Екінші тарау. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік: түрлері, негіздері және сипаттамалық ерекшеліктері

Кезінде экономика ғылымының классигі Адам Смит “салық төлеу құлдықтың емес, бостандықтың, еріктіліктің белгісі” деген болатын. Сондықтан Адам Смиттің тұңғыш рет қалыптастырған мына салық салу жөніндегі қағидаларын қарастырып көрейік:

Салықтардың ашық түрде алынуы: оның (Смиттің) айтуы бойынша, салық – мемлекет тарапынан заң нысанында төлеушілерге салынатын салмақ. Оның мөлшері, төлеу тәртібі заңда көрсетілген. Бірінші қағида бойынша: салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуға тиіс, яғни әрбір азамат (тағы басқа) өзінің тапқан табысына орай мемлекет шығындарын өтеуге атсалысуға тиісті. Екінші қағида бойынша, салық мөлшері, оның төлеу мерзімі мен тәртібі, салықты төлеуші күнібұрын және дәл белгіленуі қажет. Үшінші, ыңғайлылық қағидасына сай әрбір салық салықты төлеушіге ыңғайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуға тиісті. Төртінші, үнемділік қағидасы бойынша әрбір салық өзі мемлекетке әкелетін табыстан гөрі салық төлеушінің қалтасынан мүмкіндігінше аз ақша алуға бейімделіп белгіленуі қажет, былайша айтқанда, салық алу кезінде салық төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті. Шаруашылық дербестігі тұрғысынан салық төлеуші ретінде өзінің белгілі бір меншігі бар және дербес шаруашылық қызметінен табыс табатын жеке басы ерікті азамат болуға тиісті⁴⁰.

Сөйтіп, қорыта келіп айтсақ, Адам Смит салықтардың ашық (заң негізінде) алынуына, жалпыға бірдейлігіне, айқындылығына (бәрі күнібұрын анықталған), алу үнемділігіне (мейлінше аздығына), шаруашылық дербестігіне (бұл жерде төлеушілердің) аса назар аударған.

Көптеген ғалымдардың “салық” жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей болғанымен, кемшілік, олқылықтары да жоқ емес. Осы берілген түсініктердің негізгілерін қарастырып өтсек. Мысалы, белгілі ғалым Л.К. Воронова “салық – мемлекеттік уәкілетті органдардың актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін төлемдер” деп түсіндіреді⁴¹. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері (өзіне тән): міндеттілік, қайтарымсыздық және баламасыздық.

Мысалы, В.И. Гуреев салықтарды “міндетті жарна” деп атайды және мынадай түсінік береді: “міндетті жарна дегеніміз – заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу”⁴².

Ал салық жөнінде мемлекеттің заңды жеке тұлғалардан тиісті деңгейдегі бюджетке (федералдық, аймақтық, жергілікті) алатын міндеті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі ғалым С.Г. Пепеляев салыққа мынадай анықтама береді: “Салық – мемлекеттің өкімет билігі субъектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес – ақысыз түрде заңда және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері”⁴³.

Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып табылады. Ал салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі де болғандықтан, салықтарды төлеу – оның жеке меншік жөніндегі құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті⁴⁴.

Қазақстандық белгілі экономист-ғалым Г.Ж. Қарағусова “салық деп – жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады” деген анықтама береді⁴⁵.

Қаржылық құқық саласының белгілі ғалымы А.И. Худяков өз еңбегінде салықтың түсінігін беріп қана қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бұл ерекшеліктер салықтардың құқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып табылады:

1. Салық – әрқашанда мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.

2. Салық – мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды.

3. Салық – әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелерден – тәркілеу, иеліктен алу және т.б. ерекшеленіп тұрады.

4. Салық – әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.

5. Салық – заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан-ашық заңда негізделген күйде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.

6. Салық – міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі міндетімен ұштасады.

7. Салық – тек құқылық формада кездесетін төлем. Салықтар нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.

8. Салық – тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.

9. Салық – тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.

10. Салық – баламасыз төлем. Яғни, салық қандай да болмасын көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол ақысыз төлем⁴⁶.

А.И. Худяковтың айтуы бойынша, салықтардың басты белгісі меншік иесінің, меншік нысанының ауысуы болып табылады.

Бұл жерде мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде – саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде – меншік иесі ретінде көрініс табады. Салықтарды алу кезінде мемлекеттік мәжбүрлі түрде меншік нысаны өзгертіледі. Қорыта келіп айтсақ, салықтар – бөтен кірістердің бір бөлігі болғанда, міндетті төлемдер – мемлекеттік кірістердің бір бөлігі болып табылады.

Көбінесе А.И.Худяков сипаттап өткен салық ерекшеліктерін дұрыс деп қосыла отырып, салықтардың өзіміз тұжырымдаған, сондай-ақ оларды басқа міндетті төлемдерден ажырататын мына белгілерін ұсынамыз:⁴⁷

Салық – тек мемлекеттік-өктем түрде белгіленетін төлем. Салықтарды белгілеу және алу кезінде мемлекет салық төлеушілердің келісімін, ерік білдіруін қажет қылмайды.

- Салық – еріксіз түрдегі төлем. Салық төлеушілер мемлекеттің біржақты-өктем ерік білдіруінің нәтижесінде салықты еріксіз түрде төлеуге мәжбүр болады;

- Салық – міндетті төлем. Салық заңда белгіленген тәртіп бойынша, қатаң белгіленген мерзімде және міндетті түрде бюджетке аударылады;

- Салық – ақшалай төлем. Заңды және жеке тұлғалардың табыстарының белгіленген бөлігі тиісті бюджетке ақшалай аударылады;

- Салық – меншік нысаны ауысатын төлем. Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншігіндегі ақшалар мемлекет меншігіне айналады;

- Салық – заңды төлем. Мемлекеттің жоғарғы өкілетті органы шығаратын заңның негізінде белгіленген төлем;

- Салық – нақты заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем. Салық заңды және жеке тұлғалардың бәрінен бірдей жаппай алынбай, тек нормативтік актілерде белгіленіп, көрсетілген табыстары, мүліктері және т.б. болған жағдайда ғана төленеді;

- Салық – тұрақты және жүйелі төлем. Салық заңда тұрақты бекітілген түрде және белгіленген тәртіппен алынады,

- Салық – тек мемлекеттік емес заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем.

Салық әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.

Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің (алымдар, баждар) экономикалық-құқылық маңызы олардың құрамындағы қаржылық-экономикалық және құқылық қатынастар арқылы көрініс табады. Қаржылық- экономикалық қатынастар – салық төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал құқылық салық – заңдарымен белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық төлеушілердің арасында туындайды.

А.И. Худяков жоғарыда (кезінде) айтқан пікір, көзқарастарына жаңаша сипаттама бере отырып, салықтың мына келесідей түсінігін берген және оның өзіне тән экономикалық, құқықтық белгілерін атап көрсеткен: “Салық – бұл мемлекеттік уәкілетті орган тарапынан біржақты тәртіппен және қажетті құқықтық нысанда белгіленген, салық субъектісі белгіленген мерзімде және белгілі мөлшерде жүзеге асыратын қайтарымсыз, баламасыз және тұрғылықты түрдегі, төленуі мемлекеттік мәжбүр ету шараларымен қамтамасыз етілген, мемлекет кірісіне төленетін ақшалай немесе натуралды міндетті төлем”⁴⁸.

Салықтың белгілері жөнінде А.И. Худяков олардың тығыз байланыста болатынын ескере отырып, арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп кейбір шарттылықтарды (жағдайларды) есепке ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол салықтардың экономикалық сипаттарына мына белгілерді жатқызған:

1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем;

2. қайтарымсыз төлем;

3. баламасыз төлем;

4. салық салу объектісінің болуы;

5. салық субъектісінің айқындалуы;

6. төлеу мерзімдері;

7. салық қатынастарының тұрақты сипаты;

8. салық мөлшерінің айқындалуы;

9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы.

Салықтың заңи (юридикалық) белгілеріне мыналар жатады:

1. салықты мемлекеттің белгілеуі;

2. салықтың тек құқықтық нысанда болуы;

3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы;

4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы;

5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы:

6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі, тиісті құқықтық нысанда болуы;

7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз ету;

8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындатуы;

9. салықтарды төлеу – бұл заңды міндет;

10. салық – міндетті төлем;

11. салық мемлекеттің біржақты ерік білдіруінің нәтижесі болып табылады⁴⁹.

Бұл жерде, біздің ойымызша, міндеттілік қайтарымсыздық, баламасыздық, заңдылық, тұрақтылық сияқты белгілермен қатар меншік нысаны ауысатын төлем деген анықтама тұруы өте қажет сияқты.

С.Найманбаевтың тұжырымдауы бойынша, салық – жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілетті орган қабылдаған нормативтік акті-заңның негізінде, сондай-ақ заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды және жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және баламасыз негізде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Бұл түсініктен салықтың басты сипаттары айтарлықтай қамтылғанын көреміз. Көптеген авторлар бір түсініктің ішінде салықтың жалпы анықтамасын беруге мүмкіндік жоқ деген көзқарастарын, оның (салықтың) негізгі белгілерін атап көрсету арқылы мәнін ашып көрсетуге тырысады.

Мысалы, салық:

1. мемлекет тарапынан жасалған белгілену;

2. біржақты түрдегі белгілену;

3. материалдық төлем;

4. құқықка сай төлем (алыну);

5. мәжбүрлі алыну;

6. міндетті төлем;

7. ақшаларды қайтарымсыз алу;

8. баламасыз төлем;

9. тұрақты міндеттеме туындатады;

10. тек құқықтық нысанда болады;

11. заңмен белгіленген төлем⁵⁰.

Осы аталған белгілердің ішінде аталмағандары: салықтың тек белгілі бір салық төлеушіден алынуы – белгілі тұлғадан; салықтың алынуы мемлекеттік мәжбүр ету шараларымен қамтамасыз етілуі; салықтың нақтыланған мөлшері; салықтың белгіленген мерзімде төленуі.

Енді жоғарыда А.И.Худяков берген салық белгілерін құқықтық сипатта қарастырып өтейік. Біріншіден, салық – әрқашанда мемлекеттік белгілену. Тек мемлекет өз азаматтарына салық салу режимін белгілей алады. Бұл жерде Қазақстан Республикасында салықты төлеу міндеті конституциялық міндеттеме болып табылатынын білуіміз қажет, сондықтан мемлекет өзінің саяси билік субъектісі ретіндегі уәкілеттілігіне сүйенеді.

Екіншіден, салық – мемлекеттің біржақты ерік білдіруінің жемісі деп айтамыз. Теориялық тұрғыдан, салық – екі жақты келісім арқылы (мемлекет пен халықтың) алынады деп айтылғанымен, заңдық мағынасында, мемлекет салықты белгілеу кезінде (алу кезінде), ешкімнің келісімін қажет қылмайды.

Үшіншіден, салық әрқашанда тек құқықтық нысанада болады. Оның құқықтық нысанада болуы заң қабылдау арқылы негізделген.

Салық әрқашанда нормативтік құқықтық актімен белгіленеді (жазбаша түрде барлық реквизиттері қойылған, заң түрінде жарияланған).

Төртіншіден, салық заңмен белгіленген төлем деп айтамыз. Қазақстан Республикасының Конституциясында заңмен белгіленген салықтарды төлеу жөніндегі міндет белгіленген.

Бесіншіден, салық мәжбүрлі сипатта болады. Оны былайша түсіндіреміз: салық мәжбүрлеу түрінде, салық төлеушілердің еркіне, келісіміне қарамай белгіленіп, алынады және егер салық төлеуші өз еркімен салық міндеттемесін орындамаған жағдайда мемлекет күш көрсету арқылы (әртүрлі механизмдері, жолдары бар) алады.

Алтыншыдан, салық міндетті төлем болып табылады. Бұл белгі салық төлеушіге заң жүзінде белгіленген салықты, дер кезінде және толық мөлшерде төлеуге міндеттілігін көрсетеді. Мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемесін орындамаған жағдайда ақша мәжбүрлі түрде алынады және оны төлемеген субъектіге белгіленген жауапкершілік шарасы қолданылады (жазаланады).

Салықтың міндетті төлем болуы оны мемлекеттік уәкілетті органның алуымен немесе ұстап қалуымен (өндіріп алуымен) тығыз байланысқан. Яғни салықты төлеу міндеті оны қабылдап алу міндетін туындатады.

Жетіншіден, салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады. Мемлекеттің салықтарды заң жүзінде белгілеуі салық төлеу жөніндегі салықты төлеу заңды міндетін туындатады. Бұл міндет заңды сипатта болады, яғни оны орындамаған жағдайда салық төлеуші заңда белгіленген жауапкершілікке тартылады.

