ТАҚЫРЫП. ӘСКЕРИ ҚЫЛМЫСТАР

16 ТАҚЫРЫП. ӘСКЕРИ ҚЫЛМЫСТАР

Әскери қылмыстар ҚР ҚК ерекше бөлімінің қарастырылған басқа бөлімдерінен ерекшеленеді құқыққа қарсы іс - әрекетпен ерекшеленеді – қол сұғушылықтың өзіндік объектісі немесе қылмыстың арнайы субъектісі.

Нақты әскери қылмыстардың объектісі ретінде әскери қызметті өтеу тәртібінің бұл немесе басқа жақтарының қатынастары.

Әскери қылмыстардың объективті жағы іс-әрекетте көрсетіледі. Мысалы, бастыққа байланысты қорлау әрекеттерінде.(ҚК 311 бабы) сонымен бірге іс-әрекетсіздікте, мысалы қызметке селқос қарау/381 баб)

Өзінің құрлысы бойынша әскери қылмыстар формальды (ҚК 373 бап) материалды немесе формальды – материалды (ҚК 376 бабы)

Көпшілік әскери қылмыстардың субъективтік жақтары қасақана кінәмен сипатталады. Мысалы, бөлімді немесе қызметті өз бетімен пайдаланып кету (ҚК 372 бап) , қашқындық (ҚК 373 бап), әскери мүлікті қасақана құрту немесе бұзу (387 бап) КЕйбір әскери қылмыстар абайсызда жасалуы мүмкін. Мысалы, әскери мүлікті абайсызда немесе қасақана жою. (ҚК 388 бабы) Кейбір қылмыстар қасақана немесе абайсызда жасалуы мүмкін. Мысалы, бұйрйққа бағынбау немесе өзгедей орындамау. (ҚК307 бабы), жауынгерлік кезекшілікті атқару ережесін бұзу. (ҚК 378-бабы)

Бөлек жағдайларда субъективті жақтың факультативті белгілері қылмыстың жасалуының мақсаты немесе ниеті болып табылады. Мысалы, дене мүшесіне зақым келтіру жолымен немесе өзге тәсілмен әскери қызметтен жалтару (ҚК 374 бабы), жауға соғыс жүргізу құралдарын беру немесе тастап кету. (ҚК 383 бабы) және т.б.

Әскери қылмыстың субъектісі арнайы, яғни әскерге шақыру бойынша не келісім шарт бойынша ҚР Қарулы Күштерінде, ҚР басқа да әскерилері мен әскери құрамаларында әскери қызмет атқарушы әскери қызметшілердің, сондай-ақ запастағы азаматтарға жыйындардан өту кезінде.

Әскери қылмыстардың құрамын қарастырған кезде 8.07.2005. ҚР «әскери міндет немесе әскери қызмет кепілдері» заңымен танысу қажет немесе «Қауіпсіздік» немесе 7.01. 2001ж. Бастап ҚР Қарулы Күштер жөнінде.

Объектілері бойынша әскери қылмыстарды 6 топқа бөлуге болады:

1)    бағыну тәртібіне қол сұғатын немесе әскери қызметшілер арасындағы қарым – қатынас жарлықтың ережелерін бұзу қылмыстары (ҚР ҚК 362-371 баптары).

2)    Әскери қызметті өтеу тәртібіне қол сұғатын қылмыстар (ҚР ҚК 372-374 баптары).

3)    Арнайы қызметті өтеу тәртібіне қарсы қылмыстар (ҚР ҚК 375-379 баптары).

4)    Қару – жарақтармен, оқ – дәрімен немесе басқа да әскери мүліктің немесе әскери техниканы пайдаланудағы ерекшелігінің тәртібіне қол сұғатын қылмыстар (ҚР ҚК 382, 387-393 б).

5)    Әскери басқарманың қалыпты іс - әрекетіне немесе Қарулы Күштердің абыройына қол сұғатын қылмыстар (ҚР ҚК 380, 381, 383, 386 б).

6)    Қарулы Күштер және әскери тәртіптің абыройына қарсы қылмыстар. (ҚР ҚК 384)

Қылмыстардың бірінші тобын қарастырайық. ҚК 367 бабы бағынбауға жауапкершілікті тағайындайды, яхни басшылық бұйрығын орындауға ашық түрде бас тарту, ол бастықтың бұрығын атқарушы. Қасақана орындамауына тең келеді, тағайындалған тәртіпте берілген, қызмет қызығушылығы мәнді зиян келтірген.

Саралау белгісі ретінде іс - әрекетті топпен жасау, алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топпен, ауыр салдар әкелгенмен тең келеді; әскери уақытта немесе ұрыс жағдайында; қызметке селқостықпен қарау себебінен бұйрықты орындамау ауыр салдарға әкеп соқтырады (қарастырып отырған бабтар 2-4 бөлімдері ). ҚК 367 б. 5 бөлімі берілген баптың 4 бөлімімен қарастырылып отырған, әскери уақытта немесе ұрыс жағдайында іс - әрекет жасағаны үшін жауапкершілікті анықтайды.

ҚК 368 бабының 1 бөлімі бойынша екі өзіндік қылмыс сараланады: 1) бастыққа қарсылық көрсету, басқа да тұлғаға тең келетін, әскери қызмет міндеттерін мойнына жүктейтін немесе 2) әскери қызмет бойынша міндеттерді бұзуға мәжбүр еткен, зорлаумен немесе оны қолданумен жүретін.

Ауырлататын жағдайлар ретінде сондай іс - әрекеттер мойындалады жасалған: а) топпен, алдын ала сөз байласқан топпен немесе ұйымдасқан топпен. б) қаруды қолданумен. в) денсаулыққа ауыр немесе ауырлығы орташа зиян келтіру немесе т.б. ауыр салдар әкелетін (2бөлім); әскери уақытта немесе ұрыс жағдайында (3 бөлім). Өзінің әскери қызмет міндеттерін орындау кезінде бастыққа қатысты ұрып – соғу немесе басқа да жорлаушылықты қолдану. ҚР ҚК 369 бабымен жауапкершілік жүктейді.

Келесі қылмыстың объективтік жағы (ҚР ҚК 370 – бабы) әскери қызметшілер арасындағы өзара қарым – қатынас ережелерін бұзудан тұрады, әскери қызмет немесе әскери шені бойынша тең, әскери шені бойынша үлкен және кіші шенге тең, олардың арасындағы бағыныштылық болмауында. Қылмыс ұрып – соғуда немесе денсаулыққа жеңіл зиян келтіруде немесе зорлау, немесе ар – ожданы мен абыройына байланысты немесе жәбірленушінің қорғау болып табылады.

ҚК 370 бабының саралау белгілері болғанда осындай іс - әрекетті жасағанда жауапкершілікті жүктейді: бірнеше рет; бір немесе одан да көп тұлғалардың қылмысы; адамдар тобымен, алдын ала сөз байласқан немесе ұйымдасқан топпен; қару қолданумен, жәбірленушінің денсаулығына орташа ауырлықта зиян келтіру;

Берілген жұмыстың ерекше саралаған түрі заңда көрсетілген ауыр іс - әрекет салдарының нәтижесінде орын алады (ҚК 370 бабы, 3 бөлім).

Қылмыстық заң бір әскери қызметшінінің басқаны орындау кезінде немесе әскери қызметін, міндетін орындауға байланысты тіл тигізгені үшін жауапкершілікті тағайындайды (ҚК371 бабы) тіл тигізу әскери қылмыс ретінде осында қалып қылмыстың қылмыстары ерекшеленеді, ол тұлғаның ар – ожданы мен абыройына тіл тигізіп қана қоймай сонымен бірге әскери ережемен белгіленген әскери қызметшілер арасындағы тәртіп, сонымен қатар орындау кезінде немесе жәбірленушінің немесе тіл тигізуге кінәлінің әскери міндетін орындау кезінде.

