Кесте–1. Әл-Фараби мен Ибн Халдун еңбектеріндегі мемлекет пен билік мәселесіне салыстырмалы  көзқарас. Тұжырым

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г. 
241 
көзқарасы қате 
3) Адасқан ілімімен 
әрекет етеді 
4) Жалпы 
жаратылыс 
жөніндегі түсінігі 
теріс 
бүгінгі 
түсініктегі 
әкімшілік 
территориялық 
бөлініс 
ретіндегі 
қала емес, қала – 
мемлекет 
ұғымында. 
Қала екі түрлі:
1) Қайырымды қала 
2) Надан қала 
Ибн 
Халдунның 
Мұһаддімаһ 
бойынша 
биліктің өркендеуі 
мен 
құлдырауының 
тұжырымы 
120 жыл 
1. Күшті Асабиия 
2. 
Субьектілерді 
толықтай бақылау 
астында ұстау және 
олардың 
бағыныштылығы, 
3. Салық жинау,
4. Өзге елдерге елші 
жіберу 
5. Өз шекаралық 
аумағын 
қорғау 
(әскери 
күштің 
үстемдігі), 
6. Өз елінде өзге 
күшті 
биліктің 
болмауы 
1. Күшті асабиияны 
жоғалту 
2. 
Сән-салтанатқа 
алдану, 
үйренісіп 
қалу 
3. Тиімсіз басқару 
4. Көңіл тоқтық 
5. 
Жаттықпаған 
әскер 
6. Әлсіз экономика 
 
1. Династия 
2. Мемлекет 
3. Империя 
4. Өркениет 
Қорытынды. Қорыта келгенде, біздің ойымызша, әл-Фараби де, Ибн Халдун да ислам ғалымдары 
ретінде мемлекеттілік пен әділеттілік мәселесіне тәухид тұрғысынан, ислами көзқараспен қарағандығы 
айқын. Бұған дәлел, мысалы әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы» 
трактаты» мен Ибн Халдунның «Мұһаддімаһ» еңбектерінде ақылдың дәлелдемелері арқылы 
трансцедентті әлем мен құдайдың барлығын адамның дәлелдеуі мүмкін еместігін алға тарта отырып, 
дегенмен олардың бар екендігіне күмәнданбайды. Олар адам жанының өлмейтіндігіне сенеді әрі өзінің 
сенімін таза логикалық пайымдармен негіздейді. Олардың пайымдауынша, өмірде адамның өмір сүруі – 
соншалықты ақылға қонымды әрі ұғынықты, тіпті, ажал оның толықтай жойылып кетуін білдіреді деген 
ойдың өзі абсурд болып табылады. Әлемдегінің барлығы бір бірімен байланысты әрі мақсатты түрде; 
адамды осыншама ақыл-ойға және рухани қабылдаушы қабілеттерге бөлеудің қажеті қанша, егер де 
осының бәрі ажалмен жоқ болып кететін болса. 
Олар өмір сүрген дәуірдегі араб философиясының құдайдың бар екендігіне дәлелдері екі түрде 
болатын – екеуі де космологиялық. Оларды платондық түрдегі аргументтер мен аристотелдік кейіптегі 
аргументтер. Платондық дәйек әлем жаратылған, яғни жаратушы бар дегенді алға тартады.
Аристотелдік дәйектердің дені әлем мәңгі деген негізден бастау алады. Әлемді эмпирикалық 
тұрғыдан зерттей келе, философтар мынандай қорытындыға келеді: а) Әлемде өмір сүруші әрбір 
форманың өз себебі бар; б) егер де әлем мәңгі болса, онда себеп пен салдар сериясы (топтамасы) да 
соңсыз болуы тиіс. Содан келіп, олар себептердің соңсыз айналымы, қайталануы мүмкін еместігін айта 
келіп, барлық себептердің бір алғашқы басы бар, яғни, құдай бар деген қорытындыға келеді.
Әл-Фараби мен Ибн Халдун осы екі жолды да қатар алып, өзіндік бағытпен жүреді әрі құдайдың бар 
екендігіне, ақырет пен пайғамбарлардың бар екендігіне сене отырып, Әл Фараби мен Ибн Халдун дінді 
адамның ақлақ пен адамгершілік тұрғысынан кемелдену ісі деп қана қараған.
Пайданылған әдебиеттер тізімі: 
1. Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri (1951) İbn Haldun⃰da Tarih Telakkisi ve Metot Nazariyesi. İstanbul:Ucler 
Basımevi, sayfa 69-71. 
2. С.М. Бациева «Историко-социологический трактат Ибн Халдуна «Мукаддима»», Академия Наук 
СССР Институт народов Азии, издательство «Наука», Главная редакция восточной литературы,
1965 г., стр. 3-4, стр 216, стр. 98.

 Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №1(72), 2022 ж.
 
242 
3. Пaлтөре Ы.М. PhD докторы, Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті, Қaзaқстaн, 
Алмaты қ. e-mail: 
yktiyar@inbox.ru
, ҒТАМР 21.15.47 «ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИДЫҢ «ҚАЙЫРЫМДЫ 
ҚАЛА ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ» АТТЫ ЕҢБЕГІНДЕГІ АДАМ МӘСЕЛЕСІНІҢ ДІНИ 
МӘТІНДЕРМЕН САБАҚТАСТЫҒЫ», Хабаршы. Шығыстану сериясы. №1 (88). 2019, 9-шы бет 
4. DERLEYEN(Edi.)Doç.Osman Şimşek,“Tevhidi Düşünce” ve“Toplum Felsefesi” İlmar Yayın No: 3, 
Ankara-2018, sayfa-57 
5. Lutfi Sunar and Faruk Yaslıcimen, The Possibilities of New Perspectives for Social Sciences: An Analysis 
Based on Ibn Khaldun’s Theory of Umran*, Asian Journal of Social Science 36 (3-4):408–433, 2008, Istanbul 
University and Bilkent University 
6. Б.Ғ. Ғафуров., А.Х. Қасымжанов. Әбу Насыр Әл-Фараби: «Қайырымды қала тұрғындарының 
көзқарастары туралы трактат» 1-ші том, 26-шы тарау. – Алматы, 2019. – 248 б. 
7. Hazirlayan. Süleyman Uludağ, Ibn Haldun, Mukaddime 1, Birinci bölüm, Genelde beşeri umran, Birinci 
Mukaddeme, Dergah yayınları: 85/1. – İstanbul,2014, sayfa 211-216. 
8. Davutoğlu, Ahmet Alternative Paradigms: The Impact of Islamic and Western Weltanschauungs on 
Political Theory. Lanham, MD: University Press of America. (1997) “Medeniyetlerin Ben-İdraki”. Divan 2(3): 
1–53. 
 
References: 
1. Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri (1951) İbn Haldun⃰da Tarih Telakkisi ve Metot Nazariyesi. [Historical 
Conception and Theory of Method in Ibn Khaldun]. İstanbul:Ucler Basımevi, sayfa 69-71. [in Turkish] 
2. S.M. Batsieva “Istoriko-sotsiologicheski traktat Ibn Halduna “Mukaddima” ["Historical and sociological 
treatise of Ibn Khaldun" Mukaddima], Akademia Nauk SSSR Institute narodov Aziy, izdatelstvo “Nauka”, 
Glavnaya redaksiya vostochnoi literatury,1965, p. 3-4, p. 216, p. 98. [in Russian] 
3. Paltore I.M. PhD doktory, Al-Farabi atyndagy Kazakh ulttyk universiteti, Kazakhstan, Almaty e-mail: 
yktiyar@inbox.ru
, GTAMP 21.15.47 "Abu Nasyr Al-Farabidyng ''Kayrymdy kala turgyndarynyng kozkarastary'' 
atty enbegindegi adam maselesin dini matindermen sabaktastygy. Shygystanu series. No. 1 (88). 2019, page-9 [in 
Kazakh]
 4. DERLEYEN(Edi.) Doç.Osman Şimşek,“Tevhidi Düşünce” ve“Toplum Felsefesi,” [Thought of Tawhid 
and Philosophy of Society] İlmar Yayın No: 3, Ankara-2018, sayfa-57 [in Turkish] 
5. Lutfi Sunar and Faruk Yaslıcimen, The Possibilities of New Perspectives for Social Sciences: An Analysis 
Based on Ibn Khaldun’s Theory of Umran*, Asian Journal of Social Science 36 (3-4):408–433, 2008, Istanbul 
University and Bilkent University [in English] 
6. B.G. Gafurov., A.H. Kasymzhanov. Abu Nasyr Al-Farabi: ''Kayrymdy kala turgyndarynyng kozkarastary 
turaly traktat'' 1-1-shi tom, 26-shy tarau . Almaty. 2019.-p 248. [in Kazakh]
7. Hazirlayan. Süleyman Uludağ, Ibn Haldun, Mukaddime 1, Birinci bölüm, Genelde beşeri umran, Birinci 
Mukaddeme, Dergah yayınları: 85/1, İstanbul-2014, sayfa 211-216.[in Turkish]
8. Davutoğlu, Ahmet (1994) Alternative Paradigms: The Impact of Islamic and Western Weltanschauungs on 
Political Theory. Lanham, MD: University Press of America.- (1997) “Medeniyetlerin Ben-İdraki”. Divan 2(3): 
1–53. [in English] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г. 
243 

жүктеу/скачать 3.48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: