Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

Қайтып тағдыр оларға көрісуді жазбады. Әрине, жоғарыдағы оқиғалардың тоғысуы, әрі, шекаралық аймаққа іссапарға шығуы, қауіпсіздік мекемелерін «қатты алаңдатады» және тұтқындауға оңтайлы сылтауды пайдаланып қалады. Л.Ж.Күдеринаға әкесінің тергеу ісі туралы берілген анықтаманың көшірмесін ұсынумен шектелеміз.

Қызы Лариса Жұмаханқызының жинақтаған мағлұматы бойынша, 1937 жылы 15 маусым күні бірінші рет сұрақ алынады, 4 тамыз күні екінші рет шақырылады. Ал 28 қазан күні тергеудің аяқталғаны туралы хабарланады. 1937 жылы 11 қараша күні Айыптау қорытындысы жасалады. 1938 жылы 6 наурыз күні айып қорытындысымен танысып, қол қояды. Ертеңінде, яғни, 1938 жылы 7 наурыз күні:

Арада бір ай өткеннен кейін, яғни, 1938 жылы 23 сәуір күні: Бірінші дәрежелі аса ауыр қылмыстарды біле тұрып жасырғаны үшін 1902 жылы Тамбов облысының Русанов уезінде туған, орташаның қызы, орыс, орташа білімді Татьяна Георгиевна Күдерина-Насонова Қылмыс кодексінің 58 бабының 2, 7, 8 және 11 тармақтарымен айыпталып, 2 жылға жылға Алматы мен облыс орталықтарынан тыс шалғай аудандарға (өзі Шымкент пен Жамбыл облысын қалаған) жер аударылады. Сөйтіп, екі жасар ұлымен, бір жасар қызын қолтығына қысып, өмір үшін жанталасқан күресті бастайды. Алматыға оралған соң мектепте мұғалім, ботаника институтында қызметші болып өлмеші күн көреді.

Соның ішінде қаншама құнды ғылыми зерттеулер ізім-ғайым жоғалып кетті десеңші. Оған Ж.Күдериннің елге қайтып оралған екі жылдың ішінде жазып, баспаға ұсынған мына еңбектерінің тізімі мысал бола алады:

Өкінішті, алаңға толы аз ғұмырда осыншама ғылыми зерттеу жүргізген ғалымның сан-салалы еңбектері екі бірдей қамақтың (1930-1935, 1937) кесірінен тәркіленіп (аяқталғаны бар, аяқталмай қалғаны бар) қолжазба күйінде жарық көрмей кетті. Оған Т.Г.Күдерина-Насонованың:

Ал қысылған кезде тергеуші Уали Якупов қайтарып берген сирек кітаптарды Ж.Күдериннің Ташкентте оқытқан шәкірті С.Кеңесбаевқа ұсынған. Соның ішінде «Салыстырмалы сөздіктің» қолжазбасын да өткізеді. 5 жыл өткеннен кейін академик: «Қолжазбаның уақыты өтіп кеткен. Маңызын жойған», – деген сылтаумен, 640 сомға бағаланған сөздіктің қолжазбасының ақшасын төлемей, Сарым Жұмаханұлы Күдеринге қайтып берген. Ал бұл ғалымның 70 баспатабақтық фразелогиялық түсіндірме сөздігі әр тұста жариялым көргені белгілі. Ол еңбектің обалын да өзімен бірге ала кетті.

Қара дәптер. Дін мен жыланның арбауын көркем тәсілмен салыстырып жазылған сатиралық шығарма. Бұл шығарма ғылым мен тәжірибенің, қаламгерлік пен ғалымдықтың түйсіну шегінде орындалған еңбек. Ол Орта Азия Мемлекеттік университінің қабырғасында жүргенде жыландардың өміріне, олардың мінез-құлығына бақылау жасап, байқағандары мен жүргізген тәжірибелерін шақпақ жолды қара тысты дәптерге түсіріп отырған. Ол үшін Ж.Күдерин өзінің пәтерінде жыландардың ордалы жымын (террариум) ұстаған. «Қара дәптер» аталып кеткен бұл дәптердегі жыланжардың арбау әдістері мен барлық бағыттағы діни уағыздар мен зікірлерді жарыстыра отырып, философиялық, танымдық, психологиялық салыструлар жасаған. Әрі ғылыми, әрі танымдық, әрі көркемдік маңызы терең, орындалуы тосын бұл «Қара дәптерге» С.Сейфуллин пікір білдіріп, «Көкшетау» дастанында Жұмаханның атын атап өткен. Айдаудан қайтып келген кезде онымен М.Жұмабаев та танысып, оның бұл туындысына жақсы пікір білдірген. Бұл туынды екінші реткі жүргізілген тергеу тұсында тәргіленіп, жоғалып кеткен. Сол дәптермен бірге Ж.Күдериннің өмірінің соңғы жылындағы еңбектері жарияланбай қалған.

Өкінішке орай, қазақ жаратылыстану ғылымдарының алғашқы қарлығашының бірі, зерттеулерінің өндірістік мәні бар, нақты қолданымға түскен, күні бүгінге дейін жолға қойылмаған және аттары мүлдем ұмытылып бара жатқан өсімдіктер мен зоологиялық терминдердің атауларының авторы Жұмахан Күдериннің есімі ғылым саласында ғана емес, сонымен қатар бірнеше рет әр түрлі жобалар арқылы басылым көрген Алаш туралы энциклопедиялардан да орын алмай келеді. Жаратылыстану туралы оқу құралдары мен аудармалардың авторы. Оның бір мысқалын марқұмның қызы өз қаржысы есебінен тоқсаныншы жылдардың басында бастырып шығарды.

Жұмахан Күдериннің өзі түгілі бір жасқа толар-толмаста әкесінен жетім қалған ұлы Сарым Жұмаханұлы Күдерин де қазақ ұлтының рухани тарихынан алатын орыны ешқашанда ұмыт қалатындай жөні жоқ тұлға. Сарым Жұмаханұлы Күдерин – қазақтың тұңғыш кәсіби альпинисі, 1962 жылы 25 жасында альпинизм саласы бойынша СССР чемпионы атанды. Ал 1963 жылы 14 шілде күні 11сағат 20 минутта Кавказ тауының Сванетия шыңдарының Чатын –Тау мұздағында 6 адамнан тұратын Лев Мышляевтің командасының құрамында қаза тапты. Сарымның есімін мәңгі қалдыру мақсатында Алматы аңғарындағы шыңға Күдериннің аты берілді. Ал оның шәкірттері Э.Ильинский, Ю.Голодов, В.Хрищатый 1982 жылы кеңестік тұңғыш құраманың қатарында Гималайды бағындырды. Шәкірттері өздерінің тұңғыш жаттықтырушысы Сарымның суретін ала барып, Эверес шыңын ұшар басына ескерткіш ретінде белгі етіп қалдырды. Рухы асқар да асқақ Сарымның денесі Чатын-Таудың мұздағында мәңгі қалды. Ұлының рухына жыл сайын тағзым етіп тұрған анасы Т.Г.Күдерина – Насонованың өсиеті бойынша Лариса Жұмаханқызы Күдерина мен немерелері анасының күлін Сванетияның асуынан асып барып мұздақтың түбіне жерлейді. Денесі қай жерде қалғаны белгісіз әкелерінің де прортрет тақтасын сонда ескерткіш етіп орнатады. Міне, өр рухты намыс иесінің рухы да әлемнің ең биік шыңдарында асқақтап тұр.

Алаш жасағының майдангер сардары, алаштың тәуелсіз ғылым идеясын мақсатты түрде тікелей өндіріспен байланыстыруға ұмтылған, бүгінде аты алаш қайраткерлері туралы анықтамалардың өзінде аталмай жүрген, аягөздік, үржарлық жерлестері де ұмытқан әмбебап ғалым, тағдыры кеңестік жазалау жүйесінің «қара дәптеріне» жазылған Жұмахан Маусымбайұлының тағдыры, міне, осындай. Тек сенімді жардың, Сарым және Лариса сияқты намысты үрімінің әке әруағы алдындағы тағзымының нәтижесінде ғана, артында із қалдырғаны көңілді жұбатады. Қаламгер Табыл Құлиястың мәліметінше, қазір Лариса Жұмаханқызы Мәскеуде тұрады, Россия Академиясының мүше-корреспонденті, аймақаралық «Феникс» қорының президенті. Әкесі туралы отыз жылдан астам жиған деректерінің басын біріктіріп, дербес кітап құрастыруды ойластырып жүр. Жұмахан Маусымбайұлы Күдериннің тауқыметті тағдыры сонда толық ашылады, ғалымның еңбектері жинақталып, дербес басылымға ие болады – деген үмітпен әфсанамызды аяқтаймыз.

АЛТЫНШЫ ТАРАУ: «ЖЕТІЛМЕГЕН ЕЛДІҢ БАЛАСЫ...»

(ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ)

1.

Сонымен, «Дала қарақшысы», «Өзі де – ақ, сөзі де – ақ», «Байтұрсынов – сол баяғы Байтұрсынов» атты ілгерідегі тараулардың мазмұнына жүгінсек, «Алашорда» астыртын контрреволюциялық ұйымының қастандық әрекеттері ашылмады. Дінше Әділевтің көрсетіндісі бойынша Міржақып Дулатовпен қоса Жүсіпбек Аймауытовтың «ылаңкестікке, қастандыққа» тікелей қатысы бар екенін анықтай алмаған тергеушілер, енді тергеу тәсілін күрт өзгертті. Арандаудың ең нәзік әрі жүрек шошытарлық қастаншықпағыр тәсілін тапты. Олар тікелей Голощекиннің өзін “қарауылға” алды. Әсірелеу емес, нақ солай:

Бұл идеяның авторы кім? Егер де, Филип Исаевичтің өзі мақұлдамаса, тергеушілердің бір де біреуі басын бәйгеге тігіп, тәуекелге бел байлауы мүмкін бе? Қайдам. Ал, Голощекин бұл лақап арқылы өзінің беделінің өсетінін білді. Біріншіден: бұл кеңес өкіметіне және оның көсемдеріне бұлтартпайтын айғағы бар ашық жаулық. «Айыпкерлердің» кез-келген пікірі айғаққа жарап жатыр. Екіншіден: «социализм дамыған сайын, тап күресі шиеленісе түседі»,– деген Сталиннің пікірін «дәлелдейді». Үшіншіден: «Голощекинге қастандық жасауға ұмтылуы тегін емес. Демек ұлтшылдардың жанына тиетін бір түйіткілдің болғаны. Ендеше қалайда «Кіші октябрьді» жүзеге асыру қажет»,– деп шешкен. Әрине, бұл жай ғана болжам. Бірақ шындықтың да сілемі жоқ емес. Өйткені Голощекин әрбір отырыста: өзіне қастандықтың жасалатынын жиі еске салып, мәжілістерде де қайталауды ұнататынын басқаша қалай түсінуге болады?

Ең шетін мәселе – Байтұрсынов бастатқан «контрреволюционерлер» Голощекинге қарсы қастандық ұйымдастырды ма, жоқ па? «Ұйымдастырған» екен. Оны да «айтып қойған» – Д. Әділев боп шықты. Бұл жолғы салмақ, яғни, қорғану кезегі – Жүсіпбек Аймауытовқа түсті. 1929 жылы 20 мамыр күні тұтқынға алынған Жүсіпбек Аймауытовқа:

«1927-1928 жылдары Әділевтің бандысымен астыртын байланыс жасап қырда қарулы көтеріліс ұйымдастырмақ болған»,– деген айыптың тағылуы соған дәлел.

Бұл – тергеудің үшінші желісі. Ал, оның қандай тарихи астары бар еді?

Д.Әділев (жалғасы): «Театр директоры ретінде күш-қуатымды аямай жұмыс істедім. Бірақ мен отставкаға сұрандым да Ташкентке кеттім. Орныма Әли Байсейітов тағайындалды. Содан Қаратауға барып қырда біраз дем алдым да, Қызылордаға келген соң Аймауытов екеуміз Мәскеуді көріп келуге кеттік. Мәскеуде Свердлов алаңындағы екі қабатты Кеңес үйінде тұратын Қожановтың пәтеріне түстім. Мәскеуде он күн тұрдым. Қожановтың әйелімен, ұлымен, түркістандық бір қазақпен үлкен театрға бардым. Бұл мен үшін үлкен жаңалық болды. «Руслан мен Людмила» операсын көрдім. Келесі күні Қожанов мені шығарып салды. Москваға келе жатқанымызда, жолда поезда Смағұл Сәдуақасовпен кездескемін. Әңгіме барысында ол: Өлкелік Комитеттің мәжілісінде Голощекинмен және басқа да бюро мүшелерімен қатты ұрысып қалдым,– деген болатын. Мен мұны Қожановқа айттым. Ол содан кейін Асфандияровқа және Қазақстанның Москвадағы өкілі Досовқа хабарласты. Олар қонақ үйде біраз әңгімелесті. Асфандияров тапаншаның бірнеше оғын Қожановқа берді. Қайтарда Арыс бекетінен Шымкентке түйемен келіп, одан Әулиеатаға соғып, ауылға бардым.

Бұл көрсетінді Жүсіпбектің өзгелерден бұрын атылып кетуіне тікелей себепкер болды. Өйткені мұнда Голощекинге «жасалған қастандық әрекеті» ашық айтылған. Және Д.Әділевтің берген көрсетіндісін Ж.Аймауытовтың өзі мойындаған. Ол оқиғаның ұзын-ырғасы мынадай:

Жоғарғы соттың айқындамасынан: «Аймауытов, 1928 жылы көктемде Шымкент қаласында Әділевпен кездескенін мойындады. Ол (Д.Әділев) бұған (Ж.Аймауытовқа) өзінің шет елге кетіп қалуды ойластырып жүргенін айтады және Қожанов арқылы ретін тауып шетелдік паспорт алып беруін өтінеді. Содан кейін өзінің (Әділев) Голощекинді өлтіруді ойлап жүргені жөнінде айта бастайды, бірақ Аймауытов оған бұлай істемеу туралы кеңес береді».

Жүсіпбекке тағылған айыптың бар-жоғы осы. Оның тіпті «контрреволюциялық астыртын ұйымға» да, «қарулы көтеріліске» де қатысы жоқ. Қайта, Әділевті бетінен қайырғаны үшін алғыс айту керек еді. Ол кезде Жүсіпбек – Шымкенттегі Педагогика техникумының оқытушысы болатын.

Ал, бірінші рет «Торғай ісіне» байланысты жауапқа тартыларда ЦКАКА-да (қызыл әскер курсында) әдеби қызметкер екен. Ж.Аймауытов бұдан бұрын да бір рет сотқа тартылып, тергеуге түскен. 1922 жылы Торғайдағы ашаршылыққа ұшыраған қазақтарға Семей Губерниясынан мал жиып, оны сонда айдап барады_. Жол-жөнекей аштан қырылып жатқан ел-жұрттың үстінен түсіп, ішінара мал үлестіреді. Қолхат алады, бірақ ауылдық кеңестің мөрі жоқ деген айып тағылып, «мемлекеттің, мүлкін талан-таражға салғаны үшін» сотқа тартылды. Сотта ол «айыпкерден» айыптаушыға айналып, өзін-өзі ақтап шығады.

«Аштарға көмек» комиссиясы ВЦИК-тің жанынан 1921 жылы 18-маусымда құрылып, 1922 жылдың қыркүйегіне дейін жұмыс істеді. Оның бөлімдері барлық республикаларда ашылды. Қазақстандағы комиссияның басты міндеті – еуропалық аштарға азық-түлік жөнелту болды. Бір жарым миллион адамның өмірін үзген ашаршылыққа назар аудармастан Аралдың балығы Поволжьеге жөнелтілді. Павлодар уезінде аштарға деп жиналған ет еуропалықтарға жетпей, сасып жатты. Ал онымен жапсарлас Торғай өңірінің қазақтары аштан қырылып, ел кезіп, «без теріп» кетті.

Осыған орай Қазақстан мен Түркістан деңгейінде А.Байтұрсыновтың ұсынысымен «Аштарға көмек» комитеті құрылды. Басында бейтараптық танытқан Өлкелік Комитет, ел-жұрттың алдындағы беделінен айырылып бара жатқанын көріп, еріксіз араласады. Ол туралы С.Меңдешевтің өзі:

«Алашордашылар аштарға көмек көрсетуде белсенділік танытып, дербес қимылдап еді, біз олардың бұл әрекетіне қарсы тосқауыл қойып, іске араластық»,– деп жазды.

Аштарға көмек көрсетіп, азық-түлік жиып, ажалдан құтқарған адамдарға «тосқауыл қоюдың» өзі қылмыс емес пе?! Иә, тосқауылды жақсылап тұрып, қойып, алаш ардагерлерінің барлығын кеңес қоғамынан «тазартып», қызметтен қуды, Қазақстанда тұру еркінен айырды, сотқа тартты. Сол «тосқауылдың бірі – Жүсіпбек Аймауытовтың, Ахмет-сафа Юсуповтың үстінен жүргізілген тергеу. Сөйтіп, осындай жазалау әрекеттерін жүргізу арқылы большевиктер өзінің беделін күшпен қалпына келтірген».

