алЈаш жајсы баЈа берген I.ЖансҐгiров болатын. Автор Иранда кеЎес мґнай †кiлдiгiнде јызмет iстеп жҐргенде жазЈан ьґл очерктер циклында ирандыјтардыЎ †мiрiн нанымды бейнелейдi. Сабыр ШариповтыЎ «Рузи Ираны» туралы толымды баЈа берген профессор РымЈали НґрЈали былай дейдi: «Рузи Иран» жҐрiп †ткен жолдаЈы ой-јиял ґстап јалЈан н„рселердi Јана тiзiп к†рсететiн дҐние емес, бґл-бiраз уајыт елдiЎ тґрмысымен жете танысып барып, ойланып толЈанудан кейiн туЈан еЎбек. Жазушы этнография, экзотикадан г†рi кейiпкер тґлЈасына м„н берген. ¦ш-т†рт б†лiм демесек, јалЈанында адамдар мiнезi, таЈдыры бар. ТаЈы бiр ескеретiн жай „р бейне жеке очеркке арјау болЈанмен, лейтмотив, негiзгi сарын Ґзiлмейдi. Иран халјыныЎ †мiрi мен босјындар тґрмысы тыЈыз байланысты, бiрiнiЎ к†рген кҐнi екiншiсiнiкi екенiн iштей сезiп отырасыЎ» [95,102-103].

Елуiншi жылдары басја да шетел тајырыбындаЈы жол-сапар очерктерi †мiрге келдi. М.…уезовтiЎ «Индия очерктерi», «Америка „серлерi» 1950-шi жылдардыЎ екiншi жартысында жазылЈан јазај „дебиетiндегi жол-сапар очерктерi јатарына жатады. Ѕазај жазушыларыныЎ шет елдерге баруы жиiлеп, јазај баспас†зiнде к†птеген жол-сапар очерктерi дҐниеге келдi. М.…уезовтiЎ „йгiлi «Индия очерктерi» 1955 жылЈы ¦ндiстанЈа барЈан сапарынан жазЈан туындысыда алЈашјы жолдарынан-ај саяхаттыЎ басталуы кез-келген сапарнама сияјты мґнда да бейтаныс елдiЎ белгiсiз келбетiмен таныстыру процесi ојырманды јызыјтырады. Автор жаЎа деректер, тыЎ ојиЈаларды баян ете отырып, ҐндiлiктердiЎ шынайы †мiрiн тереЎнен суреттейдi. ШыЈармадаЈы жаЎалыј, сонылыј атаулыныЎ б„рi де жазушыныЎ дҐниетанымынан, оныЎ шыЈармашылыј даралыЈынан, јалыптасјан шеберлiгiнен туындайды деуге болады. Мысалы, «Т„жмахал» сарайын ојырманЈа таныстырЈанда автордыЎ дҐниетанымы шеЎберiнiЎ кеЎдiгi бiрден байјалады. «Сијыр сарай-мазар Т„жмахал 18 жыл бойына 20 мыЎ жґмысшыныЎ јолымен Шахжиѕан патшаныЎ бґйрыЈы бойынша 1632 жылдан басталып, 1650 жылЈа дейiн салынЈан. Бґл Јажайып жайды салушы ґста Иса деп аталады. «Т„жмахал» тек аппај мрамордан Јана салынЈан. Iшi ою најыштарымен к†п безелген, тас кестелi кейбiр „сем б†лiмдерiн безендiруге ај мрамордан басја 18 тҐрлi тастар јолданылЈан...» [87,344-345].

М.…уезовтiЎ баяндауынан ојырман кеЎ маЈлґмат алады. ОчерктiЎ ендi бiр тґсында тҐркi тектес халыјтарЈа ортај рухани јазына «Бабырнама» жайында јызыјты деректер келтiрiледi. Очеркист ојырманЈа ¦ндiстанныЎ тґрмысы мен тiршiлiгi, м„дениетi мен салт-санасы жайынан тосын жаЎалыј жеткiзген. Жолсапар очеркiнiЎ јґндылыЈыныЎ †зi осында болса керек. Дегенмен ол б„рiн бґрыннан бiлетiн жай жеткiзушi болып к†рiнбейдi, керiсiнше †зi де бiлуге ынтызар болЈандыЈы к†рiнедi. МґныЎ †зi очерк эпизодтарын тартымды жазуЈа септiгiн тигiзген. М„селен «СоЎЈы жаЎалыјтар» деген очеркте «урду» тiлiндегi ајындардыЎ «мҐшайрасы» туралы јызыј „Ўгiмелеу, Ґндi елiндегi мҐшайраны бiздiЎ ајындарымыздыЎ мҐшайрасымен салыстыра отырып с†з јозЈайды.

М.…уезовтiЎ бґл сапарнама очеркi кҐнделiктi жазбалар формасында да жазылып, ал бҐкiл суреттеудiЎ, баяндаудыЎ д„л ортасында саяхатшыныЎ †зi к†рiнген. …уезовтiЎ 1960 жылы АмерикаЈа барЈан сапарынан жазылып, аяјталмай јалЈан очеркi - «Америка „серлерi». Бґл шыЈарма тек жазушы јайтыс болЈаннан кейiн Јана, 1964 жылы «Ѕазај „дебиетi» газетiнде (3,10,17,24 шiлде) жарыј к†рген. Автор †з очеркiнде Америка јалаларына с†збен саяхат жасайды. Сол елдiЎ к†рiктi жерлерiмен, м„дениетiмен кеЎiнен таныстырады. …уезовтiЎ јызыјты „Ўгiмелейтiндiгi ж„не с†зiнiЎ јґдiреттiлiгi соншалыј – Вашингтон, Нью-Йорк јалаларын к†збен к†рiп, аралаЈандай „серде јаласыз. Мґхтар …уезовтыЎ жолсапар очерктерi јазај баспас†зiндегi тiлi шґрайлы, баяндауы шырайлы шыЈармалар јатарына жатады. Сондыјтан јазiргi очеркшiлер Ґшiн М.…уезовтiЎ саяхат жазбаларын јаЈазЈа тҐсiрудегi шеберлiк јырларынан Ґйренетiн ж„йттар к†п.

С.МґјановтыЎ «Саяхаттар» атты очерктер кiтабы бар. Мґнда негiзiнен «Алатау т†Ўiрегiнде», «Алматы», «АрјаЈа саяхат», «Каспийге саяхат», «УкраинаЈа саяхат» атты очерктерi енген. Бґл кiтапта АлматыныЎ кешегiсi мен бҐгiнгiсi, Арја жерiндегi †згерiстер, Каспий аймаЈыныЎ жаЎа заманЈа сай тiршiлiгi, ЅырЈыз, Украина жерiндегi †мiр суреттерi, м„дениет саласындаЈы жетiстiктер баяндалады. «Адамата шојысында» очеркi С„бит МґјановтыЎ Цейлонда болЈан сапарынан жазылЈан, к†лемдi, јызыјты деректер мен сол елдiЎ аЎыздарын с„ттi пайдаланЈан тартымды шыЈармасы. Автор Цейлон аралын мекендейтiн халыјтардыЎ тарихы, „дет-Јґрпы, салт-санасы, „дебиетi мен †нерi, дiнi жайында јызыјты маЈлґматтар бередi. «Халыјтыј Германияда» 1965 жылы Герман Демакратиялыј Республикасына барЈанда жазЈан жетi тараудан тґратын туындысы. Очерктер циклында ГерманияныЎ †ткенi мен бҐгiнгiсi, Ґлкен-Ґлкен јалаларыныЎ ертедегi м„дениетi, тґратын халыјтардыЎ салт-санасын кеЎiнен „Ўгiмелейдi. Бґл очерктiЎ негiзгi идеясы адамзатты шыЈынЈа ґшыратјан соЈыс атаулыЈа жол бермеу. ‡ткен µлы Отан соЈысыныЎ јаншалыјты апат „келгенi, адам баласыныЎ басына тҐсiрген јайЈы-јасiретi жайында кеЎiнен „Ўгiмеленедi. Адамзат тарихындаЈы еЎ јасiреттi проблеманы болдырмаудыЎ, бейбiтшiлiктi баянды етудiЎ м„селелерiн к†тередi.

¤абит МҐсiреповтiЎ бай публицистикалыј мґрасы, оныЎ iшiнде очерктерi јаламгер шыЈармашылыЈыныЎ толыј д„режеде зерттелмей, назардан тыс јалЈан јыры болып отыр. ¤абит очерктерiн жанамалап †тетiн бiрен-саран кандидаттыј диссертациялармен јоса газет-журналдарда жарияланЈан шаЈын мајалалар бар екенi де рас. ОныЎ очерктiк шыЈармаларыныЎ кҐрделi эволюциясы толыј ашылмай, шеберлiгiнiЎ шыЎдалу кезеЎдерi најтылы аныјталып болды деп айту ерте сияјты.

…дебиетiмiздi „лемдiк деЎгейде мойындатјан классик жазушы ¤.МҐсiрепов јазај „дебиетiндегi барлыј жанрда јалам тербеген, оныЎ iшiнде очерк жанрын †ркендетуге белсене араласјан к†семс†здiЎ зергерi. Ол †зiнiЎ к†ркем очерктерiнде ґсај-тҐйек м„селелердi емес, келелi јоЈамдыј јґбылыстар мен iрi †згерiстердi „Ўгiме етiп, замана шежiресiн жасаЈан ґлы жазушы.

Очерк жанрыныЎ мајсатыныЎ †зi – к†рген мен бiлгендi, †мiрде бар м„лiметтердi тiзбектеп немесе шаруашылыј тҐсiндiрме жасау јґралы Јана емес екенi м„лiм. ¤.МҐсiрепов очерк жазу Ґстiнде тынымсыз јґбылЈан к†Ўiл-кҐй Ґстiндегi адамдарды, олардыЎ тґЎЈиыј рухани дҐниесiн, сырлы јґпиясын суреттеуде Ґлкен шеберлiкке јол жеткiзген. Жазушы шыЈармашылыЈынан орын алатын очерк жанрындаЈы туындылары †мiрдiЎ шындыЈы мен јазај жерi тарихыныЎ тереЎiне сҐЎги бiлген зергер ґста сојјан бґйым секiлдi „сер бередi.

«¤абит МҐсiреповтiЎ очерктерi жоЈары идеялылыЈымен ерекшеленетiнiн б†лiп айтјан ж†н. …сiресе, замандастарыныЎ жарјын †мiрi жайлы жазылЈан жазушы очерктерiнде †з д„уiрiнiЎ озыј ой-пiкiрiн Ґлкен шабытпен, асјај леппен, јґлпырЈан к†ркемдiк бояумен „сем де „рлi жырланады» [96,24], - деп баЈа бередi. Ал, ¤азиза Бейсенова “Жомарт жҐрек жылуы” атты мајаласында „дiл де јґнды пiкiр айтјан: “¤абеЎнiЎ мен байјаЈан јасиеттерiнiЎ бiрi – ол кiсi ешбiр шыЈармасын iрi-ґсај деп б†лмейтiн. Ѕайсысы болса да барынша јырлап, „лiнше „рлеп ґсынуЈа ґмтылатын. ¤абеЎ жазу кезiнде асыјпайтын, „р жолын мґјият зер сала отырып јаЈазЈа тҐсiретiн едi. Мiне, осы шајтардыЎ ара-арасында к†Ўiлге келген к†ркем ой Ґлгiлерiн, најыл с†здердi, ојыЈан кiтаптарынан алынЈан цитаталарды, т„рбиелiк маЈынадаЈы †леЎ шумајтарынан †зiнiЎ кҐнделiк-кiтапшаларына тҐсiрiп отыратын” [97], - деп еске алады.

¤абит МҐсiреповтiЎ „рбiр очеркiнiЎ јай-јайсысын алсај та идеялыј мазмґны тереЎ, к†ркемдiк ерекшелiгi жоЈары болып келедi. Очеркист јазај „дебиетiндегi очерк, публицистика жанрларын дамытуЈа 1930-жылдардыЎ аяЈы мен 1940-жылдардыЎ басынан бастап прозаныЎ бґл саласына араласып, †нiмдi тҐрде јалам тербеген. АлЈашјы жазЈан очерктерiнiЎ †зiнен очерк шеберiнiЎ бґл жанрды еркiн меЎгерiп, ојырманды †зiнiЎ туындыларымен јуантјаны с†зсiз. ОныЎ очерктерi жоЈары мазмґнымен, замандас бейнесiн шабытпен, к†ркем бояумен, †зi †мiр сҐрiп отырЈан замана талабына толыј Ґндескенiмен де јґнды етедi.

ОчерктiЎ еЎ к†не тҐрi жол-сапар очерктерiн жазу кезiнде автор саяхат сапарында жинајтаЈан тарихи, экономикалыј, географиялыј маЈлґматтарЈа негiздейдi. Жол-сапар очеркiнiЎ аныјтамасын Т.Ыдырысов былай бередi: “Бґрын болмаЈан, к†рмеген, танымаЈан елдiЎ жер-суы, тґрмысы, салт-санасы, м„дениет ескерткiштерi, халыјтардыЎ †мiрiндегi тарихи †згерiстер автордыЎ †зiндiк талЈам, „серi, саяси к†зјарасы арјылы баяндалады. Мґнда позициялыј †мiр болмысын шынайы суреттеудiЎ ролi кҐштi. Жол-сапар очеркiнде келтiрiлген фактiлер, м„лiметтер ојушыныЎ ой-†рiсiн кеЎейтуге, идеялыј жаЈынан шыЎдалуЈа септiгiн тигiзуi шарт” [4,78].

¤.МҐсiреповтiЎ “Жапон „серлерi” очеркi “Лениншiл жас” газетiнiЎ бiрнеше н†мiрiнде алЈаш 1970 жылы басылЈан. Бґл очеркiнде жазушы бiр Јана ел iшi м„селесiмен шектелiп јалмай, ЖапонияЈа барЈандаЈы жолда к†рген-бiлгенiн Јана емес, сонымен јатар Американ-Жапон соЈысына, Хиросима-Нагасаки ојиЈаларына да тереЎ бойлай енедi.

Жапон елiн сол ел жазушыларымен аралай жҐрiп автор: “Жапон жазушылары бiзге бґл жолы да елiн к†п аралатты. Киото, Нара, Йокогама, Осака јалаларында, Хоккайда курортында, балыјшылар арасында, деревняларда болдыј. Ѕайда да еЎбекшi бґјараныЎ јошемет-јґрметiнде жҐрдiк” [4,514], - дей келе, жапондардыЎ †мiр-тiршiлiгiнен кеЎ маЈлґматтар бередi.

Жазушы жапон бґјарасыныЎ м„дениеттi, инабатты, аса „дептi екендiгiн, олардыЎ ресми јабылдаудан г†рi †з Ґйiнде, дастархан айналасында еркiн с†йлеудi жајсы к†ретiнiн сҐйсiне айтып, јалам тербейдi. ¤абит МҐсiрепов суреттеуiнде Жапон халјыныЎ †ткен-кеткен тарихынан, ЖапонияныЎ жетiншi Јасырдан бастап елдiк iргесi јаланЈанын, династиялар тарихын, революциялар себептерiн, тґрмыс-салтыныЎ тартымды жајтарын к†з алдымызЈа елестетедi. Бґл очеркiнде автор Жапон халјыныЎ бiр ерекшелiгiне жеке тојталады. Ол: “Тазалыј, жарасымды жґпынылыј, м„дениет, адам мiнезi жаЈынан јараЈанда жапон елi байлыЈын да, кедейлiгiн де к†рмеге јоймайтын сияјты. Сол мiнездiЎ бiр к†рiнiсi – жојшылыЈы јанша сезiлiп тґрса да алајанын жаю тҐгiл м†лиген адамЈа кездескенiм жој. К†зiне к†зiЎ тҐсiп кетсе, жымиып јалмайтын жапон да сирек кездеседi” [96,508], - деп автор жапон бґјарасыныЎ осы мiнездерiн аса жоЈары баЈалайтынын мајтай жазады.

Очеркист “Жапон халјыныЎ меймандостыЈы адал достыјја „зiрлiгi менiЎ ойыма кҐнде бiр тҐсiп јояды” [96,516], - деп аса бiр саЈынышпен шыЈармасын аяјтаЈанныЎ †зi басја очеркистерде кездесе бермейтiн оЎтайлы „дiс екенi талассыз.

¤.МҐсiреповтiЎ Италия сапарынан кейiн жазЈан очеркi “Кездесулер” деп аталады. ИталияЈа Ґшiншi рет келiп, µлы Рим, Венеция, Флоренция, Неаполь, к†не Помпей, Аминго, СоррнетоныЎ еЎ к†не ескерткiштерiн аралаЈанын, алЈан „серлерiн хронологиялыј т„сiлмен баяндай келе, автор †зiндiк талЈамы арјылы суреттейдi. Бґл кездесуде екi м„селеге, бiрiншiсi – Африка халыјтарыныЎ м„дени бет алысы туралы болса, екiншiсi - “Негритюд” баЈытыныЎ негiздерiне к†бiрек тојталатынын с†з етедi. Жазушы Римге Борис Полевой, Георгий Брейтурд Ґшеуi келгендiгiн, “Ѕонај” јоЈамы шајырЈан ресторанда бiр жас „йелдiЎ стол басына рґјсатпен келiп, рґјсатсыз „Ўгiмелерiн жазып алЈысы келгенiн юмормен, „демi јиыстыра баяндайды.

“Полевой маЈан:

• 
  Бiрдеме-бiрдемелердi боратып жiбершi, мынау „йелдiЎ пленкасы бос кетпесiн... – дедi.
  
• 
  Мен јазајша с†йлеп кеттiм:
  

Сары „йел бiздiЎ јалжыЎды тҐсiне јалды да, тґрып жҐре бердi...” [96,525], - деген жолдардан автордыЎ †з тапјырлыЈын „серлi бейнелегенiн к†ремiз. …сiресе, автордыЎ ВенецияЈа барЈандаЈы алЈан „серiн шынайы суреттейдi. ВенецияныЎ теЎiз ортасынан салынЈанын, Ґйлер, к†пiрлер, храмдар мрамормен јапталЈаны, машина орнына јайыј, катер, глессрлар, су трамвайыныЎ жҐретiнiн јызыјты, „рi ојырман к†зiне елестете отырып жазады. Очерк соЎында Езидора фонтаныныЎ бiр Јажап ескерткiш екенiн, жалаЎаш шалјалаЈан „демi „йелдiЎ мҐсiнiн фонтан ылЈи жуып тґратынын, мҐсiн алтау, бiрај б„рi бiр-ај „йелдiЎ денесi екенiн ¤.МҐсiрепов †з ой елегiнен †ткiзiп, †згеше сґлу к†рiнiстi тебiрене жазады: “...Сґлу болЈанда бар денесi, бет-жҐзi, аяј-јолы, јасы-к†зi, јара тырнаЈына дейiн сґлу болЈан. Сол „йелдi табиЈаттыЎ †зi жасаЈан к†ркемдiгi деп танып мҐсiншi тасја к†шiрiп, фонтанЈа орнатјан. Сол „йелдiЎ бiрiнен-бiрiн аудырмай алты рет јайталаЈан тас мҐсiнi, д†Ўгелек фонтанныЎ алты жаЈында шалјалаЈан кҐйде тґр” [96,438]. Осы Јажайып суреттеуде жазушы салыстыру „дiсiн пайдалана отырып, ґлы суретшi РибераныЎ “Инессасымен” салыстырып, к†ркемдiк сијырын келiстiре жазып, ојырман к†кейiнде јалдырады.

