Утренник «Караты –хаанын оргээзинг Шагаа Байырлалы» мбдоу детский сад «Золотой ключик»
жүктеу/скачать 112.64 Kb.
|
| Утренник
«Караты –хаанын оргээзинг Шагаа Байырлалы» МБДОУ детский сад «Золотой ключик» Составитель: Кан-оол Чойгана Никторовна Киржикчилери: Башкарыкчы: Караты-Хаан: Хаанын кадыны: Уруу Дангына: Оскус-оол: Тоолчу: Шивишкин: Шуваганчы(чылбыга): Хам: Кускун 1(эр): Кускун: 2(кыс): Улу чылы: Чылын чылы: Дерилгези: Тыва огну тиккеш, дерип каан турар база тыва аъш-чем дээжизин салыр. Тыва аялга-хоомей сыгыт дынналып турар. Ог уштинде Караты-Хаан, кадын база хун херелдиг чангыс уруу Дангыназы кажыктап олурар. Ыт ээрер. ( Шивишкин дашкаар унгеш харагыылааш огже кирип келгеш чугааланыр) Шивишкин: Ырак эвесте хой улус кел чор ышкаш хаан, коргеним чугаалап тур мен. Хаанын кадыны: Шагаа-Найыр будуузунде кожа аалдын ажы-толу аалдап кел чор боор. Дашкаар унуп уткуп экел Шивишкиш. Шивишкин: Кирип моорланар-ла аалчылар, шагаажылар! Башкарыкчы: Уруглар, шага байырлалын эртирер,чаа-чылды уткуур дээш Караты-Хаанын огээзинде аалдап чедип келгенивис бо, аалдын ээлери биле мендилежиилинер: Шупту:Амыр-ла Амыр ! Хаан биле Кадын: Амыр-ла Амыр уруглар ! Башкарыкчы: Шагаа будуузунде улустар мынчаар мендилежир, чолукшуур чуве-дир корунер уруглар: (Чолукшуурун коргузер). Шагаа-байырлалын силернин оргээнерге моорейлежип ойнап–хоглээр дээш аалдап келгенивис бо. Караты-Хаан: Шын кылган-дыр силер уругларым, аалга шагаа-байырлаарга кончуг солун болур чуве, дорже эртип сааданар уругларым! (уруглар, оолдар 2 ангы чарлып олуруп саадаптарлар) Дангына: Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар Арга кирген кижи саат дайнаар дээр болгай, шайдан кудуп согнеп корейин (аяк-шайны уругларга кудар).
Суттуг шай, сут дээрге эн-не хундуткелдиг чемнернин бирээзи,оон дугайында уругларга солун чугаадан чугаалап беринерем Кадын. Кадын: (Сутту шил стаканга куткаш уругларга корзуспушаан) Сут кандыг огнуг-дур уруглар? Уруглар: -Ак. Кадын: Сут дээрге Тыва улустун хундуткелдиг чемнеринин бирээзи-дир уруглар. Сутту бис азырал дириг амыттанарывыстан саап ижип турар бис: инектен, хойдан,ошкуден, теведен, ивиден, бе-ден (кыс аъттан), сарлыктан. Олар оолдарын база суду биле эмзирип остуруп турар. (Уруглардан айтырып болур). Сут-биле янзы-буру чемнерни кылып чип турар бис. Чижээ: суттун бодун ижип турар бис, ааржы,ореме, саржаг, быштак, курут дээш оон-даа оске чемнерни суттен кылып чип турар бис. Ынчангаш сутту топ болбас, сут ак чемге хамааржыр кежээ бажындан сут ундуруп болбас дижир болгай уруглар ( Чемнерни коргузуп тургаш тайылбырны кылыр) Башкарыкчы:Уруглар Кадыннын сут дугайында чугаазын сактып алынар? Кайыын ап турар- дыр бис сутту ? Кандыг чемнер кылып чип турар- дыр бис? Сактып сагып чоруур бис уруглар. Уруглар Тыва улустун тос чузун малын мактап ырлашсывыса чер-ле артык эвес боор Анайжыктар анайлар- деп ырывысты бадырып берээлинерем чеве уруглар! Ыры: «Анайжыктар» Дангына:Ынчаарга шагаа деп чогум чуну байырлаар байырлал чувел уруглар? (Шага дугайында шулук) 1.Шагаа дээрге тыва чоннун 2.Шагаа дээрге сурээ боктан Чаагай кузел чанчылы-дыр Арыгланып чарлыры-дыр Айнын чаазын, хуннун эртенин Амыр-чыргал буян-синген Алгап йорээн байыры-дыр. Чаагай ыдык сузуглел-дир. 3 Чылдын солгу эргилдези 4 Тыва чоннум чанчылдары Чыккылама кышты солуур Тывызыксыг аажок чараш Чырык чаагай частын бажы Шаандан тура сагып келгеш Шагаа айы чаа чыл-дыр. Шага-найыр байырлал бар Шагдан тура маннаывыс Кажык, даалы , тевек, шанак Шага хунну чедип келди Хамык оюн Кутту-ла бээр Дашкаар унуп силгигленип маргылдажып, моорейлежип Даштын черге хоглээлинер. Мага хандыр ойнаай-даа бис Тевек, кажык, ойнап самнап Дендии солун эртирер бис Шымдаданар, дургеденер Шагаа хуну унуп келди Артыш саны делгевишаан Аржаан сугну оргуулунер! Тываларнын тыны тудуш Сузуглели чогум чудел? Тыва кижи чоргааралы Сулде-куду. ыдыы чудел? Сагыызын дег хумагалыг Чанчылдарда ужурларда Бурун шагнын, шагаазында Буян оргээн шажынында Чаламага агын баглаар Чажыг чажып, ак сут оргуур Чалбарыглар, йорээлдерге Чаагай кежик кежик курайлап каар Адыг чарыш моорейлиг Амданыг чем найыр-дойлуг Ада-огбем ыдыкшылы- Ак чолдуг бурун шагам Чылдын солгу эргилдези Чыккылама кышты солуур Чылыг чырык часты солуур Шагаа дээрге байырлал-дыр. Караты-Хаан, Кадын: -Оо, кончуг-даа шын чугаалап тур силер уругларым. Башкарыкчы: Ам,уруглар силерге Шагаа дугайында ырызын бараалгадып бээр-дир сонуургап-ла корунер! Алдын хунге чайыналган Байырывыс хоглуг ыры Аргаа-сынга чайыналдыр Шагаажылар ырлашсыннар
(Тоолчу кирип келир) Тоолчу:Амыр-ла, амыр ажы-толум! Караты-Хаанын оргээзинде хой ажы-тол чыылган дээрге келдим. Шагаа-Найыр будуузунде Тыва улус силер ышкаш бичии чаштарга узун-дуну атсы тоолдар ыдып берип чораан-дыр ийин уругларым. Ынчангаш кончуг солун тоолумну ыдып берейин эптей-эптей олургулааш кичээнгейлиг дыннап-ла корунер че. (Тоолду ыдарда аялга адаа биле ырлай арак ыдар) Шыяан ам эртенгинин эртенинде, бурунгуннун мурнунда, буга мыйызы буступ дужуп турар шагда хун-херелдиг дангына-дег чангыс уруглуг Караты-Хаанын чурттап чоруп-тур эвеспе.Бир-ле катап оонге Шуваганчы кирип кээп-тир эвеспе. (шуваганчы огнун ийи талазындан бакылап кеденгиирлеп чааскаан чугааланыр) Шуваганчы: Бо Караты-Хаанын ай-хун херелиг чангыс борбак уруун кандыг арга биле уруг кылып алыр чоор. (ол уеде кускун ужуп эртип чыдар шуваганчыны коруп кааш аалдын чанынга хона тырткаш шуваганчыны дыннп олурарлар) Кусун: 1: Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалында Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кончуг кулугур чуну уулгедирил, дыннап алыйын карр-карр! ( Кускун терек дозунге хонуп алгаш дыннаалаар) Шуваганчы: (Хойнундан шагаан-ээречик ужта соп экелгеш чугааланыр) Бай Караты-Хаанын чангыс уруу Хун-херелдиг Дангыназын силер-ле билир болгай силер! Чуг-ле мээн уруум кылып берип кор! Уругнун кулаанче киргеш удудуп каап кор. Ынчан уруг кылып алырым кай баарыл? ( дигеш, шагаан-ээремчикти аалдын одээнче киир салыптарга узун хенди биле ээречиктиогже киир тыртар. Шуваганчы кускуну эскерип кааш ойладыр) Кышш-кышш, бо мелегей кускун кижи оруунга шаптыктаан ынай барып ужуп чор сойлук!
чувен иргин: «Мени олурбейин кор. Мээн бо казып чыткан черимде аът бажы-дег алдын бар, бору бажы-дег монгун бар ону алыр сен»-дээрге Оскус-оол хойну олурбейин барып тур оо! Хойнун казып чыткан черинге баргаш казып коорге шынавыла, аът бажы-дег алдын, бору бажы-дег монгун чыдып-тыр. Оскус-оол ол чоруткаш багай оонге чедип кээрге улуг-лама кижи олуруп-тур. Лама тургаш: « аът бажы-дег алдынын, бору бажы-дег монгунуг-дир сен Оскус-оол менээ берип кор. Сенээ мен ыттын-куштун болгаш кускун-саасканын сос-домаан билир кылдыр ном айтып берейин. Ол номну доктаадып алыр болзунза, сенээ чуу-даа белен дээрге Оскус-оол ламага «аът бажы-дег алдынын, бору бажы-дег монгунун берипкеш» Ламанын номун доктаадып алгаш оруун уламчылап чорупкан чувен иргин. (Караты-Хаанын аалынын чоогунга Оскус-оол хой кадарып чоруур, ырлаар «Кадарада хом чараш») Оскус-оол: Хойларым оъттап чорда бичии дыштанып алыйын каям (данзазын кыпсып орар) Кускун 2(кыс): Бо кускун кайда барып саадап, чидип турар чоор карр-карр! (ынай бээр харанып халыгылаар, кускун эжи бо ужуп чедип келир) Кускун 1(эр): Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалынын чоогунга дээскинип чемнеп турумда Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кулугур хаанын хун-херелдиг чангыс уруун уруг кылып алыр дээш шагаан-ээремчик одээнче киир салыпты ол уруг олчаан араан чуве-дир. Хам-лама башкы кижи ында чыылган, ном хурум кылган .Ол хамык чымыш сыыртааш, манааш орайтай бердим. Ыыткыр чугаланма шагаажылар бисти дыннап каар ойзу ужуп чоруур.(Кускуннар ужуп чоруй баарлар) Оскус-оол: Элдептиин аар бо ийи куштар ол чуу-деп турарлар ол, кайда баардылар (дээш соондан чоруптар) Тоолчу: Караты-Хаан-даа чуу боор мындыг чарлык ундуру тур оо. Караты-Хаан: Мээн чангыс уруумну оотур эмнептер Кижи болза, азыраан малымны, эдилээн эдимни буяным алзын! Тоолчу: Ашактын чарлыын шагаажылар-даа чуу боор Хун-херелдиг Дангыназын ыры-самы бмле о оттур кузелдиг болганнар. Башкарыкчы: Шагаа-найыр будуузунде Чазык хоглуг болуулунар Бобак ог-деп самывысты Шупту демниг тевээлинер Танцы-сам: «Юрта» Тоолчу: Шагаажыларнын ыры-шоору-даа дузалаваан чувен иргин. Хаан-даа чуу боор мунгараанындан лама-хамны чалаар-деп дугурушканнар.(Хам кирип келир) Хам:Чарлыынар дыннааш келдим ийин Хаан. Кадын: Хам башкы дузалап кор, силер чер-ле шыдаар боор силер? (Хам уругнун чанынга хамнап дунгурлээш чугалаар) Хам: Силернин уруунарны бир аалчы эмнеп шыддар-дыр, мен чер-ле чадаштым, чуг-ле маннаар бооп тур бис Хаан.