Тергеушілер «Алашордашылардың қылмыстық ісіне» Жүсіпбек Аймауытовтың үстінен жүргізілген бұрынғы сот хаттамаларын да қоса тіркепті. Торғайдағы ашаршылыққа ұшыраған елге Семей мен Керекуден мал жинап апарып, тегін таратқаны Ж.Аймауытовтың өзіне «қылмыс болып тағылған» бұл оқиға жөнінде Міржақып Дулатов «Еңбекші қазақ» газетіне мақала жазды. Мұның өзі: «Соттың ісіне қарсы қоғамдық пікір туғызып, қысым көрсетіп, үкімге ықпал ету үшін жасалды»,– деп бағаланып, мемлекеттік деңгейдегі қаралаушы О.Исаевқа «Баянхат» (докладная записка) арыз жазуға түрткі болды.

Тергеу барысы төрт жылдан астам уақытқа созылды. Істің созылуына әр түрлі жағдайлар әсер еткен. Соның бірі: Жүсіпбек сол кезде Қазақстаннан тыс жерде – Орынборда қызмет істеп жүргендіктен де, сот келесіне уақытында келе алмағандығы еді. Осыған орай оның ерекше маңызды қылмыстық істер жөніндегі тергеушіге жолдаған хатын назарға ұсынуды жөн көрдік.

Жүсіпбектің жаңа жылға дейін «пұрсат сұраған» тілегі орындалмапты. 1927-жылы 3 қазан күні Ерекше істер жөніндегі тергеуші Сейдалин Ж.Аймауытовтан жауап алыпты.

Анкеталық деректер: Ж.Аймауытов сол жылы ол 37 жаста. Орынбордың Совет және Инспектор көшелерінің қиылысындағы №51 үйде тұрады. Семейдегі Мұғалімдер семинариясын бітірген. Әйелі, үш баласы бар. Орынбордағы Казатком атындағы әскери мектепте оқытушы екен.

«Жан жегісі» атты тарауда бұл соттың жай-жапсары, О.Исаевтің баянхаты, Ж.Аймауытовтың соттағы сөзінің М.Дулатов газетке жариялаған нұсқасы толық қамтылғандықтан да, бұл арада таратып жатпаймыз. Тек соған қосымша «Торғай ісі» туралы ресми мағлұмат ретінде Қазақ Өлкелік Комитетінің бір мүшесінің баянхатындағы төмендегі деректермен шектелеміз. Онда:

Бұған қандай уәж айтуға болады? Шындықтың барлығы Ж.Аймауытовтың соттағы сөзінде дәлелмен келтірілген. Дегенмен де тілмарсып мынадай сауалдар қоюға болады: жаз айында екі жарым – үш мың шақырым жерге 8 мың мүйізді ірі қараны (!) оқыралатпай, шыбындатпай, ит-құсқа талатпай жеткізгені үшін бақташылардың еңбекақы алуға, үш уақыт тамақтануға, насыбай-темекі атуға құқы бар еді. Ал мұнша сиырды шашыратпай жеткізу үшін жүрдек ат қажет шығар. Бақташыларға арнап жолақы төлемегені анық. Екінші бір уәж: қазақ жолына келсең, бар қазақ ағайынды. Бірақ Торғайдағы ақ пен қызыл боп бөлінген арғын мен қыпшақтың ата дауының арасы ашаршылық тұсында тіпті ашылып кетті. Мұны Жүсіпбек Аймауытов төбе шашы тік тұрып еске алады. Тіпті солай болған күннің өзінде де, ашаршылыққа көппен бірге ұшыраған Байтұрсыновтың, Дулатовтың, Қадырбаевтың, Бірімжановтың, Жангелдиннің, Имановтың руластары мен ағайындары мал үлесінен неге шеттетілуі тиіс? Солардың қара шаңырағы ретінде 15 үйге 15 қара үлестірілсе, ол да айып па? Молданың үйі аштан өлуі тиіс пе еді? Осылай шексіз тілмарси беруге болады. Ашығына көшкенде оларға себеп емес, салдар ғана қажет болатын. Оған сылтау да даяр тұрды.

Жүсіпбектің бейнесін қысым жылдары да ұмытпай, оның есімін үнемі еске алып, ол жинақтаған Сұлтанмахмұттың қолжазбаларын қайта бастырған шегенді ұстаз Бейсенбай Кенжебаев өзінің жазып кеткен естелік мақаласында аталмыш сот күндеріндегі Жүсіпбектің көңіл-күйі туралы: