Зоология” пәні бойынша ОЌу-єдістемелік бағдарлама (sillabus) Алматы 2005
Жіктелуі. Дµњгелекауыздылар класыныњ 2 отряды бар: миногалар (30-дан астам т‰рі бар), жєне миксиндер (18 т‰рі бар). Жаќсыздардыњ ќалќандылар класыныњ
жүктеу/скачать 322.5 Kb.
|
Жіктелуі. Дµњгелекауыздылар класыныњ 2 отряды бар: миногалар (30-дан астам т‰рі бар), жєне миксиндер (18 т‰рі бар). Жаќсыздардыњ ќалќандылар класыныњ т‰рлері геологиялыќ замандарда жойылып кеткен. 2-модуль. Балыќтарѓа жалпы сипаттама. Шеміршекті балыќтар класы. 5 – таќырып: Шеміршекті балыќтардыњ жеке м‰шелер ж‰йесініњ ќ±рылысы мен тіршілік єрекеттерініњ ерекшеліктері. Сыртќы т‰рі мен тері жабыны. Дене бµліктері: бас, т±лѓа, ќ±йрыќ. Дене мµлшері – 20-см-ден 20 метрге дейін жетеді. Тері жабыны 2 ќабатты: сыртќы кµпќабатты эпидермис, ішкі дєнекер ±лпалы кутис (кориум). Желбезек сањылаулары 5-7 ж±п, оныњ єрќайсысы сыртќа жеке-жеке ашылады. Алѓа созылыњќы т±мсыѓы (рострум) болады, аузы т±мсыѓыныњ астында кµлденењ сањылау пішінді. Кµздіњ артќы жаѓында ж±тќыншаќпен байланысќан екі су шашќыш тесігі (брызгальца) бар. Ќ±йрыќ ж‰збеќанатыныњ ‰стіњгі ќалаѓы ‰лкен (астыњѓы ќалаѓы кіші) – гетероцеркальды. Ќ±рсаќ жаѓында клоака (тік ішектіњ кењейген бµлімі) орналасќан. Денесі плакоидты ќабыршаќпен (±саќ сыртында тікенекті б‰ртігі бар) ќапталѓан. Ж±п кµкірек жєне ж±п ќ±рсаќ ж‰збеќанаттары денесіне кµлбеу орналасќан. Ќанќасы мен б±лшыќеттері. Ќањќасы шеміршекті. Біліктік ќањќа – басќањќасы мен омыртќа жотасынан т±рады. Басќањќасы – ми сауыты мен висцеральды бµлімдерден ќ±ралѓан. Висцеральды бµлімде – жаќ, тіласты жєне желбезек доѓалары бар. Омыртќа жотасы 2 бµлімнен (т±лѓа жєне ќ±йрыќ) т±рады. Жеке омыртќаныњ денесін жєне доѓасын ажыратады. Омыртќаныњ денесініњ алды да, арты да ойыс (амфрицельді). Ж±п ж‰збеќанаттарыныњ (кµкірек жєне ќ±рсаќ) ќањќасы белдеулермен байланысќан: а) иыќ белдеуі мен кµкірек ж‰збеќанаттары; є) жамбас белдеуі мен ќ±рсаќ ж‰збеќанаттары. Б±лшыќеттері метамерлі (жеке сегменттерден т±рады) орналасќан. Асќорыту ж‰йесі. Ќозѓалмалы жаќ аппараты бар ауыз ќуысы, ж±тќыншаќ, ќысќа µњеш, ќарын, аш ішек, тоќ ішек, клоакамен аяќталады. Тоќ ішегі едеуір жуан, єрі онда спиральды ќатпарлар орналасќан. Ол ішектіњ ішкі сіњіру бетін ±лѓайтады. Бауыры ‰лкен 2 ќалаќты, µт ќабы, µт µзегі бар. ¤т µзегі аш ішектіњ алдыњѓы бµліміне ашылады. Аш ішектіњ б±рылысында ±йќы безі орналасќан. Тынысалу ж‰йесі. Желбезек аппараты 3 элементтен т±рады: а) шеміршектегі желбезек доѓасы; є) терілі желбезек аралыќ перде; б) ±саќ желбезек шашаќтары. Суда еріген оттекпен тыныс алады. Желбезек шашаќтары мен капилляр ќантамырларыныњ арасында газ алмасу процесі ж‰реді. Ќанайналым ж‰йесі – т±йыќ. Ж‰регі 2 камералы (бір ж‰рекше, бір ќарынша). Ж‰регінен тек вена ќаны аѓып µтеді. Артерия ќантамырлары – ќ±рсаќ ќолќасы, желбезек артериялары, арќа ќолќа т‰бірі (ж±п), арќа ќолќасы жєне т.