Салықты төлеу міндеті – азаматтық борыш, міндет болып табылады. Міндет қаржылық-құқықтық сипатта болғандықтан, салық төлеушінің әрекет ету шеңберін көрсетеді.

Бұл жерде ескеретін жәйт, салықты (белгіленген соманы) төлеумен қоса оларды мерзімінде, әрі белгіленген тәртіппен төлеу де міндетке жатады.

Салықты төлеу міндеті салық міндеттемесімен тығыз байланысқан. Салық міндеттемесі болмаса салықты төлеу міндет де болмайды.

Сегізіншіден, салық тұрақты қаржылық міндеттеме туындатады. Бұл жерде салық қаржылық-құқықтық құрал ретінде қызмет атқарады. Салықты белгілеген кезден бастап қаржылық міндеттеме пайда болады және ол міндеттемелерге сай екі субъектіден тұрады: кредитор, мемлекеттің уәкілетті органы болып табылса борышқор ретінде салық төлеуші болады. Осы міндеттемелер басқа міндетті төлемдерге қарағанда тұрақтылығымен, яғни ұзақ мерзімге белгіленуімен ерекшеленеді. Осы аяда тағы бір ескеретін жәйт, салық міндеттемесі тек салық төлеу міндетін белгілеумен шектелмей, сонымен бірге салық төлеушінің кейбір заңмен белгіленген құқықтарын да қарастырады.

Тоғызыншыдан, салықты төлеу ақшаны құқыққа сай алу деген мағынада айтылады. Былайынша айтсақ, мемлекет меншік иелерінің (заңды, жеке тұлғалардың) ақшаларын ашықтан-ашық өз меншігіне алып қояды. Сонымен бірге салықтардың жазалау шарасы емес екенін білеміз. Салықты төлеу міндеті құқыққа қарсы әрекетке байланысты туындамайды.

Оныншы белгі, салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілген. Салық төлеушілер салық міндеттемелерін ойдағыдай орындамаған жағдайда мсмлекет тарапынан заңда белгіленген жауапкершілік шарасын қолдануға әкеліп соқтырады. Ал салық төлеу мәжбүрлі сипатта болғанымен субъектіні жазалау түріне жатпайды. Құқық бұзушыларға қаржылық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар қолданылады.

Он бірінші белгі бойынша, салыққа тән, оны төлеуге байланысты мемлекеттік бақылаудың болуы. Уәкілетті орган-салық комитеті тарапынан салықтардың, тиісті бюджеттерге уақтылы және толығымен түсуіне жүргізілетін салықтық бақылау әрқашанда мемлекеттік бақылау сипатында болады. Сондықтан мемлекеттік уәкілетті органдарға жеткілікті мөлшерде, өте қуатты-қүшті тексеру өкілеттілігі берілген.

Салықтық бақылау мемлекет мүддесін көздей отырып жүзеге асырылады. Енді салықтардың экономикалық белгілерін сипаттауға көшейік.

1. Салық – материалдық төлем, яғни салық төлеушінің ақша қаражаттарын мемлекет пайдасына алу болып табылады.

2. Салық – ақшаларды қайтарымсыз алу. Салықтарды төлеу кезінде ақша нысанындағы құн салық төлеушілерден тек мемлекет қарамағына қозғалады.

3. Салық баламасыз төлем болып табылады. Былайша айтқанда, салықты еріксіз алу кезінде мемлекет тарапынан салық төлеушілерге ешқандай қызмет көрсетілмейді.

4. Салық міндетті түрде салық салу объектісі болуымен сипатталатын төлем. Қандай да болмасын салық тек нақты салық салу объектісі болғанда ғана алынады.

5. Салық субъектісі айқындалған төлем, яғни салық төлеушілері әрқашанда нақты заңды және тұлғалар болып табылатын төлем.

6. Салық мөлшері – айқындалған төлем. Яғни салықтың мөлшері күнібұрын, заң жүзінде белгіленеді.

7. Салық – мемлекеттің кірісі болып табылады. Белгіленіп алынған салық сомалары әрқашанда мемлекет кірісіне түседі. Сонымен мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың төлеушілері, сол салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б. болуына байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әртүрлі нышандар қолданылады.

Салықтардың топтастырылуы жөнінде қаржылық құқылық арнайы әдебиеттер мен оқулықтарда тек жалаң салық жүйесіне кіретін салықтарды дәрежесі, деңгейі бойынша бөлуімен шектеледі.

Салықтарды әртүрлі белгі-нышандарына қарай топтастыру жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары, пікірлері бір жерден шығады деп айтуға болады.

Енді осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар бойынша салықтар былайынша топтастырылады:

1. Салық салу объектілері бойынша;

2. Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша;

3. Салықтардың пайдаланылуына қарай;

4. Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты;

5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;

6. Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша. Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге болады.

1. Салық салу объектілері бойынша:

Салық объектісі – заң жүзінде негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар т.б. көптеген салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер. Яғни салық салу объектілері мыналар:

• 
  заңды және жеке тұлғалардың кірістері, пайдалары;
  
• 
  заңды және жеке тұлғалардың, қызметтерінің түрлері;
  
• 
  қаржылық (ақшалай) операциялары;
  

• 
  мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
  
• 
  заңды және жеке тұлғалардың мүліктері мен басқа да игіліктері;
  
• 
  өнімдер мен қызметтердің қосылған құны;
  
• 
  тауарлардың кейбір түрлері мен топтары.
  

а) тікелей салықтар – яғни заңды және жеке тұлғалардың табыстары мен мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы; мүлікке салынатын салық; жер салығы; және т.б. жатады). Бұл салықтардың нақты төлеушілері заңды және жеке тұлғалар болғандықтан, Г.Қарағусованың айтуы бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:

1. Тікелей салықтар мемлекетке белгіленген кірістер береді.

2. Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттілігін дәл есептей (анықтай) алады.

3. Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей (көзбе-көз) жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап береді.

4. Тікелей салықтар, негізінде жеке табыстардан алынғандықтан, тұтас алғанда экономикаға әсерін (ықпалын) тигізе алмайды⁵¹.

а) Жанама салықтар – яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген қызметтердің тарифтері арқылы алынатын салықтар. Бұл салықтар А.И.Худяковтың айтуы бойынша, күрделі құрылымды⁵² салықтар болып табылады. Өйткені негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен, шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып есептелінеді.

Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілетін қызмет тарифіне қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушы есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық – акциздер жатады.

Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына тоқталайық.

1. Жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде, мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеледі. Мысалы, қосылған құнға салынатын салықтар қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.

2. Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге айтарлықтай ауыртпашылығын түсірмейді.

3. Жанама салықтар төлем төлеушінің (сатып алушының) ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі.

4. Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.

5. Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші тұлғалардың саны аз болғанымен бұл процеске өте көп адамдар (сатып алушылар) қатынасады.

Бұл жерде айта кететін жәйт, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан мүмкіндігінше, бірінші кезекте халық тұтынатын тауарларға бағаны төмендетіп белгілеу керек. Ал екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының (теледидар, тоңазытқыш т.б.) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды.

2. Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:

а) мемлекеттік салықтар – бұл жерде мемлекеттік деңгейдегі салықтар мен алымдар.

ә) жергілікті деңгейдегі салықтар – бұл жерде жергілікті салықтар мен алымдар;

б) мемлекетаралық салықтар – бұл жерде келісім бойынша алынатын халықаралық салықтар, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.

3. Салықтардың пайдаланылуына қарай:

а) Жалпылай салықтар, мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде, белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай пайдаланылады. Қажет болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің (республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің) қаржылық тапшылықтарын немесе басқа да шығындарын қаржыландыруға арналады;

ә) Арнайы салықтар қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта пайдаланылады (көлік құралдарына салынатын салық және т.б.).

4. Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты;

а) табысқа салынатын салықтар, салық төлеушінің қандай да болмасын салық салу объектісінен табатын (алатын) табысынан алынатын салық;

ә) тұтынуға салынатын салықтар, тауарларды (қызметтерді) тұтыну кезіндегі төленген (жұмсалған) шығындарға (шығыстарға) салынатын салықтар.

5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:

а) мүліктік салықтар – шынайы түсетін кірістері есепке алынбай тек сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салықтар;

ә) жекелей салықтар – заңды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық жағдайларын есепке ала отырып алынатын салықтар.

6. Салық мөлшерлемесін белгілеу әдістері бойынша:

а) Тұрақты мөлшерлемелер – түсетін табыс мөлшері есепке алынбайды, салық салу объектісінің тікелей, нақты салық бірлігінің, шекті сомасымен белгіленеді.