( Хам ынча дээрг шупту ыыт чок мунгарап олурарлар) (Кускунар суржуп алган ужуп келир, Соонда Оскус-оол куштарны кедеп дынналаар) Кускун 2(кыс):Сен бодарынга ол уруг канчаар аарый Берген уруг-дур, сен билдин бе ынчаш? Кускун 1(эр):Ында кижи билип чадаар чуу боор, кулаандыва шагаан-ээремчик Кире Берген уруг-дур. Ону лама-хам билбейин турар чуве-дир. Кускун 2(кыс): Ат-ла болган-дыр ам канчап эмнээр уруг боор билдин бе? Кускун 1(эр):Ында чуу-боор лама-хамны ундур чоруткаш, улуг оттан ужуткаш демир кыскаш кызыдып алгаш, кулаанга чиртинейиндир тутсупса, оон корткаш уне кылаштап келир ээремчигей – дир. Унуп келирге улуг оттун ортузунче киир октапкай-ла мен. Кускун 2(кыс): Чаа соска ам, орук-чирик аксы чер-дир бо, улус дыннап кааптар. Дурген моон ырап ужаал. (кускуннар ужуп чоруй баарлар). Оскус-оол: Хоктуг-даа куштар-дыр, элдеп-ле-дир он, оларнын чугаа домаа-даа менээ дузаладыг-ла боор он. (дигеш хоюн айдап чоруптар) (Ыт ээрер). Караты-Хаан: Шивишкин кым-дыр кор ыт ээрий-дир сок де! Кайыынкайыын келген кижил, кай бар чорууру ол чуу кижил айтырып экел! Шивишкин: Чор! Сок! Кедээр тур сойлук, чыт орталан ( дээш ытты кончуп тура харангаш огже кирип келир) Хойувус кадарчызы Оскус-оол-дур Хаан. «Дуза халдадырым чадавас, та дужамык-даа халдадырым чадавас-деп согледип тур хаан. Караты-Хаан: Ындыг болза Оскус-оолду шайладынар! Шивишкин:Хаанын айтыышкыны биле силерлерни огже кирип шайлазын-деп соглети! (ШивишкинОскус-оолду огже чалап кыйгырар Оскус-оол кирип келир) Караты-Хаан: Чаа оглум , корген-билгенин чул? Мээн чангыс уруум арааш, олум кырында чыдып берген.Лама-хам-даа чадашкан дуза болбады. Мээн чангыс уруумну диргизип каар Кижи болза, эдим бээр мен, чангыс уруумну кадай кылдыр бээр мен. Хаан орнунга хаан кылдыр, дужулгем-даа болза, дужуп бээр мен»-деп-тир. Оскус-оол:«Че,ындыг болза хам-лама чадашкан болганда, мен Дангынаны корзумзе хаан» Караты-Хаан: «Оскус-оолга чайлап беринер»-дээрге хам-лама уннуп чоруптар. Тоолчу:Оскус-оол коорге уруг олум кырында аксы аазатпаннаар чыдып-тыр. Оскус-оол: Манаа улуг оттан ужудунар, от кыскажындан кызыдынар Караты-Хаан: Шивишкин кайда баардын даалганы кууседип кор Шивишкин: Ынчаан, ынчаан Хаан Тоолчу: Улуг отту ужудуп кыскажын белеткеп тур эвеспе. Оскус-оол уругнун кулан орта чиртинейндир тутсуп-ла туруп-тур. Уругнун кулаандан шагаан ээремчик ажы-толун чуктеп алган бо уне кылаштап олурган. (Оскус-оол ээремчикти кыскашка кызыткаш отче октаптарга) Дангына: «Авай,ачай аштаарымны суксаарымны. Соок суксундан беринер. Кадын: Ийе,кызым чаагай ол ааржыдан кылган суксун бо уруум, чаптанчыгбайым чангыс кара авазынын, ачазынын алдын Дангыназы (дээш бажынче чыттап часыдар) Тоолчу: Уруг-даа чуу боор суксуну ижип алгаш кан-кадык апарган туруп келир) Караты-Хаан: -Мээн орнумга хаан бол! Чангыс уруум кадынын –на болзун оглум. Тоолчу:Шак-ла мынчаар Шуваганчынын Дангынаны уруг кылып алыр дээн кузели –даа бутпээн. Хаан, Кадын-даа чуу боор амыраанындан ар-албатызы биле шагаалап кирипкен чувен иргин. Мени база оске аалдын уруглары манай берген боор далажыптайын уругла байырлыг ! Менди чаагай! (тоолчу унуп чоруптар) Башкарыкчы:Силерге база четтирдивис байырлыг! Тыва улус шаандан тура Самнаарынга ынак чораан Челер-ой –деп танцывысты Манаа демниг тевээлинер!
Билдим, билдим биче шынаа Шынаалаза шыктыг алаак Алаактаза арбын суруг Суруглаза суг шаг Иннектезе, итпек хойтпаке Тодарлаза тодуг тога.
Уш дашты салыпса ожук дажы болбас деп бе? 4-деп чул ийи каът садигивиске ийи каътты немей тутса дорт каът болбас? деп бе?
Бир холда беш салаа бар эвес деп бе? 6 –деп чул -Алды арганы ажыглаза моге болбас деп бе? 7-деп чул- 7-ди акшага 7-ди акшаны катса кара хлеб ортэ? унмес деп бе? 8-деп чул -Хоорайывыска 8 каът бажынны тудуп болбас деп бе? 9-деп чул -9 чузун малды азыраза тодуг –догаа болбас деп бе? 10-деп чул -бешке бешти катса он деп сан унмес деп бе? Оскус-оол, Дангына: Кайывыс-даа чечен-мерген-дир бис.Чечек черде,чечен менде! Караты-Хаан: Оран -Тандым оршээ! Одум козум оршээ! Арат чонум менди-чаагай Аал малыннар онча менди Аш чут корбейин Амыр чаагай бодаразын!
Чолукшуп-даа ойнап хоглеп хоорештивис Чоннувстун Шага-Найыр будуузунде Эрги чылды удевишаан Чаа чылды уткуулунар
Будун чылды силерге Бугудеге баран болдум. Мени танып корунерем Кайы чылдын демдээ-дир мен уруглар?
А ммээн чоруур ойум келди Эки ойнап-хогленер уруглар, байырлыг ! Улу чылдын бергелерин Мен-даа,сен-даа кым-даа утпас Улу чылы ырак чанзын Экилерин шыгжап аалы.
Чылан чылын уткуулунар Бак-ла чуве ынай турзун Бай-ла чуве бээр турзун. Чылан чылы: Шагаа- биле амыр-менди эргим чонум! (могейер) Шагдан тура маннаанынар Чаа-чыл-даа моорлап келдим Чылан чылы силерге мен Уутунмасулуг олча кежикти Ог-буленерге оорушку маннайны, Сонневишаан чедип келдим
Адыг-чарыш маргылдаалыг Чадан адып,багданкагаал Адааннажып моорейлежиил! - Чылан чылы-биле багдан тыртыжыпкаар-дыр уруглар. Кайывыс куштуг эвес бис,корээлинер, улу-чылы куштуг бе,азы мен бе.
Чолукшуп-даа ,ойнап –хоглепхоорештивис Чонувустун шага байыр–найырынга Сеткил-сергек омак-хоглуг кириштивис Черивисте оорушку дег узулбезин ! Чаа-чылда чаа часты уткуп ооштаан Шагаавысты келир чылын катап эргиил ! Шагаавыстын уламчызы даштын дагдан бадып чунгулаалынар уруглар!. (Байырлал доостур). жүктеу/скачать 112.64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|