“Барлыј Африка м„дениетiнiЎ бiрiншi фестивалi” ¤.МҐсiреповтiЎ 1963 жылы Алжирге барЈан сапарынан сыр шертедi. Бґл жол-сапар очеркiнде автор сол елдiЎ астанасы, м„дениетi, „дебиетi, тґрмысы мен салтынан кеЎiнен маЈлґмат бере келе табиЈаты, жерi, суы, жан-жануарлары туралы да шынайы лебiзбен суреттейдi. Жазушы к†рген, бiлген, сезген жайларыныЎ б„рiн бiздiЎ елмен салыстыра жазады. Автор Алжирдегi „йелдердiЎ бейнесiн к†з алдымызЈа былай елестетедi: “Алжир „йелi „лi кҐнге айјара жамылЈан ајја оранып жҐредi. ОныЎ Ґстiне мґрны мен аузын тҐгел тґмшалап тґратын шетiн шiлтерлеген јиыјша ај орамал таЈы бар. Сонда тек жарјырап тґрЈан јара к†здерi Јана к†рiнедi. Аяјтарын жасырмайды екен: жалаЎ аяј, жеЎiл санделет...” [96,540], - дей келе, кҐн батјаннан кейiн јатар келе жатјан јыз бен жiгiт к†шеде болмайтынын, јыздар „ке-шешелерiмен Јана к†шеге шыЈатынын, жас жiгiттердiЎ топ-тобымен оЎаша жҐретiнiн, Алжирде жастардыЎ ертерек Ґйленетiнiн айта келе, жазушы к†ргенi мен сезгенiнiЎ најты шындыЈын к†ркем тiлмен баяндайды.

К†ркем-публицистикалыј жанрлар тобына жататын очерктiЎ басты ерекшелiгi – к†ркемдiк белгiлермен бiрге онда публицистiк фактiлер де болуы шарт. ¤.МҐсiреповтiЎ “Барлыј Африка м„дениетiнiЎ бiрiншi фестивалi” очеркi де цифрлар мен фактiлер арјылы тартымды жазылЈан. “21 июль кҐнi, таЎертеЎгi он. 6-7 конференция, съездердi јатар †ткiзе беруге болатын залдарда к†п “ґлт сарайы”... јасында хабар министрi Мґхаммед Бен-Яхия, “Африка бiрлiгi ґлтыныЎ” бас секретары Телли Диало /Гвинея/, т.б. бар. Алжир Демократиялыј РеспубликасыныЎ президентi Хуар Бумедьен сахнаЈа шыјты” [96,540], - деп д„стҐрлi тарихнамадаЈы болЈан ојиЈаларды жҐйелiлiкпен баяндайды. Бґл жол-сапар очеркiнде жазушы бейтаныс елдiЎ белгiсiз келбетiн таныстыру процесiнде ојырманды †зiне тарта тҐседi. ШыЈармадаЈы Африка халыјтарыныЎ к†не м„дениетi, жаЎа д„уiрi, к†ркем „дебиетiн жасаЈан ајындары Дзоломо, Мпахлеле, Джолоба, Вилакази ж„не Абрахамс, Помас Мофало деген романистерi туралы с†з јозЈаЈанда автордыЎ дҐниетаным шеЎберiнiЎ кеЎдiгi, шыЈармашылыј даралыЈы бiрден байјалады. ОчерктiЎ кейбiр тґстарында АфриканыЎ ґлттыј ойындарыныЎ бiздiЎ ґлттыј ойындармен ортајтастыЈын орынды байјаЈан. АфриканыЎ ґлттыј театры мен кино †нерiндегi ерекшелiктердi, ґлттыј билерiнiЎ сюжеттi келетiнiн жатыј, „рi тҐсiнiктi жеткiзген. “Бiр јызыј н„рсе – Батыс АфриканыЎ ґлттыј ойындарында, билерiнде бiзде бар элементтер жҐр. …сiресе, ат Ґстiлiк кҐрес ойындарында. Оны ат Ґстiлiк ойындарда Алжирден, кҐрес ойындарында Сенегалдан к†рген. ЖеЎiл киiнген балуандар „уелi таЈы †гiздердей жер тырналап, айбат шегiсiп, алыса ж†нелгенде сахна шайјалЈандай болады. СахнадаЈы ойыншылар балуандардыЎ јимылдарымен бiрге жапырласып, бiрге д†Ўгеленiп, сахна шайјалЈандай к†рiнiстi бередi” [96,544], - деп баяндау формасында жазылады да, бҐкiл баяндаудыЎ, суреттеудiЎ д„л ортасында саяхатшыныЎ †зi, жазушыныЎ жеке басы болЈаны да ојырманды јызыјтыратындай, танымал адам екенi ґтымды шыјјан деуге болады. Бґл шыЈармасында жазушы Африка фестивалiне јатысјан адам портреттерiн жасауда да шеберлiгiмен к†рiнедi. ¤абит кейiпкердiЎ бет-„лпетi, киген киiмi, с†йлеу м„нерi, мiнезiн суреттеу Ґстiнде јоЈамдаЈы орнына орай бейнелейдi.

“Агостиньо-Нето-Ангола жазушысы. М†лдiр шашы јара маржан тiзiп јойЈандай жалтылдайды. КеЎ иыјты, к†здерi аз кҐлiмдеп, к†п ойланып жҐретiн адамды аЎЈартады. Сымбатты да сґлу жiгiт. ОныЎ „дебиеттегi орны осыдан 15 жыл бґрын ауызЈа iлiксе де соЎЈы жылдарда бiлiнбей кетiп едi. Сґрастыра келсек, ол соЎЈы жылдарын тҐгел азаттыј јозЈалысына берген екен” [96,546], - деп жазушы жазатын объектiсiмен жајсылап танысып алЈандыЈынан хабардар етедi.

Ѕорыта айтјанда, ¤абит МҐсiреповтiЎ жол-сапар очерктерiнiЎ јайсысын алып јарасај та идеялыј мазмґны тереЎ, айтар ойы аныј, тiлi к†ркем екендiгiне ку„ боламыз. ¤абит жол-сапар очерктерiнде к†ргенiнiЎ б„рiн жiпке тiзудi мајсат етпеген, керiсiнше, †мiр јґбылыстарындаЈы шындыјты Јана iрiктеп, соныЎ б„рiн ой елегiнен †ткiзiп, ојырманЈа ґсынЈан. ЖазушыныЎ зерттегiштiк, байјаЈыштыј јабiлетiмен јатар ґштасатын тереЎ бiлiмiн †зiнiЎ к†ркем очерктерiнде шынайы к†рсете бiлген јас шебер екенiне к†зiмiз жетедi.

Суреткер жасаЈан портрет, тiптi портрет-естелiк тҐрiнде болса да, јаѕарман бейнесiнде типтiк белгiнi к†рсетедi. Жалпы, портретшi ојырманЈа очерк кейiпкерiнiЎ характерi туралы †зiнiЎ болжамын айтады. Очеркшi †з замандасыныЎ реальды портретiн жасау Ґшiн т†мендегi жайлар керi „серiн тигiзбейдi. Бiрiншiден, портреттiк очерктiЎ деректiлiгi јаѕарманныЎ најты аты сајталуынан не бiр екi „рпi †згеруiне немесе јаѕарманныЎ бҐркеншек атпен аталуына байланысты емес. Екiншiден, к†п жаЈдайда †мiрлiк материал, авторЈа ерлiк адамыныЎ шынайы бейнесiн к†рсетiп бередi. КейiпкердiЎ мiнезiндегi кемшiлiктерiн, јасиеттерiн к†рсете бастауы да керi „серiн тигiзбейдi. ¦шiншiден, автор портрет очерктерiнде †з јаѕарманыныЎ характерiн ойлап табуЈа јґјылы. Ѕаѕарман тiрi ме, „лде †лi ме, осыЈан јарамастан ол очеркте шынайы, „рi к†п јырлы болып бейнеленуi тиiс. Очеркте пайда болЈан „деби јаѕарман «типтi» ж„не «дара» мiнез-јґлјы бар болуы тиiс. Портретке ојырман јызыЈушылыЈыныЎ т†мендеуi јаѕармандаЈы типтiк белгiлердiЎ тым к†беюi немесе оныЎ даралыј бейнесiнiЎ бґлдырауынан екенi с†зсiз.

Жазушы портрет жасауда „ртҐрлi адамдарда байјалатын кейбiр мiнездерiн, кейде бiр најты адамныЎ мiнезiндегi ерекшелiгiн к†рсетуi мҐмкiн. Најтылай айтјанда портреттi очерктiЎ мiндетi жалпы бейне немесе најты адамдар (Ыбырай Жајаев, Злиха Тамшыбаева, ТалЈат Бегилдинов, М„ншҐк М„метова, …лия МолдаЈґлова т.б.) арјылы мiнез ерекшелiктерiн дґрыс таныту. Портрет терминi алЈашјыда сырт бейнеЎдi суреттеу болып табылса, јазiргi кҐнде очерктiЎ бiрден-бiр бейнелеу јґралы ж„не жанр тҐрлерiнiЎ бастысы. Портреттi очерк жасайтын автор алдына мынадай мајсат јойЈызады: јазiргi заман адамын, оныЎ iс-т„жiрбиесiн, †мiрдегi табысын к†рсету, рухани „лемiн ашу. Очеркшi мiнез ерекшелiктерi байјалалтын кейiпкер †мiрiнiЎ жеке с„ттерiн б†лiп јарастырады. АдамныЎ мiнезi кҐнделiктi тiршiлiкте айјындалатыны да заЎды јґбылыс.

Портреттi очерк композициясы еЎ алдымен кейiпкердiЎ идеялыј ж„не психологиялыј мiнездеме талаптарымен аныјталады. Адамды к†рсету мајсатында автор ол жайындаЈы пiкiрiн, †згелердiЎ де к†зјарасын к†рсетедi, оЈан д„лелдемелер келтiредi. …рбiр диалог, сырт келбетiнiЎ „рбiр б†лшегi бейнеленген адамды жајсы жајтарынан к†рсету Ґшiн, не болмаса алдында байјалЈан мiнездер жайындаЈы тҐсiнiктi тереЎдету Ґшiн јолданылады. Бґл очерктегi суреттеуде †зiндiк обьектiсiмен байланысјанымен, беллетристикаЈа т„н јасиеттерге де ие. «Портрет - †зiне биография элементтерiн јосјанымен, биография емес. Портреттi очерк адамды жалпылай к†рсетудi мойнына алады. Портрет жасаудаЈы јиындыјтыЎ бiрi-очеркшi †з бiлгенiнен артыј адам туралы айтуы јажет. Осы арјылы дґрыс баЈыттаЈы дамуы аныјталады»¹¹⁴,-дейдi В.Перцов. Сонымен портрет јияли тҐпнґсја негiзiнде жасалады екен. Портреттi очеркке шеберлер јандай эпизодтарды таЎдайды? Адам биографиясындаЈы кҐрт †згерiстердi айјындауЈа к†п септiгiн тигiзедi. Сондыјтан да бґл с„ттердi таба ж„не јолдана бiлудiЎ †зi шеберлiк болса керек. Автор типтiк јасиеттердi дґрыс јолдана бiлетiн с„ттерi болады. Мысалы: «јарапайым», «батыл к†зјарасты», «еркiн адам» т.б. Алайда бґл жерде портрет спецификалыј, жеке мiнездерден айрылып, к†Ўiлге јонымды јабылданбайды. Портреттi очеркте бiр топ адамдарЈа т„н мiнездердi б†лiп, кҐшейте тҐседi, жалпыны јалдырып, кездейсојтыјты алып тастайды. Бiрај бґл жалпы мiнез најты мiнез арјылы берiлiп, портрет типтiкке айналады. Кейiпкер тип јана болмауы керек. Жазушы Ґшiн де, ојырман Ґшiн де еЎ алдымен ол тiрi адам, најты бейне болуы тиiс.

Кез-келген портреттi очерк сюжеттi бола бермейдi. Сондыјтан да портреттi очеркте басты фигура најты бiр адам болып табылады. КейiпкердiЎ шын атын атау мiндеттi емес. Кейiпкер белгiлi бiр себептерге байланысты аталмауы мҐмкiн. Бґдан портрет жапа шекпейдi. Алайда најты бiр адамды очеркке енгiзу бҐгiнгi кҐнi †те маЎызды ж„не јажеттi. Кейде портреттi очерк атјарЈан јызметi мен жајсы жајтарымен ауыстырылады. Ѕазај „дебиетiнде де портрет очеркiнiЎ Ґздiк Ґлгiлерi †мiрге дер кезiнде келiп, †з замандастарыныЎ рухани дҐниесiн тереЎ бойлаЈан деуге болады. ОларЈа ….…лiмжановтыЎ «Дихан туралы аЎыз», Ѕ.ЫсјајовтыЎ «Айша апай», Ж.ЖґмајановтыЎ «Н„йл„»т.б очерктердi атауЈа болады.

Портреттi очерктiЎ јґрылысы. М.Горький iскерлiктiЎ басты шартыныЎ бiрi «материалды артыј ешн„рсесiз, „рбiр ґсај-тҐйектiЎ †зi орныјты тґрып, ојырманныЎ ой елегiне жеткiзе бiлу» деген. Ол белгiлi бiр рамасыз, сызбасыз туындыны јґрастыру мҐмкiн еместiгiн бiрнеше рет айтјан. М.КольцовтыЎ очерк жазу барысында уајыттыЎ 95 пайызы iрiктеу мен деректердi тиiстi орналастыруЈа жґмсайтыны жайлы айтјаны белгiлi.

Очеркте «јґрастыру» ж„не «ґйымдастыру» с†здерi Ґлкен маЈынаЈа ие. …Ўгiме тек јана †мiр деректерiн iрiктеу емес, сонымен јатар, оны жоспарлау, орналастыру, монтаждау ж„не де тек јана материалдыј элементi мен тҐйiскен жерiнiЎ сапалыЈын «јалыптастыру» емес, саныныЎ арајатынасы, кейiпкерлердiЎ iшкi жан-дҐниесi мен сыртјы јоры, басты ж„не болмашы, жеке ж„не ортај тепе-теЎдiгiнiЎ јажеттiгi, јосалјы баЈыну принципi ж„не „ртҐрлi iшкi ырЈајтар жиынтыЈы, Ґндестiгi ж„не т.б. болып табылады.

ЖурналистiЎ позициясы – ол тҐпкi ойдыЎ, идеяныЎ, тајырыптыЎ айјындыЈы мазмґн мен пiшiнге јатысты ма? Композиция очерктегi тајырыпты мазмґнды жеткiзудiЎ јґралы болЈандыјтан екеуiне де јатысты болады. ЕЎ м„ндi деген бiрјатар деректердiЎ †зiнен толыј жарамды очерк шыЈа алмайды. ЯЈни, оЈан идеялыј негiз јажет. Ал тајырыпты, идеяны †ндiру шыЈарманыЎ тҐпкi ойы мен фактурасын iздестiруiне шыЈарма композициясыныЎ јабылдау јґралы, болашај материалдыЎ јґрылысы жалпы контурымен с„йкес келедi. АвтордыЎ суреттеуiнсiз шарыјтау шегiн бiлдiретiн очерктiЎ аныј-јаныЈын к†рсететiн сызба „рјашан бола бере ме?

¦здiк комбайнер жайындаЈы очерк т†мендегiдей. Кейiпкер таЎертеЎ тґрып терезеден алЈашјы јарды к†редi. Ол киiнiп, ас Ґйге шыЈады. Жґбайы табаЈа нан пiсiрiп жатады. Немересi Ґстел басында отырады. Кейiпкер јолына кҐрек алып бiрiншi јарды тазалауЈа тысја шыЈады. Сол „рекеттiЎ арасында кейiпкер балалыј шаЈын, соЈыс, соЈыстан соЎЈы Ґйлену тойын есiне алады. Бґл очерк жайлы кейiпкердiЎ †мiрiнiЎ бiр с„тiн јамтыЈан жедел суреттеме жайлы ой јалыптасады. ‡мiрбаян деректерiн баяндау (д„л фотографиялыј болса даЈы) идеялыј тараптарды айјындаусыз жеке †мiрлiк эпизодтар, шыЈармашылыј-публицистикалыј зерттемелер ојырманды ешјандай да јорытындыЈа келтiре алмайды, одан ой мен эмоция туЈызбайды. Сонымен јатар, тура нґсјаЈа баЈынбаЈан деректер дґрыс тҐсiнiлмеуi мҐмкiн. Тек јана деректердiЎ сан-алуандыЈы, тҐпкi ойдыЎ жҐрекке жетiп, ойды алатындыЈы Јана јґнды материалды †мiрге „келедi. Б.Майлин, I.ЖансҐгiров, ¤.МҐсiрепов, ¤.Мґстафин, ¤.Сланов, О. Б†кеев, Ш.Мґртаза, А.Сейдiмбек, Ж.Аупбаев ж„не т.б. очерк шеберлерiнiЎ туындыларынан очерк негiзiнен ґйымдастырушы кҐш екенiн байјаймыз.

Дегенмен, деректер iрiктелген болса, ґйымдастырушы тҐпкi ойдыЎ †зегi белгiлi. Ал ендi очеркшiнiЎ алдында М.КольцовтыЎ айтуындай «к†з тоярлыјтай» материалды публицистикалыј леп беретiндей орналастыру керек.

Бґл этапта журналистке бiрјатар јатер т†нуi мҐмкiн. Алдымен ол мазмґндаманыЎ логикасыныЎ аныЈына к†з жеткiзiп алЈаны абзал. Егер де најты дерек, тереЎ ой мен жазылЈан очерктi ојыЈан соЎ ојырманныЎ к†кейiнде јанаЈаттандырылмаЈан сауалдар болса, онда жазушы композицияныЎ еЎ басты шарттарыныЎ бiрiн орындай алмаЈан болады. µйымдастырушы кҐш еЎ алдымен газет-журналдар очеркiне јажет. Онда „рјилы деректер мен жаЈдайларды бiр-бiрiне жајын мазмґндыларды орналастырады.

Бґл шарттарЈа †згелер де јатысады; материалдыЎ б†лек тҐйiндерiн јатар баЈындыру, материал б†лiмдерiнiЎ сандыј ара-јатынасын, „ртҐрлi д„режелi ж„не жоспарды к†рсетудi дґрыс јадаЈалау немесе †зге болмыстыЎ сараптамасы.

Б†лiмдердiЎ с„йкессiздiгi, шыЈармашылыјја с„тсiздiк „келетiн бiрјатар мысалдар келтiруге болады. Газет беттерiнде жарияланЈан кейбiр очерктер мен суреттемелерде јґрылыстыЎ д„л осы тҐйiндерi бґзылЈан.

Озаттар жайлы „Ўгiмеде басты орында-†мiрбаянын айту болса, екiншi орында-најтылыј. КейiпкердiЎ †мiрiнiЎ бастысы – оныЎ еЎбегi, ал шеберлiгi ашылмаЈан кҐйде јалады.

Очерк јґрылысыныЎ басты шарттарыныЎ бiрi ол-материалды уајыт пен кеЎiстiкке с„йкес орналастыру. Очерк, „сiресе портреттi очерк кейiпкер †мiрiнiЎ „р кезеЎдерiмен байланысты уајытша параметрлердi сыйЈызады.

Мысалы Ґшiн, БАМ-ныЎ јґрылысшысы инженер Илья Яковлевич Борземов жайындаЈы „Ўгiменi алатын болсај, кейiпкердiЎ бҐгiнгi †мiрi мен ґлы јґрылыстаЈы жґмысы жайлы эпизодтан басталады. ¦здiк јґрылысшылар, јонајтар, корреспондент алЈашјы поезбен БАМ-ныЎ участкелерiнiЎ бiрiне аттанады...

«Илья Яковлевич поезЈа соЎынан кiрдi. ЖаЎЈырЈан „уен айЈайлаЈан дауыстардан паравоздыЎ дауысы да естiлмедi.» Осыдан кейiн ојырман бiрден 30-шы жылдарЈа тҐсiп, 7 жасар Илья Борземов iнiсiмен „ке-шешесiнен айырылып «аштыјтан» јайтјан Донбасс бойымен јаЎЈырып кеткенi есiне тҐседi. Илья заводта сҐргiлеушi болып 41-шi жылы 16 жасар Борземов †з еркiмен батальонЈа жазылады. Очерк соЈыс †мiрiне јґрылыста жґмыс iстеген соЈыстан јайтјан лейтенант жайындаЈы эпизодтар кезектесiп отырады.

Портреттi очерктiЎ композициясы тек сандыј балансты Јана емес, барлыј материалдардыЎ сапалыј Ґйлесiмдiлiгiн јамтиды. Најты композициялыј шешiмде сапа баланысы „дебиеттiЎ басја жанрлыј тҐрiне јараЈанда †зiнiЎ аныјтыЈымен, најтылыЈымен ерекшеленедi, яЈни, очеркте најтылы †мiрде болып жатјан ојиЈа †з д„режесiне јарай д„лме-д„л суреттеледi. М„селен, „Ўгiмеде †мiрдегi фактiлердi зерттеу арјылы ондаЈы басты рольдi атјарады. ЯЈни текстегi „ртҐрлi к†ркем-суреттеу „дiстерiнiЎ Ґйлесуi тиiс. Текстегi монологиялыј ж„не тура с†йлеудiЎ, „ртҐрлi интонациялардыЎ, „Ўгiменi жоспарлаудыЎ (эпикалыј, лирикалыј, аЎыз тектес, романдыј, мајалалыј, iскерлiк) „Ўгiмелеушi кейiпкерден „рекеттегi кейiпкерге табиЈи ауысудыЎ дґрыс јарым-јатынасы маЎызды болып табылады. Осылардан кейiн Јана композиция „Ўгiме динамикасын аныјтайды. Очерк жанрыныЎ практикасында композиция функциясыныЎ к†п тҐрлiлiгiн, шыЈарманыЎ идеясы мен мазмґнын еЎ ґтымды т„сiлмен, еЎ айјын образдармен жеткiзуге болатынын к†рсетедi.

Портреттiк очерктiЎ iшкi јґрылымыныЎ берiк болуыныЎ бiрiншi талабы тајырып †зектiлiгi, †мiр к†рiнiсiнiЎ кей тґстарыныЎ аныј суреттелуi, м„селенi бiр немесе бiрнеше эпизодтар арјылы, адамныЎ †ткен †мiрi арјылы т.б. ојиЈаны ашып беретiн јґрылымдыј формалардыЎ ед„уiр тґрајты ж„не кеЎ тараЈандыЈы кездейсојтыј емес. Портреттi очерктiЎ јґрылысында эпизод басты р†л атјарады. Эпизод – јойылым. Ол †з бойына к†птеген фактiлердi жинап, идеяныЎ пайда болу процесiн тездетедi.

ОчерктiЎ эпизодтан басталЈан бiрiншi абзацы ыјшамды баяндаудыЎ јарјынды јалпын к†рсетедi. Асыјпай дамыЈан экспозиция повесте не романда ондаЈан беттердi алса, ал очеркте санаулы жолдардан кейiн ојырманныЎ бiрден тајырыпја енiп кетуiне, м„селе м„нiн, адам таЈдырын најты тҐсiнуiне мҐмкiндiк бередi. Мґндай бастау ауызша „деби-к†ркем „дiстердiЎ интонациясын талап етедi. Бґл „дiстiЎ еЎ к†п тараЈан тҐрi репортаждыј бастау. Ѕойылым, эпизод шаЈын суреттiк к†рiнiс ојырманды бiрден суреттелiп отырЈан ојиЈа проблемасыныЎ ортасына алып барады.

Сонымен ыјшамдыј †зiнiЎ јґрылымдыј формаларын ґйЈартады. Очеркист ојырманныЎ к†з алдына ойша ојиЈаны елестетуiне мҐмкiндiк бередi. ОчерктiЎ †те бай т„жiрбиесi „ртҐрлi компоненттердi пайдалануЈа мҐмкiндiк жасап бередi. Мысалы, ойды ыјшам жеткiзудiЎ жолдары т†л с†з, диалог, пейзаж, шолу, кейiпкердiЎ естелiгi, авторлыј пайымдаулар, арнау с†з арјылы жҐзеге асады.

Очерк тҐрiне жајындастыратындай тајырыбы „ртҐрлi суреттердi не байланыстырады? Басја очерк тҐрлерi секiлдi ґјсастыј iшкi јґрылысында, яЈни шындыјты к†рсете бiлу „дiсi – бiр јґбылысја јатысты најты ојиЈаларды, фактiлер жиынтыЈын ґштастыру. Суреттеуде портреттi очерктегiдей жазушыныЎ бiр Јана кейiпкерге тојталуы болмайды. Мґнда беллетристикалыј очерктегiдей кейiпкерлер сојтыЈыспайды, сюжет жој. Басты кейiпкер мiндетiн к†бiнде ґжым атјарады. ‡мiр динамикасын дґрыс жеткiзу Ґшiн, шыЈарма тајырыбын аныј ашу Ґшiн суреттер †згеше орналасады. …рбiр суреттеу М.Пришвин пiкiрiнше бґл: « ...јиын бiр н„рсенi ерiтуге» тырысу. Онда очеркшi «†з ойын физикалыј тҐрде iске асырады» [98,11-13],-дейдi. Басја да очерк тҐрлерiмен јатар, суреттеу де †з тарихына ие. БҐгiнгi кҐнге дейiн †зiнiЎ танымдыј м„нiн жоЈалтпаЈан тамаша к†ркем јґжаттардыЎ iшiнде С.АксаковтыЎ «Орынбор аЎшысыныЎ суреттеулерi», И.ТургеневтiЎ « Орман мен дала» очерктерi жатады. Ѕазај „дебиетiнде де суреттеулер ХХ Јасырда Ґлкен м„нге ие болып дамыды.

µлы Отан соЈысы кезiнде газеттер мен журналдарЈа суреттеулердi жиiлетiп бере бастаЈан. Д„л осы кезеЎде суреттеу „дебиетттiЎ маЎызды бiр б†лшегiне айналЈан деуге болады. Суреттеу ґЈымыныЎ †зiнде к†ркемдеу маЈынасы жатыр, яЈни суретпен ойлау, с†збен к†ркемдеу, †мiрдiЎ „ртҐрлi јґбылыстарын ојырманЈа ґсыну. Алайда очеркист фактiлердi жауынгер ретiнде јолданады. Бейнелеу †нерiндегiдей зат бiтiмiн суреттеудiЎ †зi философиялыј ой-толЈауЈа „кеп тiрейдi. Осыдан барып бајылау сананыЎ жетiстiгiне айналады да, алЈашјы ой-пiкiрдi жалпыЈа ауыстыратын с„ттер жалЈасады, мґнда т„жiрбие, ассоциация, автор бiлiмi ґштасады. Очеркшi суреттемеде дҐниеге к†зјарасына сай †мiрдiЎ белгiлi бiр жаЈын к†рсетедi. Материал јаншалыјты к†ркем болса да автор к†здеген мајсатты эпизодтар к†мегiмен шебер бере алмаса суреттеме с„тсiз шыЈады. Суреттемеде тајырыппен байланысјан бiр топ адамды к†ремiз. Бґл материалдыЎ формальдi бiрлiгi емес, автор ойын бейнелеп жеткiзуге арналЈан бейнелер жҐйесi. СуреттеменiЎ с„ттiлiгi жиналЈан фактiлердiЎ санында емес, ојырман ойы мен сезiмiне јалай „сер ететiндiгiнде. Суреттеме авторы Ґшiн „ртҐрлi формалар берiледi: суреттеу, заметка, эпизодтар сериясы, ку„гер „Ўгiмелерi, сґхбаттасу мен хат тҐрлерi т.б. СоныЎ †зiнде очеркшi алдында таЎдалЈан обьектiге д„л бајылау жасау, дґрыс к†зјарас јалыптастыру талабы јойылады.
Беллетристикалыј очерк. …ртҐрлi „леуметтiк ортада туЈан мiнездердiЎ сојтыЈысуы беллетристикалыј очерк зерттеуiнiЎ обьектiсi болып табылады. Егер публицистикалыј очерктегi идея ојырманЈа автордыЎ јґбылыстарды сараптауы арјылы жетсе, беллетристикалыјта – к†ркем „дебиет жолымен к†рiнедi. Беллетристикалыј очерктiЎ негiзi кез-келген драмалыј конфликт, мiнездер сојтыЈысы болып табылады. Сонымен јатар мґндай очерктерде басты ойды к†рсететiн бiрнеше †зара байланысатын сюжет желiсiн табуЈа болады. Беллетристикалыј очеркке В.Овечкин былай деп аныјтама бередi: « Ол †мiрдiЎ јандай да бiр јґбылыстары жайындаЈы к†ркем тҐрдегi ојырманмен жҐргiзiлетiн Ґлкен бiр „Ўгiме» [99,190].