б. Веналыќ ќантамырлары – ж±п алдыњѓы жєне ж±п артќы кардинальды (яремді) веналар, ж±п кювье µзегі, ішекасты венасы, бауыр жєне б‰йрек вена ќаќпалары, бауыр венасы. Ж‰йке ж‰йесі. Орталыќ ж‰йке ж‰йесі – ми мен ж±лын. Ми бµлімдері (алдыњѓы, аралыќ, ортањѓы, сопаќша ми жєне мишыќ). Ж±лын – омыртќа жотасыныњ µзегінде орналасќан. Шеткі ж‰йке ж‰йесі – мидан жєне ж±лыннан тарайтын ж‰йкелерден т±рады. Мидан 10 ж±п ж‰йкелер таралады: І. Иіс сезу ж‰йкелері – алдыњѓы мидыњ иіс сезу бµліктерінен басталып, танау тесігіне таралады. ІІ. Кµру ж‰йкелері – аралыќ мидыњ т‰бінен басталып, кµздіњ торлы ќабыѓына таралады. ІІІ. Кµзді ќозѓаушы ж‰йкелер – ортањѓы мидыњ т‰бінен басталып, кµз алмасыныњ б±лшыќеттеріне таралады. ІV. Шыѓыр (блоктыќ) ж‰йкелер – ортањѓы мидыњ артќы бµлігінен басталып, кµз алмасыныњ ќиѓаш б±лшыќеттеріне таралады. V. ‡штарамды ж‰йкелер – сопаќша мидан басталып, кµзге, ‰стіњгі жєне астыњѓы жаќтарѓа таралады. VI. Єкетуші ж‰йкелер – сопаќша мидан басталып, кµз алмасыныњ сыртќы тік б±лшыќеттеріне таралады. VІІ. Бет ж‰йкелері – сопаќша мидан басталып, ауыз ќуысына, жаќ жєне тіласты доѓаларына таралады. VІІІ. Есту ж‰йкелері – сопаќша мидан басталып, ішкі ќ±лаќќа таралады. ІХ. Тіл – ж±тќыншаќ ж‰йкелері – сопаќша мидан басталып, тіл мен ж±тќыншаќќа таралады. Х. Кезеген ж‰йкелер – сопаќша мидан басталып, барлыќ ішкі м‰шелерге таралады. Сезім м‰шелері. Иіс сезу м‰шесі – ж±п танау тесігі. Кµру м‰шесі – ж±п кµз. Кµз алмасыныњ ќасањ ќабыѓы жазыќ, кµз б±ршаѓы шар пішінді. Есту м‰шесі – ішкі ќ±лаќтан т±рады. Онда ‰ш жарты иірім µзекшелер бар. Б‰йір сызыѓы жаќсы дамыѓан. Зєр шыѓару ж‰йесі: ж±п б‰йрек (мезонефрос), ж±п несепаѓар (вольф µзектері) жєне клоака. Ыдырау µнімдері негізінен ќаннан, ал амиаќ желбезектерінен бµлінеді. Жыныс ж‰йесі: дара жынысты, іштей ±рыќтанады. Аналыќтарында ж±п аналыќ без, ж±п ж±мыртќа жолы клоакаѓа ашылады. Ж±мыртќалары ірі єрі сарыуызѓа бай. Аналыќтарыныњ ж±мыртќа жолы мен несепаѓарлары бір-бірімен байланыспайды. Аталыќтарында ж±п т±ќым безі, ж±п т±ќым жолы клоакамен аяќталады. Аталыќтарыныњ несепаѓарлары (вольф µзекшелері) арќылы зєр заттары жєне жыныс µнімдері µтеді. 6-таќырып. Шеміршекті балыќтар класыныњ жіктелуі. Шеміршекті балыќтар 2 класс тармаѓына бµлінеді: 1. Таќтажелбезектілер; 2. Т±тасбастылар. Таќтажелбезектілер класс тармаѓына 700- ге жуыќ т‰рлер жатады. Кµпшілік т‰рлері тењізде тіршілік етеді. Т±мсыѓы (рострум) айќын байќалады. Желбезек сањылауларыныњ саны 5-7 ж±п. Бір ж±п сушашќыш тесігі бар. Желбезектері терілі желбезек аралыќ перделерде орналасќан. Акулалар отряд ‰сті. Акулалардыњ 350-ге жуыќ т‰рі бар. Олар Каспий, Арал тењіздерінен басќа барлыќ м±хиттар мен тењіздерде таралѓан. Дене пішіні ±зынша созылыњќы, белсенді тіршілік етеді. Кµпшілігі жыртќыш, кей т‰рлері (кит акуласы, алып акула) планктондармен ќоректенеді. І. Акулалардыњ негізгі отрядтары: 1. Кµпжелбезекті акулалар: оѓан ертеден келе жатќан ќарапайым акулалар жатады. ¤кілі – жалпаќ т±мсыќты акула. Дене пішіні жылан тєрізді, 6 ж±п желбезек сањылауы бар, тірідей шабаќтайды. Атлант, ‡нді, Тыныќ м±хиттардыњ ќоњыржай жєне субтропикалыќ суларында таралѓан, саны аз. Балыќтармен, басаяќты ±лулармен ќоректенеді. 2. Єрт‰рлі тісті акулалар: 7-10 т‰рі бар, ±зындыѓы –1,5 метрге жетеді. Желбезек сањылаулары – 5 ж±п. ¦рыќтанѓан уылдырыќ шашып кµбейеді. Тыныќ, ‡нді м±хиттарыныњ жылы єрі субтропикалыќ тењіздерінде таралѓан. 3. М±ртты акулалар: кµпшілігініњ т±мсыѓында м±ртшалараы болады. 2 т±ќымдасы бар. Кит акуласыныњ ±зындыѓы 15-20 м., салмаѓы 12-14 т. 4. Ламнотектес акулалар: арќа ж‰збеќанаты екеу, аналь ж‰збеќанаты біреу. 6 т±ќымдасыныњ 20-дей т‰рі бар. Алып акула осы отрядќа жатады. 5. Кархаринтектес акулалар: 150-дей т‰рі бар. Жолбарыс акуласы - ±зындыѓы 5 метрдей. Балѓа т±мсыќты акулалардыњ бастары жалпаќ, оныњ екі шетінде екі ‰лкен µскіні бар. Кµздері сол µскіндердіњ ±шында орналасќан. Б±л отрядќа мысыќ жєне сусар акулалары да жатады. 6. Катрантектес (тікенекті) акулалар: 3 т±ќымдасыныњ 30-дан астам т‰рі бар. Кµпшілігініњ дене мµлшері шаѓын. Кей т‰рлері топтанып тіршілік етеді. 7. Арат±мсыќты акулалар: 4 т‰рі бар. ‡нді, Тыныќ м±хиттарыныњ жылы тењіздерінде жаѓалауѓа жаќын аймаќтарында таралѓан. Т±мсыќтары ±зын єрі жалпаќ семсерге ±ќсас. Оныњ екі шетінде ж±п м±ртшалары бар, єрі ірі тістері орналасќан. Су т‰бінде тіршілік етеді. 8. Тењіздіњ періште акулалары: дене пішіндері скатќа ±ќсас, су т‰бінде тіршілік етуге бейімделген 11т‰рі бар. Денесі жалпаќ, єрі ж±мыр, ±зындыѓы 2,5 м., салмаѓы 100 кг. ¦саќ балыќтармен ќоректенеді. ІІ. Скаттар отряд ‰сті. Оѓан денесі жалпаќ жєне кµкірек ж‰збеќанаттары µте жаќсы дамыѓан шеміршекті балыќтар жатады. 5 ж±п желбезек сањылаулары денесініњ ќ±рсаќ жаѓында орналасќан. Су шашќыш тесіктері акулалардан жаќсы дамыѓан. Скаттар су т‰бінде тіршілік етуге бейімделген. Олар ±лулармен, шаянтектестермен ќоректенеді. Скаттар 5 отрядќа бµлінеді. Т‰р саны 340-тан асады. Скаттардыњ отрядтары: 1. Арат±мсыќты скаттар: 7 т‰рі бар, ірі т‰рлерініњ денесініњ ±зындыѓы 5-6 м., сыртќы т‰рі арат±мсыќты акулаларѓа ±ќсас. Т±мсыѓы ара пішінді ±зын оныњ жиектерінде ірі тістері болады, біраќ онда м±ршалары болмайды. Жаќсы ж‰зеді, топтанып ж‰рген ±саќ балыќтармен ќоректенеді. 2. Рохлетектес скаттар: оѓан 50-ге жуыќ т‰рлер жатады. Сыртќы т‰рі акулаѓа ±ќсас, біраќ желбезек сањылаулары денесініњ ќ±рсаќ жаѓында орналасќан. 3. Ромбыденелі скаттар: 100-ден аса т‰рі бар. Денесініњ ±зындыѓы 30-см-ден 2 метрге жетеді. Кµпшілігініњ денесінде ірі плакоидты ќабыршаќтары бар. Ќара тењізде – тењіз т‰лкісі деген т‰рі, ал Аќ тењіз бен Баренцов тењізінде ж±лдызды скат деген т‰рі кездеседі. 4.3. Шаншарќ±йрыќты скаттар: 100 – дей т‰рі бар, денелерініњ ±зындыѓы 50 см-ден 7 метрге, жалпаќтыѓы 30 см-ден 5-7 метрге жетеді. Кµпшілігініњ ќ±йрыќ сабаќшасыныњ орта т±сында бір (кейде 2) ±зын м‰йізді ±шы ‰шкір шаншары (инесі) болады. Осы шаншары арќылы жауынан ќоранады, єрі ќорегін ±стайды. Ќара жєне Азов тењіздерінде тењіз мысыѓы деген т‰рі кезедеседі. 