-Кесте – Жаздық тритикале дақылының 2009 жылғы өнімділік элементтері мен габитусы

Түптенуі. Өнімді түптену – вариабельді белгі. Ауа райы жағдайына, қолданылған агротехника мен сорттың тұқымқуалаушылық ерекшеліктеріне қатысты қалыптасатын белгі. Сорт линияларының басым көпшілігінің жалпы түптенуі бір өсімдікте 1,1 сабақты құрады. Өнімді түптену өсімдіктің 1,0 сабақ деңгейінде белгіленді.

Масақтың ұзындығы – өнімділікпен тығыз байланыста қарастырылатын көрсеткіш. Өнімді жинау құрылымында масақ ұзындығы мен масақтағы масақ саны маңызды роль атқарады. Зерттеуге алынған үлгілердегі масақ ұзындығы 3,9-дан 9,9 см-ге жетті. Масағы анағұрлым ірі танылған сорттар Legalo (Польша), Валентин, Прао, Лена 1270 (Ресей).

Масақтағы масақ саны көп жағдайда масақтағы дән санын анықтайды. Зерттеуге алынған үлгілердегі масақтағы масақ саны 7,2-ден 15-ке жетті. Масақтың ең көп мөлшерін Лена 1270, РІ 520 445, 131/791, 131/-17 линиялары Л-8-4, Прао, Legalo (Польша), Л 1242 (АҚШ), к-3253 көрсетті.

Масақтағы дән саны – өнімділіктің маңызды компоненті. Масақтағы дән саны масақтағы масақ санымен және масақтағы фертильді гүл санымен тығыз байланысты. Негізгі масақтың дәнділігі 2009 жылы көптеген үлгілерде 15-18 дәнді құрады. Дәнділігі басым сорттар құнды шикізат материалы саналады. Осы белгі бойынша зерттеуге алынған коллекцияда Gabo (Польша), РІ 495 820 (Австралия), Л-13 (Ресей) сорттары жоғары көрсеткішке ие болды.

Масақтағы дән салмағы дәнділік пен мың дәннің салмағына тығыз байланысты. Масақтағы дән салмағы 131/752 (РГАУ) линиясында 0,25-ке, Legalo (Польша) 1,1г-ге жетті.

Мың дәннің салмағы қатаң гидрометикалық жағдай салдарынан дәннің қалыптасуы мен суарылуы кезеңінде жоғары болмады. Бар болғаны 23-30 г. тек кейбір жекелеген сорт линияларында дән ірілігі 32-42 г-ға жетті. Олар Legalo (Польша), РІ 429 251 (Канада), РІ 429 159, РІ 429 158 (Швеция), РІ 587 388 (АҚШ), Abaco, Activo (Швейцария), Укро (Украина), Прао, Арта 116/2-2, Селенга, СВ 2, 131/7 линиясы. Л-13 (Ресей), к-1716 (Белоруссия), к-1717 (Украина) сорттары.

2009 жылғы қиын жағдайда үлгілердің көпшілігі стандартпен салыстырғанда (86,5 г/м²) төменгі шығымдылықты көрсетті.

2009 жылы егіннің шығымдылығы жағынан РІ 429 251 (Канада), Л-13 (Ресей), Gabo (Польша), РІ 495 820 (Мексика), Л-1242 (АҚШ), Legalo (Польша), 25 АД 20, 131/7 линиясы (Ресей) үлгілері озық нәтиже көрсетті.

Шығымдылығы жоғары сорттардың модельдерін қалыптастыруда өсімдіктің жаңа морфофизиотипінде өнімділіктің қажетті генетикалық әлеуетін қамтамасыз етуге керекті сандық белгілерін назарға алған дұрыс. Әсіресе, қоршаған ортаның (құрғақшылыққа, ыстыққа) стресс жағдайларына төзімділігі, дәннің жоғарғы технологиялық сапасы сияқты өнімділік белгілерінің жиынтығына назар аударған жөн. Аталған белгілердің қажетті көрсеткіштеріне ие сорттарды қалыптастыру тек сәйкесті рекомбинация жағдайында ғана мүмкін болады.

Ата-аналық жұптар ретінде Ресей Федерациясының түрлі аймақтарында жоғары өнімділігімен ерекшеленген тритикале сорттары пайдаланылды. Олар: Арта 59, Селенга, Валентин, Л-26, к-1242, Л 8-4, Л-24, РI 587 512, РI 429 154, РI  587 388, РI 429 154, к-1186, Л-13, Лена 1270, Abaco, Prao, Amby, Dudlet, Gabo, Activo, Legalo, AVS 19880, AVS 20675, сондай-ақ Волгоуральская жұмсақ жаздық бидай сорттары.

Тұқым түйіндерінің пайыздық мөлшері төмен болды. Тұқымдардың түйін салуының анағұрлым жоғары пайызы Лена 1270, Л-12 аналық формаларының қатысуымен түзілген будандық комбинациялардан алынды.

Тритикалемен жүргізілген селекциялық жұмыстардың тиімділігін арттыруда заманауи өнімді сорттар негізінде жаңа формаларды синтездеу жолымен бастапқы материалдар гендік қорын кеңейту және байыту маңызды роль атқарады.

2009 жылы будандық питомник қорына жаздық тритикаленің 22 үлгісі, жаздық бидайдың екі сорты мен қара бидайдың бір сорты енгізілді. Будандастыруды кесуден кейінгі екінші, не үшінші күннен соң «твел-әдісімен» тозаңдыру арқылы жүзеге асырды. Тритикаленің тұқым санының шектеулілігіне байланысты ұзындығы 1 м, қатараралық ені 20 см қатарға сорт линиялары бір мезгілде егілді.

Қатаң жағдайдың өзінде, 2009 жылы алдағы уақытта көбейту үшін егілетін Ғ_о жаңа буданынан аз мөлшерде дән алынды.

2. Географиялық шығу орны әр алуан жаздық тритикале коллекциясын (топтаманы) зерттеу барысында Батыс Қазақстанның шөлейт аймақтарында осы дақылмен жүргізілетін селекциялық жұмыстарға қажетті құнды сапа белгілеріне бай үлгілер анықталды.

3. РІ 429251 (Канада), Л-13 (Ресей), Gabo (Польша), РІ 495820 (Мексика), Л-1242 (АҚШ), Legalo (Польша), 25 АД 20, 131/7 линиясы (Ресей) БҚО жағдайындағы өнімді сорттар болып танылды. Бұл үлгілер шығымдылығы жағынан стандартты сорттардан 5-тен 50,9 г/м² асып түсті. Тритикале шығымдылығының артуы өнімді сабақтардың жинау науқанына дейін жақсы сақталуы, негізгі масақтың жоғарғы өнімділігі есебінен жүзеге асырылды.

4. Сандық белгілер кешенімен ерекшеленген үлгілер анықталды. Тритикале селекциясында Л-13, 131/7 линиясы (Ресей), Legalo (Польша), Л 1242 (АҚШ), РІ 4291549 (Швеция) бастапқы шикізат материалы ретінде үлкен маңызға ие.

Тритикаленің жаздық және күздік сортименттерін зерттеу 2010 жылы да жалғасатын болады. Жергілікті жағдайда тритикале биологиясын жете зерттеу аталмыш дақыл сортының өндірістік маңызын арттыратын сапа белгілерін анықтауға мүмкіндік береді.

УДК: 631.559:632.954:633

Концепция развития сельского хозяйства в ХХI веке нацелена на обеспечение продовольственной независимости, улучшения продовольственного снабжения населения повышения эффективности сельскохозяйственного производства и улучшения материального и социального положения сельских жителей [1].

Повышение устойчивости земледелия и рост урожайности сельскохозяйственных культур определяется элементами и условиями плодородия почв, между тем тенденция его снижения продолжается, особенно в зоне темно-каштановых почв.

Поэтому одним из перспективных направлений развития земледелия в регионе является освоение ранее используемых под пашню земель, которые коренным образом отличаются от долговременных залежей биомассой, структурой растительного покрова, физическими и химическими свойствами. Рекомендованные технологии перевода долговременных естественных залежей в пашню, в этих случаях требуют дополнительного изучения.

Исследования проводились в 2007-2009 гг. на темно-каштановых почвах сухостепной зоны Приуралья в краткосрочном полевом опыте в ТОО «Iзденiс» Западно-Казахстанской области.
Объектами исследований являются: темно-каштановая почва, яровая пшеница, просо, ячмень, сорные растения, гербициды. Почва опытного участка темно-каштановая тяжелосуглинистая, характерная для первой сельскохозяйственной зоны области.

Климат характеризуется резкой континентальностью, быстрым переходом от зимы к лету. Среднее количество осадков за годы исследований составило 326,5 мм, что ниже многолетних осадков на 22,5 мм. Температура воздуха 6,9 ⁰С, что соответственно на 1,0 ⁰С выше многолетних данных, при этом потепление отмечено, прежде всего, в зимние месяцы. Метеорологические условия оказывали разное влияние на изучаемые культуры, рост и развитие которых в Приуралье проходит в различных по увлажнению, температуре и освещенности условиях, что сказывается на их продуктивности.

Содержание подвижных соединений азота в пахотном горизонте темно-каштановой почвы залежи среднее, фосфора – низкое и калия – высокое.

Агротехника в опыте общепринятая. При обработке залежи проводили поверхностную обработку почвы БДТ-3 на глубине 8-10 см, затем через 20-25 дней вспашку ПН-4-35 с предплужниками на глубину 25-27 см.

Весной при физической спелости почвы проводилось сплошное боронование поля зубовой бороной 3БЗТУ-1,0 в два следа. Под ячмень и яровую пшеницу проводили одну предпосевную культивацию, под просо – две культивации. При позднем сроке посева всех культур делали дополнительную культивацию почвы в день посева на оптимальном сроке.

Возделывали районированные сорта зерновых культур: ячмень – Донецкий 8, яровая пшеница – Саратовская 42, просо – Уральское 109.

Химическая прополка посевов баковой смесью гербицидов МУШКЕТ, в.д.г. (йодосульфурон-метил-натрий, 50 г/кг + мефенпир-диэтил (антидот), 150 г/кг), норма расхода – 50 г/га) и ДЕЗОРМОН-ЭФИР, 72 % к.э. (2-этилгексиловый эфир 2,4 дихлорфеноксиуксусной кислоты), норма расхода – 0,8 л/га) с поверхностно-активной добавкой БИОПАУЭР, ж. (фетталкохолетерсульфат, 270 г/л), норма расхода – 0,5 л/га осуществлялась в кущение зерновых культур ранцевыми мотоопрыскивателем «SOLO».

Уборка урожая проводилась при полной спелости культур малогабаритным комбайном «САМПО-500».

Наблюдения и исследования в опыте проводили по общепринятой методике.

Борьба с сорняками является необходимым условием повышения урожайности и улучшения качества продукции сельскохозяйственных культур. Сорняки снижают плодородие почвы, а так же эффективность удобрений, перехватывая питательные вещества у культурных растений, уменьшают количество доступной для растений влаги в почве, затеняют культурные растения. Наряду с агротехническими мерами борьбы с сорняками важное место занимает химический метод борьбы, при правильном применении, дающий быстрый и высокий экономический эффект.

Естественное зарастание залежных земель приводит к формированию в них сложных сообществ сорной растительности, борьба с которой затрудняется из-за сильной биологической приспособляемости сорняков к условиям внешней среды. Это обусловлено с одной стороны, чрезмерной плодовитостью и быстрым распространением семян, а с другой – их особыми биологическими свойствами, позволяющими из года в год увеличивать свои запасы в почве, а для многолетних сорняков способность размножаться вегетативными органами. Именно поэтому использование комбинированных препаратов или баковых смесей, каждый элемент которых применяется в меньшей дозировке, чем при самостоятельном внесении, позволяет уничтожить большее количество видов сорных растений.

Сорняки наносят огромный вред сельскому хозяйству. Менее требовательные к условиям произрастания, они опережают куль­турные растения в росте и развитии. Поглощая влагу, питатель­ные вещества, солнечный свет, сорняки резко снижают урожай, затрудняют уборку полевых культур, их обмолот, ухудшают ка­чество продукции. Они способствуют размножению вредителей и распространению болезней сельскохозяйственных расте­ний.

Применение гербицидов планируется, как агротехнический прием, позволяющий уменьшить засоренность и сократить количество механических обработок почвы [2]. Особенно актуален этот прием при освоении залежных земель.

В посевах ячменя агрофитоценозы были представлены малолетними и многолетними видами сорных растений. Из малолетних сорняков в посевах встречались: щирица обыкновенная (Аmaranthus hуbridus L.), гречишка вьюнковая (Polygonium aviculare), марь белая (Сhenopodium аlbum L.). Виды щирицы являются трудноискоренимыми, т.к. обладают хорошим габитусом и глубоко залегающей корневой системой. Марь белая – типичный представитель яровых ранних сорняков, встречающихся повсеместно. Многолетние сорные растения были представлены корнеотпрысковыми видами, среди которых преобладал молокан татарский (Mulgedium tataricum (L.) D.С.)