ҚК 371 бабының бөлімі саралаған түрге жауапкершілікті қарастырады: бастыққа тіл салу, бастықтың әскери қызметінің міндетің өтеушіге тіл салумен тең келеді. Демек, сол баптың 1 бөлімінің айырмашылығы тіл тигізілген әскери қызметін өтеуші мен тіл салудың арасындағы қатынастан құралады.

Қылмыстың екінші тобы - әскери қызметті өтеу тәртібіне бағытталған қылмыстар. Бөлімді немесе қызмет орнын өз бетімен тастап кету, сол сияқты бөлімінен босатылған кезде, тағайындау ауыстыру кезінде, іссапардан, демалыстан немесе емдеу мекемелерінен қызметіне екі тәуліктен ұзақ, бірақ он тәуліктен артық емес уақытта дәлелді себептерсіз келмеу. ҚР ҚК 372 бабының бірінші бөліміміен сараланады. Берілген қылмыс құрамын іс - әрекеттен 3 бөлімінің ерекшелігі, бұл норманың бірінші бөлімімен қарастырылған, әскери қызметті өтеушінің бөлімде болмауының түріндегі мерзімде құралады. Сонымен қатар, ҚК 372 бабының 3 бөлімінің қылмыстық іс - әрекеттің субъектісі ретінде тек шақыру бойынша ғана емес, сонымен қатар келісім шарт бойынша әскери қызметкер болуы мүмкін.

ҚК 372 бабының 4 бөлімі берілген баптың 3 бөлімімен қарастырылған бабымен іс - әрекетке жауапкершілік тағайындайды.

ҚК 380 бабында үш өзіндік қылмысқа жауапкершілік қарастырылады: 1) билікпен немесе қызмет бабын асыра пайдалану. 2) билік немесе лауазымды билікті асыра пайдалану. 3) биліктің іс - әрекетсіздігі.

Конституциясы бойынша қылмыс құрамы материалды болып табылады, сондықтан да көрсетілген құқыққа қарсы іс - әрекеттердің болуы мен қатар қоғамдық қауіпті сандардың орын алуы қажет әскери қызметшілердің (азаматтардың) немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды құқықбұзушылықтарының бұзылуы керек.

Қарастырылып отырған қылмыстың міндетті субъектвтік белгілеріне қарап заң арам пиғыл немесе жеке қызығушылықты тағайындайды.

Саралау белгілері ретінде ауыр салдар әкелген іс - әрекет болып табылады (ҚР ҚК 380 б. 3 бөлімі). Бастықтың немесе лауазымды тұлғаның қызметке селқостықпен қараудың объективті жағы міндетінің жүктелген міндеттерді орындамау, қызметке селқостықпен қарау салдарынан көрінеді, егер ол мәнді зиян келтірсе. ҚК 381 бабы 2 бөлімі сол сияқты іс - әрекет үшін жауапкершілікті тағайындайды, ауыр салдар әкелген, ал ҚК 381 б. 3б. әскери уақытта немесе ұрыс жағдайында жасалған. ҚР ҚК 381 б. 2 бөлімі осындай іс – әрекетке жауапкершілікті тағайындайды, бастықтың өзін сеніп тапсырылған әскери күштерді жауға беру, сол сияқты ұрыс жағдайы мәжбүр етпеген ретте бекіністерді, әскери техникалық және соғыс жүргізудің басқа да құралдарын жауға қалдырып туғызу мақсатымен жасалса.

ҚР 2000. 5.05. заңымен ҚРҚК 356 б. 1б. Жаңа баспада көрсетілген «әскери сипаттағы құпия мәліметтерді жария ету немесе әскери сипаттағы құпия мәліметтері бар құжаттарды жоғалту».

ҚК 386 бабы объективтік жағы мемлекеттік құпиясы жоқ әскери сипаттағы құпия мәліметтері бар құжаттарды немесе заттарды қызметі бойынша сеніп тапсырылған адамның жоғалтуы, егер жоғалту атанған құжаттар мен заттарды ұстаудың белгіленген ережелерін бұзса, салдары болып табылса. Бірақ егер тағайындалған ережелер бұзылған жағдайда (ҚК 172 б.) құжаттар немесе заттар жоғалса мемлекеттік құпиясы бар, онда істелген мемлекеттік құпияны жария ету мемлекеттік опасыздық белгілері болмаса (ҚК 169 б.) ҚК 386 б. 2 б. Субъективті жағы мемлекеттік құпиясы жоқ, әскери құпия мәліметтерді жария ету. ҚК 386 б. Қылмыс субъектісі арнайы әскери қызметші, оған қызмет жағдайына байланысты әскери сипаттағы мәліметтері бар құжаттар мен заттардың сеніп тапсырылған немесе бұл мәліметтер оған қылмыс бойынша мәлім болған.

ҚК 386 б. 3 б. Берілген баптың бірінші немесе екінші бөлімі жауапкершілік тағайындайды. Қарулы Күштер әскери тәртіп беделіне қарсы бағытталған қылмыс топтары еркін берілуі немесе мародерствоны құрайды. Тұтқынға өз еркімен берілу (384 б.) кінәлінің жауды тұтқынға алу сәтінен бастап аяқталған болып саналады.

Қарастырылып отырған қылмысты саралау үшін маңызды мағына ниет пен мақсат беруі – заң алдын ала тікелей қарастырады әскери қызметшінің іс - әрекеті қорқақтықпен жасқаншақтықпен жасалуы тиіс. Тонаушылықтың заттары (ҚР ҚК 385 б.) өлгендер мен жаралылардың кез келген заттары болуы мүмкін. Киім – кешегі, ақша, бағалы заттар т.б. Бұл заттар маңызды емес. Бұл заттар біздің Қарулы Күштердің өлгендері мен жаралылардікі ме немесе қарсыластікі ме. Қылмыстың объективті жағы көрсетілген заттарды ашық немесе құпия түрде ұрлауда. Мұндай ұрлық қарсыласу жерінде орын алуы өте маңызды.

ҚК 5 бөлімі берілген баптың бірінші немесе екінші бөлімімен қарастырылған іс - әрекетке жауапкершілікті анықтайды, әскери уақытта жасалған егер өз бөлімін тастап кету 1тәуліктен жоғары болса. ҚК 372 бабының 6 б. Бөлімді өз бетімен тастап кету немесе ұрыс кезінде ұзақтығына қарамастан жауапкершілік тағайындайды. Бөлімді өз бетімен тастап кету немесе қызмет орнын сол сияқты мерзім кезінде дәлелді себептерсіз қызметке келмеу барлық жағдайды әскери қызметті өтеуден бастапқы мақсатының алып тасталуы осы арқылы қашқындықтан ерекшеленеді.

ҚК 376 бабының ескіруіне сәйкес «әрекетті алғаш жасаған әскери қызметші қылмысты кепілдететін мән – жайларды қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін» Бұл жерде бөліп көрсететін, сараланған белгі немесе ескерту ҚР ҚК 377, 378, 379 баптары сәйкес келеді Кіші қылмыс (ҚК 377 б.) қарауыл (вахта) қызметінің жоғарылық ережелерін бұзуы, егер бұл әрекет қарауыл күзететін объектіге зиян келтірсе немесе өзге зиян зардаптардың болуына әкеп соқса.

ҚК 378 бабы қарастырылған. Бөлімнің тәулікті нарядына (қарауыл мен вахтадан басқа) кіретін адамның ішкі қызмет атқару жарғылық ережелерін бұзуы сол сияқты патруль полициясының құрамына енген адамның горнизондағы патруль болудың жарғылық ережелерін немесе осы ережелерді дамытуға шақырылған бұйрықтар мен өкімдерді бұзуы егер олар зиянды зардаптарға әкеп соқса оның алдын алу осы адамның міндетіне кіретін болса.

Қоғамдық тәртіпті қорғау немесе қоғамдық қауіпсіздікдті қамтамасыз ету қызметімен өтелу ережелерін бұзу ҚК 373 б. Бойынша жауапкершілік жүктейді, егер қоғамдық тәртіпті қорғау немесе қоғамдық қауіпсіздікдті қамтамасыз ету әскеринарядының құрамына кіретін адаммен жасалса немесе азаматтардың құқықтары мен заңды құқы құндылықтарына зиян келтірсе.

Қылмыстың келесі тобы – қару – жарақты оқ – дәрімен немесе басқа да әскери мүлікті немесе техниканың пайдалану ережесін бұзу. ҚК 382 б. 2 б. Берілген баптың бірінші бөлімі бойынша жауапкершілікті тағайындайды, егер о әскери немесе ұрыс жағдайында жасалса. Келесі қылмыстардың заты болып (ҚК 387, 388 б.) Қару – жарақ, оқ – дәрі, қозғалыс құралдары, әскери техника немесе басқа да әскери мүлік шығады. Қылмыстың объективті жағы оларды жоюды немесе зақым келтіруде көрінеді. Берілген қылмыстар кінә формасымен ғана ерекшеленеді: біріншісі қасақана, екіншісі абайсыздықта.

Қылмыстың сараланған түрі болып (ҚК 387 б. 2 б.) ауыр салдар әкелген іс - әрекеттер болады. ҚК 389 бабында қылмыс құрамының конструктивтік белгісі ретінде қылмыс заты болады – қару –жарақтар, оқ – дәрілер, радиоактивті материалдар, қоршаған ортаға қауіп төндіретін жарылғыш немесе басқа да заттар абайсыз себептен адам денсаулығына ауыр немесе ауырлығы орташа зиян келтірген, әскери техниканы жою немесе басқа да ауыр салдарлар.

ҚК 390 бабының 2 б. Саралау белгісі қарастырылған : абайсыздық нәтижесінде көрсетілген бұзушылық адам өліміне әкеледі, ҚК 390 б. 3 б. Екі немесе оданда көп адамдардың өлімге келтіру. ҚК 391 б. әскери арнаулы немесе көлікті машиналы жүргізу немесе пайдалану ережелерін бұззу, абйсызда адам денсаулығына ауыр немесе орташа ауыр зиян келтіруге әкеп соқса. Берілген қылмыстың сараламаған түрі сондай – ақ іс - әрекетті құрайды, абайсыздықта адам өліміне әкелуі (ҚК 391 б. 2 б.) абайсыздықтың арқасында екі немесе оданда көп адам өліміне әкеп соқса (ҚК 391 б. 3 б.)

Келесі құрам – абайсызда кісі өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеліп соққаны үшін немесе оған даярлану ережелерін бұзу, әскери ұшу апаттарын пайдалану ережелерін бұзу.

Кеме жүргізу ережелелін бұзу (ҚК 393 б.) сол сияқты абайсыздықтың салдарынан адам өліміне әкелу немесе т.б. ауыр салдарға әкеліп соғады. Қылмыстың келесі тобы – қалыпты іс әрекетіне немесе Қарулы Күштер даңқына қол сұғатын қылмыстар.

Нормативтік деректер

2) ҚР 7.01. 2005. «Қауіпсіздік және ҚР Қарулы Күштері» туралы заңы / Каз/я правда 2005 г. – 15 қаңтарынан.

Негізгі әдебиеттер

2.           Комментирий к закону об уголовной ответственности за воинские преступления. М., 1981.

3.           Закону об уголовной ответственности за воинские преступления: Комментарий. М., 1986.

4.           Мацкевич И.М. Эминов В.Е. Приступное насилие среди военнослужащих. М., 1994.

5.           Ашитов З.О. Воинские претупления. А., 1998.

6.           Петухов Н.А. Преступления против военной службы. М., 2002.