5. Электрлі скаттар: барлыќ м±хиттардыњ субтропикалыќ жєне тропикалыќ тењіздерінде 40-ќа жуыќ т‰рі таралѓан. Ќабыршаќтары, тікенектері болмайды. Басыныњ екі б‰йірінде т‰рі µзгерген б±лшыќет ±лпасынан пайда болѓан ерекше электрлі м‰шелері болады. Олардан бµлінетін электр ќуаты 60-300 вольтќа жетеді. Олар µте баяу ќозѓалады. Т±тасбастылар класс тармаѓы. Судыњ терењ ќабаттарында тіршілік етуге бейімделген аздаѓан шеміршекті балыќтар жатады. Дене пішіндері ±зынша ±ршыќ тєрізді, т±мсыѓы доѓал, терісінде ќабыршаќтары болмайды. Ќ±йрыќ ж‰збеќанаты жіњішке жіпке ±ќсас. Сушашќыш тесіктері де жоќ. Желбезектерініњ сырты терілі ќатпармен ќапталѓан. Желбезек сањылауы бір ж±п. Іштей ±рыќтанады. Бір ѓана отрядыныњ (химератектестер) 30-ѓа жуыќ т‰рлері Атлант, ‡нді, Тыныќ м±хиттарыныњ тењіздерінде таралѓан. 7-таќырып. С‰йекті балыќтар класы. С‰йекті балыќтарѓа жалпы сипаттама. С‰йекті балыќтар – омыртќалы жануарлардыњ т‰рі ќ±рамы µте кµп (20 мыњнан астам т‰рі бар) класы. Олар барлыќ су айдындарында тіршілік етуге бейімделген. С‰йекті балыќтардыњ ќањќасында с‰йекті элементтер басым. С‰йекті балыќтардыњ кµпшілік т‰рлерінде дене салмаѓын реттейтін арнайы м‰ше – торсылдаќ пайда болѓан. Ауыз тесігі басыныњ алдыњѓы шетінде орналасќан. Желбезектерініњ сыртын с‰йекті желбезек ќаќпаѓы жауып т±рады. ‡лкен бір ж±п желбезек сањылауы желбезек ќаќпаѓыныњ артќы шетінен ашылады. Ќ±йрыќ ж‰збеќанатыныњ ќалаќтары тењ (гомоцеркальды). Аналь, жыныс жєне зєр шыѓатын тесіктері сыртќа жеке-жеке ашылады. Денесі ірі єрі жалпаќ ќабыршаќтармен (циклоидты, ктеноидты) ќапталѓан. Сыртќы т‰рі мен дене пішіні. С‰йекті балыќтардыњ денесі – бас, т±лѓа жєне ќ±йрыќ деп ‰ш бµлімге бµлінеді. Дене пішіні кµбіне ±ршыќ тєрізді. Тері жабыны – шеміршекті балыќтарѓа ±ќсас. Сыртќы – эпидермис, ішкі – кутис ќабаттарынан т±рады. Ќањќасы – с‰йектенген. Білікті ќањќасында (єсіресе басс‰йекте) с‰йекті элементтер басым. Висцеральды бµлімі – к‰рделенген. С‰йекті желбезек ќаќпаѓы пайда болѓан. Б±лшыќеттері шеміршекті балыќтарѓа ±ќсас метамерлі орналасќан. Асќорыту ж‰йесі. Ауыз ќуысы тікелей ж±тќыншаќпен, ол ќысќа µњешпен байланысќан. Ќарныныњ пішіні де єрт‰рлі. Ішектері біршама ±зын жєне жуындыѓы да бірдей. Аш ішек пен тоќ ішектіњ шекарасында кµптеген т±йыќ – пилорикалыќ µскіндер орналасќан. Олар ішектіњ сіњіру бетін ±лѓайтады. Бауыры бірнеше ќалаќты, µт ќабы, µт µзегі бар. ¦йќы безі шашырањќы. Тынысалу ж‰йесі. Желбезек аппараты: с‰йекті желбезек доѓасы (4 ж±п), желбезек шашаќтарынан т±рады. Тынысалуы ауыз - ж±тќыншаќ ќуысы мен желбезек ќаќпаќтарыныњ ќозѓалуы арќылы ж‰зеге асады. Ќанайналым ж‰йесі: шеміршекті балыќтарѓа ±ќсас, ќ±рсаќ ќолќасыныњ кењейген алдыњѓы бµлігі – ќолќа жуашыѓы деп аталады. Сол б‰йректе ѓана вена ќаќпа торы т‰зілген. Ж‰йке ж‰йесі: с‰йекті балыќтардыњ миыныњ ќ±рылысы шеміршекті балыќтарѓа ќараѓанда едеуір ќарапайым, єрі миы шаѓын. Алдыњѓы миы кіші. Мидан 10 ж±п ж‰йке тарайды. Сезім м‰шелері – шеміршекті балыќтарѓа ±ќсас. Зєр шыѓару ж‰йесі: ж±п дене б‰йрегі, ж±п несепаѓар, сыњар ќуыќ жєне шєр шыѓару тесігі болады. Жыныс ж‰йесі: аналыќтарыныњ ж±мыртќа жолы болмайды, ал аталыќтарыныњ т±ќым бездері б‰йрекпен байланыспайды жєне несепаѓармен жыныс тесіктері сыртќа жеке ашылады. С‰йекті балыќтар 2 класс тармаѓына бµлінеді: 1. Сєулеќанаттылар; 2. Ќалаќќанаттылар. 8-таќырып. С‰йекті балыќтардыњ жіктелуі. І-класс тармаѓы. Сєулеќанаттылар. Ќазіргі кезде кењінен таралѓан балыќтар осы класс тармаѓына жатады. Ж±п ж‰збеќанаттарыныњ негізінде б±лшыќетті ќалаќтары болмайды. Миыныњ к‰мбезінде ж‰йке заттары жоќ. Б±л класс тармаѓы 2 отряд ‰стіне бµлінеді. 1. Ганоидты балыќтар – ертеден келе жатќан шаѓын топты ќ±райды. Біліктік ќањќасы – хорда. Ќањќасында шеміршек басым, тоќ ішегінде спиральды ќатпарлар бар, сушашќыш тесіктері айќын. Денесі ќарапайым ганоидты ќабыршаќтармен ќапталѓан. 4 отрядќа бµлінеді: а) Бекіретектестер отряды. Кµп белгілері шеміршекті балыќтарѓа ±ќсас (т±мсыѓы, ќ±йрыќ ж‰збеќанатыныњ пішіні, хорданыњ µмір бойы саќталуы, тоќ ішегіндегі спиральды ќатпарлар, артериялды конус). Бекірелер - µрістегіш (анадромды) балыќтар (тењізден µзенге кµтеріледі). Кєсіптік мєні зор, ќара уылдырыќ алынады, еті баѓалы єрі дємді. Каспий Азов, Ќара тењіздерде таралѓан. Бекірелердіњ 17 т‰рі бар (ќортпа, ќызыл балыќ – шоќыр, пілмай, с‰йрік, к‰рект±мсыќтар жєне т.б.). Бекірелердіњ денесінде ±зына бойы орналасќан 5 (кейде ‰ш) с‰йекті ірі шытыралары болады. є) Кµпж‰збеќанаттылар. Олар Африканыњ тропикалыќ аймаќтарында таралѓан. 10-нан астам т‰рі бар. Арќа ж‰збеќанаттары кµптеген ±саќ ж‰збеќанатшалардан т±рады. Сушашќыш тесігі, торсылдаѓы бар. Кµкірек ж‰збеќанаттарыныњ негізінде б±лшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыѓан. б) Амиетектестер отрядыныњ бір ѓана т‰рі (балшыќ балыѓы) бар. Ол Миссисипи µзенінде таралѓан. в) Сауыттылар отрядыныњ 7 т‰рі Солт‰стік жєне Орталыќ Американыњ т±щы суларында таралѓан. 2. Отряд ‰сті – наѓыз с‰йекті балыќтар. Б±л отряд ‰стініњ 36-дан астам отряды бар: майшабаќтектестер, албырттектестер, шортантектестер, угортектестер, т±ќытектестер, кефалтектестер, саргантектестер, трескатектестер, тікентектестер, алаб±ѓатектестер, камбалатектестер т.б. ІІ класс тармаѓы – Ќалаќќанатты балыќтар 2 отряд ‰стіне бµлінеді: 1. Отряд ‰сті – Ќостыныстылар: µзендерде тіршілік ететін балыќтар. Хорда – ішкі ќањќаныњ ќызметін атќарады. Ж±п ж‰збеќанаттарыныњ негізінде тіректік терілі ќалаќтары болады. Оныњ бір ѓана отряды – м‰йізтістілер деп аталады. Оѓан бірµкпелі жєне ќосµкпелі балыќтар жатады. Бірµкпелілер – Австралияныњ солт‰стік-шыѓысындаѓы µзендерде таралѓан. Ќосµкпелілер – Африканыњ тропикалыќ µзендері мен Оњт‰стік Американыњ Аманзонка бассейндерінде кездеседі. 2. отряд ‰сті – саусаќќанаттылар. Б±л балыќтар ерте кездерде кењінен таралѓан. Кейіннен кµптеген т‰рлері жойылып кетті. Ќазіргі кезде оныњ бір ѓана т‰рі – латимерия саќталѓан. Оныњ ж±п ж‰збеќанаттарыныњ негізінде б±лшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыѓан. Б±л балыќтар екі баѓытта дамыѓан. Оныњ бір тармаѓы м±хиттарда екінші рет тіршілік етуге бейімделген. Ал, екінші тармаѓы ќ±рлыќта тіршілік етуге бейімделіп, ќосмекенділердіњ шыѓуына жол ашты. 9- таќырып. Балыќтардыњ экологиясы. Балыќтардыњ сулы ортада тіршілік етуіне бейімделуі. Сулы ортаныњ ‰немі ќозѓалыста болуы су аѓындарымен тыѓыз байланысты. Су аѓындарымен балыќтардыњ ќорегі – планктондардыњ ќозѓалуына сєйкес балыќтар да орын алмастырып отырады. Су температурасыныњ балыќтар тіршілігі ‰шін мањызы зор. Су температурасыныњ µзгеруіне сєйкес балыќтардыњ тіршілік єрекетінде кµптеген µзгерістер байќалады. Мысалы, балыќтардыњ кµбеюі жєне дамуы, таралуы т.б. Балыќтардыњ тіршілігі ‰шін суда еріген оттектіњ болуыныњ мањызы зор. Балыќтар оттекті пайдалану ерекшеліктеріне сєйкес 4 топќа бµлінеді: а) оттекті µте кµп пайдаланатын балыќтар; є) оттекті кµп пайдаланатын балыќтар; б) оттекті шамалы мµлшерде пайдланатын балыќтар; в) оттекті аз мµлшерде пайдаланатын балыќтар. Балыќтардыњ экологиялыќ топтары: балыќтар тіршілік ететін су айдындарыныњ ерекшеліктеріне байланысты 2 топќа бµлінеді: 1. тењіз балыќтары. 2. т±щы су балыќтары. Балыќтардыњ тіршілік циклдері: µсуі, дамуы, кµбеюі, ќорек іздеуі, ќыстап шыѓуы. Балыќтардыњ ќоныс аударуы (миграциясы). Ќоректік, уылдырыќ шашу жєне ќыстап шыѓу миграциялары (µрістеуі). Анадромды жєне катадромды миграциялар. 10- таќырып. Балыќтардыњ ќоректенуі, кµбеюі, µсуі, жасы, сулы биоценоздаѓы рµлі, ќорѓау шаралары. Балыќтардыњ ќоректену жєне кµбею ерекшеліктері; ±рпаќтарына ќамќорлыќ жасауы; балыќтардыњ тіршілігініњ ±заќтыѓы (жасы), жыныстыќ жетілуі. Балыќтардыњ практикалыќ мањызы. Балыќ µнімдері – басты таѓам. Тењіздердегі балыќ аулау кєсіпшілігі. Балыќ шаруашылыѓы. Балыќтардыњ ќолдан кµбейту, жерсіндіру шаралары. Балыќтарды ќорѓау Ќазаќстанныњ ќызыл кітабына (1996) тіркелген балыќ т‰рлері. Тоѓандарда балыќ µсіру. Балыќтардыњ шыѓу тегі мен эволюциясы. Жаќауыздылардыњ тµменгі сатыдаѓы топтарыныњ (шеміршекті жєне с‰йекті балыќтар) эволюциясы. Сауытты балыќтар, акантодтар. 3-модуль. Ќ±рлыќта тіршілік ететін омыртќалы жануарларѓа жалпы сипаттама. 11-таќырып. Ќосмекенділер класыныњ ќ±рылыс жєне тіршілік єрекеттерініњ ерекшеліктері. Ќосмекенділер – алѓаш рет ќ±рлыќта тіршілік етуге бейімделген омыртќалылар. Олардыњ кµбеюі жєне дернєсілдерініњ дамуы сулы ортамен тыѓыз байланысты. Ќосмекенділердіњ ќ±рлыќта тіршілік етуіне байланысты µкпе пайда болды. Олар атмосфералыќ ауаныњ ќ±рамындаѓы оттекпен тыныс алады. Алѓаш рет ќанайналудыњ кіші (µкпелік) шењбері пайда болды. Ќосмекенділердіњ ж‰регі ‰ш камералы (екі ж‰рекше, бір ќарынша). Терісінде ешќандай м‰йізді т‰зілістер жоќ, бездерге бай. Сезім м‰шелерінде кµптеген жетілген белгілер бар: кµзініњ ќасањ ќабыѓы дµњес, кµз б±ршаѓы ќос дµњесті шыны тєрізді. Кµздіњ айналасында ќозѓалмалы терілі ќабаќтар пайда болѓан. Ішкі ќ±лаќпен бірге ортањѓы ќ±лаќ ќуысы бар. Дене пішіні мен тірі жабыны: ќосмекенділердіњ дене пішіні ж±мыр, сопаќша жєне ±зынша жылан тєрізді. Дене т±рќыныњ ±зындыѓы 3 см –ден 1,5 метрге жетеді. Ќањќасы: алѓаш рет белдеулерімен байланысатын