Беллетристикалыј очерк жеткiзе бiлу кҐшiмен, тартымдылыЈымен ешбiр публицистикалыј туындыЈа орын бермейдi, алайда мазмґндау амалы осы заманЈа лайыјты орналыстыру „дiсi †згешеленедi. Беллетристикалыј очеркте жазушыныЎ кейiпкерлердi тудыру, сомдау, адамдардыЎ жан-жајтылыЈын к†рсете бiлу шеберлiгi негiзгi маЎызы болып табылады. Публицистикалыј пен беллетристикалыј очерктер бiр-бiрiне јарама-јарсы, бiрај екi жаЈдайда да беллетрист пен публицист жолдары бiр iзге тҐседi.

Публицистикадан беллетристикаЈа к†шу баяу, бiртiндеп iске асырылады. Очерк бiр элементiн жоЈалтып алып, екiншi бiрiне ие болып жатса да заЎды јґбылыс. Себебi, мiнездердiЎ зерттеуiн јґбылысја т„уелсiз жҐргiзе алмайтыны сияјты, „дебиетте јґбылыстарды зерттеуде адамдарды б†лiп јарауЈа болмайды. Очеркист жай Јана «беллетрист» болып јала алмайды, сонымен јатар Јылымнан да алынЈан элементтер болЈандыјтан зерттеушiнiЎ де мiндетiн атјарады.
Публицистикалыј очерк. Публицистикалыј очеркте материалЈа ерекше „леуметтiк, саяси тереЎдiк бере отырып, публицистикалыј бастама басты орын алады. Публицистикалыј очерк †мiрдi к†рсетуде јарапайымдылыјја, келтiрiлген суреттiЎ јоЈамдыј ойын мазмґндауЈа бейiм. Мґнда образдыј жҐйе екiншi орынЈа јойылады. Публицистикалыј очеркке Т.Ыдырысов былай аныјтама бередi: « Публицистикалыј очерк-„леуметтiк-саяси јґбылыстардан, †нерк„сiп пен ауыл-шаруашылыЈыныЎ, м„дениеттiЎ тҐйiндi м„селелерiнен келелi ой јозЈау, пiкiр айту Ґшiн таптырмайтын форма. Очеркист ојушылармен сыр шертiседi, ой мен сезiм арјылы †з д„уiрiнiЎ тынысын ојушыЈа жеткiзуге тырысады» [4,91], -дейдi. Сонымен публицистикалыј очеркте ойлау, сараптау, толЈау басты р†л атјарады. ‡з пiкiрiнiЎ шындыјја сай екендiгiне ојырман к†зiн жеткiзу Ґшiн жазушы сґрајтар јоя отырып, оЈан жауапты †зi јайтарып, болЈан ојиЈа д„йектерiн суреттейдi. Мґнда сюжет емес, публицистикалыј тапсырма ґйымдастырушы элемент болып саналады. ‡мiрдiЎ „р јырын автор к†кейiндегi сґрајпен байланыстыра отырып, шыЈармадаЈы публицистика „рјашан бiрiншi орында тґрады.

Ѕазај „дебиетiндегi публицистикалыј очерктiЎ Ґздiк Ґлгiлерiне М.…уезовтiЎ «Алтындай асыл болашајты ґрпај бар», Ж.МолдаЈалиевтiЎ «КҐй толЈауы», М.ЅаратаевтыЎ «К†зi ашылЈан бґлајтар», С.М„уленовтiЎ «Жґмысшы – ардајты ат» очерктерiн жатјызуЈа болады.

Очерк к†ркем –публицистикалыј жанр екендiгiне к†зiмiз жеттi. Бґл жанрды басјаша јарастырса, оныЎ †зiндiк ерекшелiктерiне жол табу јиындыјја тҐседi. Очерктiк бейне к†ркем бейненiЎ барлыј јасиеттерiне ие, ол эмоционалды, жеке дара †мiрдiЎ јорытындысын ж„не †мiрлiк јґбылыстардыЎ баЈасын к†рсетедi. Очерктiк бейненiЎ †зiндiк ерекшелiгi оныЎ табиЈи деректiлiгiнде емес деректердi жинајтап јорыту негiзiнде јґралЈан очерктер †те к†п таралЈан. ОчерктiЎ мазмґны тек факт жайлы хабарлап јана јоймайды, сондай-ај сол факт автор ойындаЈы публицистикалыј идея, проблемасын айјындауына себепшi болуын к†здейдi.

Ендi очерктiк бейне, очерктiк стильдiЎ ерекшелiктерiн айјындауЈа к†шейiк. Очерк жанрыныЎ к†ркем „дебиеттiЎ басја жанрларымен теЎдесуiне Ґлкен септiк тигiзген ґлы жазушыларымыз. Олар очерк жанрына сҐйiспеншiлiкпен јараЈан, †здерiнiЎ бҐкiл шыЈармашылыј жолында очерк жазумен јатар, очерк жанрын насихаттап, оныЎ маЈынасы мен к†ркем-публицистикалыј кҐшiн тҐсiндiрумен †ткен.

Очерк жанрыныЎ †зiндiк ерекшелiгi екi б†лiнбес бастаудыЎ бiрлiгiнде, яЈни „леуметтiк публицистикалыј бастау мен „деби бастау. ОчерктiЎ ерекшелiгiн „Ўгiмемен тыЈыз байланысты десек, онда оныЎ публицистикалыј зерттеумен де байланысын жојја шыЈаруЈа болмайды.

Бiз к†птеген „леуметтiк зерттеумен байланысы аныј „лем ж„не јазај „дебиетiнiЎ очерк емес шыЈармаларын мысалЈа келтiре аламыз. ОныЎ iшiнде Ы.Алтынсарин „Ўгiмелерi, М.…уезовтiЎ «‡скен †ркен» романы, З.ШашкиннiЎ «Темiртау» романы, ¤.МҐсiреповтiЎ «Ѕазај солдаты» романын мысалЈа келтiруге болады.

Бґл романдардыЎ бiрјатар тарауларында авторлардыЎ тарихи-философиялыј толЈаныстары, „леуметтiк јорытындылар „д„уiр орын алЈан. АталЈан шыЈармалар сол кездегi экономистер, тарихшылар мен статистердiЎ деректерiне јараЈанда најтылау, д„лдiгi молдау десек артыј болмас. Кез-келген жазушы-реалист жазар алдында болмысты жаЎадан зерттейдi. Ѕґнды шыЈарманыЎ басты шарты – бајылаудыЎ молдыЈы. Бiрај †мiрдi зерттеу авторЈа †зiнiЎ кейiпкерлерiнiЎ мiнез-јґлјын дамытуЈа, сюжеттiк ж„не композициялыј ситуацияларды јґруЈа к†мектеседi.

Болмысты „леуметтiк зерттеудiЎ мајсаты, жазушыныЎ †з бастамасы арјылы жҐзеге асады. Ол очеркшiнi †мiрмен тыЈыз байланысја апарып, очерк жанрын Јылыммен, публицистикамен, саясатпен тiкелей жајындастырады.

ОчерктiЎ кҐшi – болмыспен тiкелей јатынаста. ОныЎ образыныЎ, сюжетiнiЎ, композициясыныЎ, стилiнiЎ, тiлiнiЎ немесе басја к†ркем „дебиет компоненттерiнiЎ ерекшелiктерiн аныјтайды. ОчерктiЎ „дебиетке ортајтыЈы, оныЎ образдарыныЎ публицистикалыј толыјтыЈы, јоЈамдыј-„леуметтiк јґбылыстарды зерттеудегi р†лiне тојталып к†ремiз.

Егер очерктi Јылыми „дебиетпен салыстырсај, онда оныЎ ерекше белгiсi - образдылыјпен †мiрдi зерттеу јатар жҐредi. Очерктi „Ўгiме, повесть, роман, поэма т.б. салыстырсај, оныЎ ерекшелiгi публицистикалыј зерттеу стилiнде дер едiк. Осындай зерттеу таЎбасы КеЎестiк очерктерде кеЎiнен орын алЈан. Ѕазiргi очерктерде де †мiрдiЎ барлыј салаларындаЈы жаЎашылдыјтыЎ к†беюiне байланысты очерктiЎ танымдыј †рiсi де молайа тҐскен. Очерк жанры болмысты Јылыми таныммен тыЈыз јарым-јатынаста ґстайды, ал Јылым бҐгiнгi таЎда Ґлкен кҐшке ие деуге болады.
¤абит МҐсiрепов очерктерiнiЎ шеберлiк сыры

ШеберлiктiЎ сыры мен „дiсi к†п јырлылыјты талап етедi. Сюжеттiк желi, композициялыј бiтiм, образ, деталь, тiл мен стиль ерекшелiктерi шеберлiктi јамтиды, бґл компоненттер бiр-бiрiмен жымдасјанда Јана шыЈарманыЎ тынысы кеЎеймек.

1976 жылдыЎ екiншi с„уiрiнде Алматы јаласы шыЈармашылыј одајтар басјармаларыныЎ бiрiккен пленумын ашар алдындаЈы с†йлеген с†зiн ¤.МҐсiрепов: “Очерк к†ркем шыЈармадай болсын” деп атапты. “…рбiр †нер туындысына идеялыј-к†ркемдiк жаЈынан биiк талап јоятын кез жеттi. Сонымен бiздiЎ жазып жҐрген очерктерiмiз к†ркем шыЈармадай болсын, ал к†ркем шыЈармамыз очеркке ґјсап кетпесiн деп јатал талап јоятын кез жеттi” [88,584],-деп †зiне де †зге очерк жазушыларЈа да жоЈары талап јояды. К†ркем очерк жазуда басјаларЈа Ґлгi-†неге болЈандыЈы туралы Јалым А.Нарымбетов “Очерк жанрыныЎ шеберi” атты мајаласында былай дейдi: “¤.МҐсiреповтiЎ очерктерiн ојыЈанда негiзiнен жајсы „сер аламыз. ОныЎ „рбiр очеркi к†ркемдiк шеберлiгiмен, идеялыј ой-пiкiрiнiЎ салмајты да маЎыздылыЈымен есте јалады. Ѕазiргi јазај „дебиетiндегi очерк жанрын жетiлдiрiп, кемелдендiре тҐсу баЈытында жазушыныЎ шыЈармашылыј к†п еЎбек сiЎiргенiн айрыјша атаЈан ж†н” [100],-дейдi.

1916 жылЈы јазај халјыныЎ ґлт-азаттыј к†терiлiсiнiЎ даЎјты батыры Амангелдi Иманов туралы жазушы Б.Майлин мен ¤.МҐсiрепов бiрiгiп “Батыр большевик Амангелдi” атты к†ркем очерктi жазады. Ол алЈаш рет “Социалды Ѕазајстан” газетiнде 1936 жылы жарияланады. АвторлардыЎ бґл очеркi бiрнеше б†лiмнен тґрады, алЈашјы “µры”, “Жынды”, “Жеке батыр” б†лiмдерiнде АмангелдiнiЎ балалыј, жас†спiрiм шаЈы бейнеленедi. А.Иманов жас шаЈында-ај iрi iстерге јатысарлыј сана - парасаты жетiлген, жас жiгiттiЎ кемелденгенге дейiнгi †мiр ојиЈалары, естiген, к†ргендерi, †скен ортасы, алЈан т„лiм-т„рбиесi, елеулi болмыс-бiтiмi iрiктелiп, шыЈарма желiсiне †рiлген.

Б.Майлин мен ¤.МҐсiрепов тарихи шындыјја сҐйене отырып, сол кезеЎдегi јазај бай-шонжарларыныЎ таЈылыј †мiрiн, озбырлыј „рекеттерiн †лтiре шенеп, халыјтыЎ аянышты тґрмысын кеЎiнен јамтыЈан. Очерктегi ојиЈалар негiзiнен басты кейiпкер Амангелдi т†Ўiрегiне шоЈырланЈан.

Бґл к†ркем очерктiЎ басында-ај Амангелдi бейнесiн айрыјша суреттеп, „леуметтiк саяси јайраткердiЎ †су жолыныЎ †зiндiк заЎдылыјтарын мҐлт жiбермегендей. “КеЎ маЎдайлы, келте мґрынды, адырај к†здiлеу, јою јара кiрпiктерi с„л јайјайып тґратын, шалјајтау бiткен денесi кеп-кесек јара бала тым тентек болды. ТаЎныЎ атысы, кҐннiЎ батысы дамылы жој, сирајтары жарылЈан, јап-јара, јашан к†рсеЎ де †мiрi алыс-жґлыс жҐгiрiспен †тедi” [88,432],- дей келе, АмангелдiнiЎ †р мiнезi жас†спiрiм кезiнде к†рiне бастаЈанын, жанары оттай, киiктiЎ асыЈындай, шымыр, намысшыл, ойын јґмар, дос жанды, жайдары болып †скенiн кейiпкер мiнез-јґлјын бергенде †з бойына шај бояу, †рнектерi ашыј, „рi Ґйлесiмдi етiп суреттейдi.

АмангелдiнiЎ „кесi ¦дербай шыр бiтпеген кедей болады. АЈасы онЈа, †зi сегiзге келгенде „кеден айрылып, жетiм јалып, шешесi Ѕалампыр балаларын асырау јамымен Балыј деген кедейге кҐйеуге шыјјанын, ауыр салмајтыЎ зардабын, јазај аулындаЈы сол кезеЎдегi мґјтаждыјтардыЎ бетiн бґл очеркте толыј ашјан деуге болады.

Амангелдi он т†ртке келгенде тентектiгiн тыйып, еЎбектенiп Таубай деген байЈа јойшы болып, Ґш жылЈы еЎбегiн анасы сґрай барЈанда Таубай бiр јотыр јозылы јой бередi. Таубай шешесiн балаЈаттаЈаны Амангелдiге јатты батып, К†шкiмбай байдыЎ јойшысы Ахмет екеуi бiр ту јойын бауыздап, јойдыЎ басын байдыЎ керегесiне iлiп, бiр јґнанын мiнiп, бала јарајшы деген атја ие болады. Бґл очерктiЎ “Жынды” б†лiмiнде Амангелдi Ґш жылЈа тҐрме кесiледi. Байлардан толыј кегiн ала алмаЈан Амангелдi “Бала јарајшыдан” “Амангелдi јарајшыЈа”айналып шыЈа келедi. Осы тґста Амангелдi бейнесiнiЎ нанымды мiнез-јґлјы, iс-„рекетi, оны јоршаЈан орта, басынан кешкен алуан ојиЈалар б„рi †з кезегiмен, шындыј шеЎберiнен шыјпай, †мiрдегi орны табиЈи бейнеленген. К†ркем очерктiЎ екiншi б†лiмiнде жиырма беске аяј басјан шаЈын: “... екi иыЈына екi жiгiт мiнгендей, екi бiлегi жґп-жуан темiрдей, “балуанмын” деп жҐрген жiгiттердi алыса кеткен жерде-ај атып жiберетiн едi” [88,438],-деп мiнез-јґлыј, iс-„рекетiн тґтас к†рсеткен.

1914 жылы К†кшетау уезi Саумалк†л јаласынан ајталып, елiне јайтып келе жатып Б†рлi деген купецпен танысып, 12 табын †гiзiн Себелеге айдасатын болып келiсiп, 600 сом ајша табады. Амангелдi †мiрiнде бiрiншi рет поездЈа отырып, ПетерборЈа барЈаны да јызЈылыјты баяндалады. Петербордан бiрталай бiлiм алып, дҐние к†рiп, Амангелдi елiне јайта оралЈанда елдегi болыс-билер таЎ јалысады. Осы ојиЈаларды баяндаЈанда екi автор АмангелдiнiЎ †су жолдарын сатылап баяндау „дiсiн пайдаланЈанын к†ремiз.

“Жеке батыр” б†лiмiнде Амангелдi Иманов бейнесi кеЎiнен ашыла тҐседi. 19 бен 43 аралыЈындаЈы жасты јара жґмысја алу туралы патша жарлыЈына Амангелдi тҐпкiлiктi јарсы шыјјан тґсы очеркте тыЎ деректермен баяндалады.

“Арјамызда ај патша,

Тајыр баста тар нојта,

Арја жауыр, бел кеткен,

ЅијаЎдай бер ер батса !” [88,441],-

Амангелдi бойындаЈы батырлыј јоЈамдыј биiк мајсат жолында, ерлiк, јаѕармандыј, јайсарлыј мiнез к†рсету барысында аЎЈарылады. Осы жерде јалыЎ ел болыс-би, писарь, тiлмаштарЈа жем болып шыЈа келедi. Амангелдi соЎына ерген кедей жастары Јана т†Ўiрегiне сарбаз жинап, к†терiлiске дайындалады. Амангелдi бейнесiн сомдау Ґшiн екi автор оЈан „р јырынан сипаттама жасайды.“Бермеймiз” деген с†здi батыл айта бiлген, ер жҐрек, адал ґл Амангелдiнi тыЎдаЈан к†пшiлiк Еверсманды болыс-билерiмен шошайтып тастап, АмангелдiнiЎ артынан еруiнiЎ †зi оныЎ к†семдiгi мен шешендiгiн д„лелдесе керек.

“Батыр Сардарбек”, “Екi соЈыс”, “Екiншi сыр”, “Батыр-большевик”, “БольшевиктiЎ †лiмi”, “Ѕґн” б†лiмдерiнде Амангелдi Иманов бейнесi шыЎдала тҐсiп, †ресi кеЎ, табанды кҐрескер ретiнде бейнеленедi.

Амангелдi †мiрде болЈан кiсi. Бiр кiсiнiЎ басынан †ткен ојиЈаны екi автор бiр к†ркем очеркке сыйЈыза отырып, балалыј шаЈы мен жастыј д„уренiн Ґш-т†рт б†лiмге топтап, есейiп, ес жиЈан †мiр кезеЎдерiн де „рбiр најтылы деп аталатын жаЈдайЈа лайыј сенiмдi кҐрес, тартыс арјылы †скенiн шебер суреттеген. Бґл к†ркем очерктегi адам †мiрi шыЈармашылыјпен жҐзеге асырыла отырып, замана јаѕарманын, оныЎ рухани жан-дҐниесiн, мајсат-мҐддесiн, ой-сезiмiн шыншылдыјпен †рнектеп, Амангелдi характерiн ашуды биiк мґрат тґтјан. Очерктегi батыр Амангелдi †мiрдегi †з јалпын сајтап, шынайы с†зiн айта алЈандай „сер етедi.

К†ркем шыЈармадаЈыдай к†ркем очеркте де адам бейнесiн мҐсiндеудiЎ жолдары к†п екенi аян. К†ркем очерктегi адам бейнесiн айјындайтын к†ркемдiк компоненттердiЎ бiрi - портрет. Портрет туралы …ди Ш„рiповтiЎ пiкiрiне жҐгiнсек: “Портрет „р адамныЎ †зiндiк сипатын, †зара бiтiмiн танытуЈа да елеулi јызмет етедi. Сонымен јатар, портрет адам характерiнiЎ негiзгi †згешелiгiн де бiлдiрiп отыратын шыЈармадаЈы к†ркемдiк компонент. Жазушы ойыныЎ тҐпкi јазыЈы, кейiпкерге деген оныЎ негiзгi к†зјарасы, суреткерлiк позициясы осы портрет арјылы да жобаланып жатады” [101,260],-дейдi. Шын м„iнiнде бґл к†ркем очерктегi Амангелдi бейнесi де бiрнеше жерде портрет арјылы есте јаларлыјтай етiп мҐсiнделгенiне ку„ боламыз. “...екi бiлегi жґп-жуан темiрдей, “балуанмын” деп жҐрген жiгiттердi алыса кеткен жерде-ај атып жiберетiн едi. Екi к†зi јып-јызыл, јґрбы-замандастары ыЈысып жҐретiн болды. ‡зi „ншi, †зi домбырашы, ойын-той, јыз-јырјынныЎ да туы болды. КҐрес бола ма, жамбы атыла ма, жерден ат Ґстiнен кҐмiс алу бола ма, АмангелдiнiЎ алдына жан шыЈа алмайды. БайлыЈына мас болып жҐретiн мырзалардыЎ †зi-ај мґныЎ алдынан кесiп †те алЈан жој” [88,438],-деп кейiпкердiЎ мiнез јґбылысын, с†йлеу м„нерiн, кескiн-келбетiн суреттеуде авторлар шеберлiк танытјан. Очерктегi осы портрет-мiнездемеден батыр АмангелдiнiЎ тҐр-тґлЈасын есте сајтап јалуЈа мҐмкiндiк жасалЈан. Келе-келе батырдыЎ болыс-билерге јарсы шыЈа бастаЈанын к†ркем очеркте најты ојиЈалар негiзiнде баяндайды.

А.ИмановтыЎ адамдыј, азаматтыј ж„не јайраткерлiк сипатын тани отырып, бґл очеркте АмангелдiнiЎ iс-„рекет Ґстiндегi шын келбетiн, таза табиЈатын адастырмай аЎЈартатын бiрталай суреттер бар. Басты бейненiЎ ґлт азаттыјты аЎсаЈанын, сол жолда жанын аямай јызмет еткенiн, “азаттыј” деген „демi ґранныЎ байыбына тереЎ барЈанын, аса шытырман, јиын с„ттерiн де к†рсету арјылы јос автор бiлгiрлiкпен сенiмдi ашјан.

Бґл к†ркем очерктегi Амангелдi батырдыЎ †скен ортасы заманныЎ к†п сырлары шыншыл кестеленгенi даусыз. “БатырдыЎ биiк тґлЈасы” ¤абит МҐсiреповтiЎ јазај халыј батыры Амангелдi Иманов туЈанына 100 жыл толуына орай 1975 жылы жазылЈан к†ркем очеркi. Мґнда бiрнеше бейне сомдалЈан. АмангелдiнiЎ соЎЈы „йелi – Балымды жазушы алЈаш кездестiрген с„тiн былай баяндайды: “Бiр кҐнi маЈан бiр мосјалдау тартјан „йел келiп жолыјты. Басын јой жҐнiнен тојылЈан јалыЎ јара ш„лiмен орап алЈан. Бет-аузы талай Ґсiнiп јара-ала, торы-ала болып кеткен. АяЈында байпајты етiк, бґтында кҐйеленген терi шалбар, Ґстiнде торы јґлынныЎ терiсiнен жасалЈан тозыЈы жеткен шолај тай-жајы” [88,478], - деп БалымныЎ †з аузынан †ткен †мiрдi Амангелдi †мiрiндегi тарихи даталарЈа с„йкестендiре бейнелеген. Бґл очерктiЎ †н бойынан байјайтынымыз АмангелдiнiЎ кейде јызба, кейде жайдары, тґтас алЈанда ґтјыр мiнездерiн ¤.МҐсiрепов Балым жеЎгейдiЎ †з аузынан естiгенiн, †мiр жолы тарихи шындыјја „бден с„йкес екенiн шыншыл суреткерлiкпен ашып бергендiгi жазушыныЎ даусыз табысы.

Автор Амангелдi Имановпен жасынан бiрге †скен, јайтыс болЈанЈа дейiн жанында болЈан …лжан ЅарабаевтыЎ естелiгiн де †з аузынан айтјызады. “Бiрер мысал келтiрейiк: Амангелдi бала кезiнде бiздiЎ жајын аЈамыз Рахмет Шанамбайґлы дейтiн бай адамныЎ екi жыл јойын бајты. АЈамыз берем деген еЎбек ајысын бермей јалды. Кейiн, Амангелдi 17-18 жасја жеткен соЎ, маЈан:

-АЈаЎды бiр јан јајсатам, айтпадыЎ деме! – дедi. ¦ш кҐннен кейiн РахметтiЎ бiр жесiрлiк јара јасја айЈырын барымталап „кеттi” [88,481]. ¤абит МҐсiрепов Амангелдi мiнезiнiЎ ерекшелiгiн јабаЈын да тҐйе бiлетiн, жҐрегi жарыла кҐле алатын адам болЈанын, халыјтыЎ азаттыј жолындаЈы асјај „рекеттерiн, адамгершiлiк ардыЎ тазалыЈы Ґшiн тартыс Ґстiндегi јарекеттерiн …лжан арјылы фактiлiк м„лiметтердi екшелеп с†йлетедi. Жазушы АмангелдiнiЎ шежiре кiтабы болЈанын, оныЎ тезбе-тез шежiресiнiЎ маЎызды беттерiнен Ґзiндi беру арјылы најты †мiр шындыЈын к†ркем публицистикалыј тґрЈыдан ашып к†рсетуге баЈындырЈан.

¤абит МҐсреповтiЎ к†ркем очерк жазудаЈы шеберлiгi туралы Т.Ыдырысов: “¤.МҐсiрепов – „Ўгiме, новелла жанрыныЎ шеберi Јана емес, сондай-ај к†ркем очерктiЎ де ґстасы. Ол „рбiр с†здi таЎдап, iрiктеп, орнымен јолданады, с†йлемдерiн ыјшамдап ойлы јґрайды, кейiпкерлерiнiЎ мiнезi мен iсiне орай тыЎ, шґрайлы теЎеулер, эпитеттер, метафоралар iздейдi, реттi жерiнде мајал-м„телдерге жҐгiнедi” [2,37], - деп баЈа бередi.

Ѕазај „дебиетiнiЎ басја жанрлары сияјты 30-шы жылдардыЎ екiншi жартысында очерк сан жаЈынан да, сапа жаЈынан да iлгерi адым жасауы ґлы жазушыларымыздыЎ, оныЎ iшiнде ¤абит МҐсiрепов шыЈармашылыЈынан Ґлкен орын алЈандыЈын, соныЎ iшiнде Амангелдi Иманов туралы очерктерiндегi адамдар бейнесi жайындаЈы Јана „Ўгiме јозЈадыј. ТарихтыЎ тереЎiне ҐЎiлу, одан таЈылымды ојиЈалар, мiнездер табуды жазушы басты мајсат еткен, бґл јазај „дебиетiндегi жајсы тенденция екендiгiн айтуЈа болады. Очеркист Амангелдi туралы жылы лебiз Јана айтпай, оныЎ †згеше бiлiмдi, кеЎ парасатты, халјыныЎ ґлы болЈандыЈын жҐйелеп, сенiмдi суреттеп бере алЈан.

Ѕорыта айтјанда, ¤абит МҐсiрепов Амангелдi Иманов туралы к†ркем очерктерiнде батырдыЎ таЈдыры, мiнезi, iс-„рекетi арјылы кҐрделi, „рi сан алуан байланыстар мен јарым-јатынастарды аша бiлген. ХХ ЈасырдыЎ басындаЈы ел таЈдыры, адам таЈдырын суреттеудi, Амангелдi ИмановтыЎ кҐрескерлiк бейнесiн ашуды тҐпкi мајсат еткен жазушы †з биiгiнен к†рiнген десек артыј болмас.