екі ж±п аяќтары пайда болды. Омыртќа жобасы 4 бµлімге (мойын, т±лѓа, сегізкµз жєне ќ±йрыќ) бµлінген. Алдыњѓы жєне артќы сан, алдыњѓы жєне артќы сираќ, алдыњѓы жєне артќы табаннан т±рады. Б±лшыќеттері – жекеленген б±лшыќеттерге жіктелген. Єсіресе аяќтарындаѓы б±лшыќеттер жаќсы жіктелген. Асќорыту ж‰йесі: ауыз ќуысына сілекей бездерініњ µзектері ашылады. Ауыз-ж±тќыншаќ ќуысына ортањѓы ќ±лаќ ќуысыныњ т‰тігі (евстахиев) ашылады. Ішектері балыќтардан ±зындау. Аш ішекке бауыр мен ±йќы безініњ µзектері ашылады. Тоќ ішектіњ соњѓы бµлімі – тоќ ішек деп аталады. Тоќ ішек клоакаѓа ашылады. Тынысалу ж‰йесі: ќосмекенділердіњ дернєсілдері желбезектерімен тыныс алса, ересектері терісі жєне µкпесі арќылы тыныс алады. ¤кпесі нашар дамыѓан. Кей т‰рлерінде ауыз-ж±тќыншаќ ќуысы арќылы да газ алмасу процесі ж‰зеге асады. Тынысалуы ауыз-ж±тќыншаќ ќуысыныњ ќозѓалуы арќылы орындалады. Ќанайналым ж‰йесі. Ж‰регі ‰ш камералы (2 ж‰рекше, 1 ќарынша). Алѓаш рет кіші (µкпелік) ќан айналу шењбері пайда болѓан. Денесіне аралас ќан тарайды. Артериялды конустан ‰ш ж±п артериялыќ ќантамырлар тарайды: 1-ж±бы-±йќы артериялары; 2- ж±бы оњ жєне сол ќолќа доѓалары; 3-ж±бы-µкпе артериялары. Ж‰йке ж‰йесі: ќосмекенділердіњ миыныњ ќ±рылысында балыќтармен салыстырѓанда кµптеген прогрессивті белгілер байќалады: алдыњѓы миыныњ кµлемі ‰лкен єрі ол айќын екі ми сыњарына бµлінген. Алѓаш рет ми ќыртысы – архипаллиум пайда болѓан. Аралыќ мидыњ ‰стінде эпифиз, астында гипофиз орналасќан. Ортањѓы миы шаѓын. Мишыѓы нашар дамыѓан. Миынан 10 ж±п ж‰йкелер тарайды. Сезім м‰шелері – балыќтармен салыстырѓанда едеуір жаќсы дамыѓан. Иіс сезу м‰шесі ж±п иіс сезу капсуласынан т±рады. Иіс сезу капсулалары иісті сезеді єрі тынысалуѓа ќатысады. Кµру м‰шесінде кµптеген прогрессивті белгілер бар: кµзініњ айналасында ќозѓалмалы терілі ќабаќтары бар (‰стіњгі, астыњѓы, жыпылыќтатќыш). Жас безі бар; ќасањ ќабаѓы дµњес; кµз б±ршаѓы ќос дµњесті шыны тєрізді. Есту м‰шесі - к‰рделі ќ±рылысты. Ќосмекенділерде ішкі ќ±лаќќа ќосымша ортањѓы ќ±лаќ ќуысы пайда болѓан жєне ол евстахив т‰тігі арќылы ауыз ж±тќыншаќ ќуысымен байланысќан. Оныњ сыртын дабыл жарѓаѓы жауып т±рады. Ортањѓы ќ±лаќ ќуысында бір ѓана ‰зењгі с‰йегі бар. Зєр шыѓару ж‰йесі: ж±п дене б‰йрегі (мезонефрос), ж±п несепаѓар (вольф µзегі), ќуыќ, клоакасы болады. Жыныс ж‰йесі: дара жынысты. Аталыќтарында ж±п аталыќ безден т±рады. Несепаѓарлары (вольф µзектері) арќылы зєр заттары да жєне жыныс µнімдері де µтеді. Аналыќтарында – ж±п аналыќ без, ж±п ж±мыртќа жолы (мюллер µзектері) бар. Аталыќтары мен аналыќтарыныњ жыныстыќ жетілу кезінде сары т‰сті майлы денелер пайда болып, жыныс клеткаларыныњ ќоректенуіне жаѓдай жасайды. Кµпшілігі сырттай ±рыќтанады. 12-таќырып. Ќосмекенділердіњ жіктелуі, шыѓу тегі жєне эволюциясы. Ќазіргі кезде ќосмекенділердіњ 6000-дей т‰рі белгілі. Ќосмекенділер класы 2 класс тармаѓына бµлінеді: 1. Ж±ќаомыртќалылар: оныњ екі отряды бар; а) аяќсыз ќосмекенділер; є) ќ±йрыќты ќосмекенділер. 2. Доѓаомыртќалылар: оѓан бір ѓана ќ±йрыќсыздар отряды жатады. Ќ±йрыќтылар отряды: Дене пішіні ±зынша созылѓан, денесі ‰ш бµлімнен (бас, т±лѓа, ќ±йрыќ) т±рады. Кµпшілік т‰рінде алдыњѓы жєне артќы аяќтары жаќсы жетілген. Ќ±йрыќтылардыњ 5000-ѓа жуыќ т‰рі белгілі. Наѓыз саламандралар т±ќымдасына – саламандралар мен тритондар жатады. ¤кпесіз саламандралар т±ќымдасыныњ µкілдері Солт‰стік, Орталыќ жєне ¤њт‰стік Америкада таралѓан. Ќ±йрыќтылардыњ амфиумдар, протейлер, сирендер, б±рыштістілер, жасырын желбезектілер деген т±ќымдастары белгілі. Аяќсыз ќосмекенділер отрядыныњ 160-тан астам т‰рі бар. Олардыњ аяќтары жойылѓан. Жер астында ін ќазып тіршілік етуге бейімделген. Дене пішіндері жыланѓа, ќ±ртќа ±ќсас. 6 т±ќымдасы белгілі. Олар Азияныњ оњт‰стік-шыѓысында, Оњт‰стік Америкада, тропикалыќ Африкада таралѓан. Ќ±йрыќсыз ќосмекенділер отряды: б±ѓан ќосмекенділердіњ к‰рделі ќ±рылысты єрі кењінен таралѓан т‰рлері топтастырылѓан. Б±л отрядтыњ 19 т±ќымдасы бар. Негізгі т±ќымдастары – наѓыз баќалар, ќ±рбаќалар, тарбаќалар баќылдауыќ баќалар, дµњгелектілділер, жылтыраяќтылар жєне т.б. Ќазаќстанда ќосмекенділердіњ 12 т‰рі кездеседі, оныњ 3 т‰рі Ќызыл кітапќа (1996) тіркелген. Олар - жетісу баќатісі, даната ќ±рбаќасы жєне ќызылаяќ баќа. Ќосмекенділердіњ шыѓу тегі жєне эволюциясы. Ќосмекенділердіњ ќ±рлыќта тіршілік етуіне байланысты 2 т‰рлі бейімделушілік белгілер пайда болѓан : 1) атмосфералыќ ауамен тыныс алуы; 2) ќ±рлыќта ќозѓалуына ќажетті 2 ж±п аяќтардыњ пайда болуы. Алѓашќы ќосмекенділер (ихтиостегидтер) девон дєуірініњ соњында т±щы суларда тіршілік еткен. Стегоцефалдар (сауытбастылар) алѓаш рет ќ±рлыќта тіршілік етуге бейімделген ќ±йрыќты ќосмекенділердіњ тікелей арѓы тегі. Стегоцефалдар саусаќќанатты балыќтар ±ќсас болѓан. Ќосмекенділердіњ экологиясы. Ќосмекенділердіњ тіршілік єрекеттері сулы орта мен ќ±рлыќта тіршілік етуге бейімделгендіктері арќылы айќын байќалады. Олардыњ кей т‰рлері (протейлер, сирендер, амфиумдар) тек сулы ортада ѓана таралѓан. Ќосмекенділердіњ тіршілігінде ылѓалдылыќ пен температуралыќ факторлар негізгі рµл атќарады. Олар д‰ниеж‰зініњ тропикалыќ субтропикалыќ жєне ќоњыржай белдеулерінде ѓана таралѓан. Ќосмекенділердіњ кµпшілік т‰рлерініњ ересектері жануартекті ќорекпен, ал дернєсілдері µсімдікті ќорекпен ќоректенеді. Ќосмекенділердіњ дернєсілдері т‰рленіп (метаморфоз) дамиды. Кей т‰рлері дернєсілдік кезењінде кµбейе алады. Оны неотения ќ±былысы деп атайды. Мысалы, америка амбистомасы, оныњ дернєсілі – аксолотль деп аталады. Ќосмекенділер биоценоздаѓы ќоректену тізбегінде мањызды рµл атќарады, олардыњ кµп т‰рлері пайдалы. Зертханалыќ ж±мыстарда зерттеу нысаны ретінде де пайдаланылады. Кейбір халыќтар ќосмекенділерді таѓам ретінде де пайдаланады. Олардыњ кей т‰рлері ќолдан µсіріледі, кей т‰рлері басќа аймаќтарда жерсіндірілген. Ќосмекенділердіњ біраз т‰рлері МСОП-тыњ (Халыќаралыќ табиѓат ќорѓау одаѓыныњ) Ќызыл кітабына тіркелген. жүктеу/скачать 322.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|