50 – бал Паренхимиялық дистрофия кезінде мүшеде болатын өзгерістер
Iсiк алды (рак алды) процестер және өзгерiстер, олардың маңызы
жүктеу/скачать 167.86 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- . Экзокрин және iшкi секреция бездерiнiң эпителий iсiктерi (арнайы даму орны бар, органоспецификалық). Морфологиялық сипаттамасы.
| 32. Iсiк алды (рак алды) процестер және өзгерiстер, олардың маңызы, морфологиясы. Дисплазия және рак.
Ісік дамуының негізгі бағыттары Сонымен катерлі ісіктің дамуы көп сатылы күрделі кұбылыс (үдеріс). Белгілі онкоморфолог Л.М. ІІІабад (1968) ісік дамуының төрт кезеңін: • ошакты гиперплазия; • диффузды гиперплазия, қатерсіз ісік; • орныкты карцинома («carcinoma in situ»); • катерлі ісік кезеңдерін көрсеткен болатын Қазіргі танда қатерлі ісік дамуында төрт кезенді ажыратады: • ісік алды кезеңі, кейін; • орныкты карцинома («carcinoma in situ»), одан кейін; • катерлі ісіктің инвазиялык өсу кезеңі және; • метастаз беру кезендері дамиды деп есептеледі. Қатерлі ісік дамуында ең басты мәселе сау жасушанын ісік жасушасына айналу (трансформация) механизмдері. Қазіргі танда ісіктік трансформация негізінде соматикалык жасушалар геномынын закымдануы (мутациясы) жататындығы аныкталды. Моноклоналдык ілім жақтаушыларының пайымдауынша, э дегенде бір ғана жасушаның гендік аппараты бұзылып, ол ісік жасушасына айналады. Сирек жағдайларда (көп орталыкты бауыр карциномасы, ток ішек полипозы жэне т.б.) ісіктік трансформация бірнеше ошактан бір мезгілде басталуы мүмкін (поликлоналдык ілім бойынша). Осы соматикалык жасуша мутациясының негізінде не жатыр? Қалыпты жағдайда жасушанын бөлініп-көбеюін, жетілуін протоонкогендер, канцерсупрессорлык гендер (антионкогендер), апоптозды реттеуші гендер және ДНҚ репарациясының гендері бакылайды. Протоонкогендер калыпты жағдайда жасушалардың пролиферациясы мен дифференциациясын реттейтін нәруыздар өндіреді, ДНҚ-ға берілетін митогендік сигналды жеткізуге катысады. Қазіргі кезде жасуша геномында 20-дан астам протоонкогендер бар екені белгілі. Осы протоонкогендердің эр түрлі әсерлер нэтижесінде закымдануы (мутациясы) жасушада белсенді онкогендердің пайда болуына соктырады. Онкогендер — катерлі ісік тудырушы гендер. Олар алғаш рет ретровирустар кұрамындатабылған, оларды вирустық онкогендер деп атайды. Вирустык онкогендердін аттары оларды кайсы ісіктен бөліп алғандығына байланысты вирустык онкогендермен катар жасушалык онкогендер де бар. Онкогендер белсенділігі артқанда организмде көп мөлшерде онкобелоктар өндіріледі. Сонымен онкогендерді ядролык (c-myc, N-myc) жэне цитоплазмалык (c-erb, c-srs және т.б.) деген түрлерге бөледі. Онкобелоктар организмде өсу факторларының, өсу факторлары рецепторларының, ядроға сигнал жеткізуші нәруыздар (ras нәруыз) кызметтерін аткара алады, бөліну жөнінде сигналдар ядроға үздіксіз беріліп, жасушалар саны өте артып кетеді. Сонымен нәруыздар сау жасушаны ісік жасушасына айналдыратын эсерлердін негізгілерінің біріне айналады. Канцеросупрессорлық гендер (антионкогендер-ісік дамуына карсы гендер) пролиферация үдерісін тежейтін эр түрлі нәруыздар өндіреді. Сондыктан антионкогендер өнімдері негізінен жасуша ядросында табылады (Rb, WT1, р53). Rb (retinoblastoma) жасушалык циклдін S1 фазасынан S фазаға эрі карай митозғаөту үдерісін реттейді, р53 ДНК,репликациясын, жасуша пролиферациясын жэне өлімін реттеуші ген екендігі белгілі. Ол ДНҚ-сы өзгерген жасушалар пролиферациясын токтатады. Rb генінің делециясы немесе жоғалуы ретинобластома, сүт безінің, өкпенің аденокарциномасының, остеосаркоманың дамуына соктырады. р53 генінің жоктығы көптеген катерлі ісіктерде байкалады. Сонымен ісік дамуының негізгі бағыттарын былайша көрсетуге болады. Апоптозды реттеуші гендер эр түрлі әсерлер нэтижесінде генде кұрылымдары өзгерген жасушаларды жойып отырады. Олардың катары нда өзгерген жасушаларды жоспарлы түрде жойып отыратын гендер (мысалы, Ьах гені) немесе апоптозды басып тастайтын гендер (мысалы, bcl-2 гені) болады. Апоптоз үдерісінің бұзылуы гендік күрылымы өзгерген (мутапияға шалдыккан) жасушалардын көбейіп кетуіне соктырады. Мысалы, катерлі лимфомаларда bcl-2 генінің 18-хромосомасының 14-хромасомаға ауысуы өте жиі кездеседі. ДНҚ репарациясының гендері ДНК репликациясының кателерін түзеп отырады. Бул гендердің кызметінің бұзылуына байланысты мутация үдерісі өте артып кетеді. Мысалы, пигменттік ксеродерма сыркатында ДНҚ мутациясының калпына келмеуі бүл ауруларда тері карциномасының жиі кездесуінің бірден-бір себебі болады. Сонымен, онкогендер белсенділігінің артуы, канцер супрессорлык гендердің белсенділігінің басылып калуы, апоптозды, ДНҚ-репарациясын реттеуші гендер кызметінің бұзылуы организмде өзгерген гендер өнімдерінін көбеюіне, реттеуші гендер өнімдерінін жойылуына, сөйтіп, сау жасушаның ісік жасушасына айналуына соқтырады. Қатерлі ісік дамуының негізгі механизмдері Жоғарыда айтылғандай катерлі ісік мутацияға ұшыраған жасушалар клонының гендік өзгерістерінің токтаусыз дамуының нәтижесі. Өсу барысында сұрыпталған (селекция) жасушалар арасында коршаған орта әсеріне бағынбайтын, автономды жэне агрессивті субклондар панда болады. Біртебірте «ісіктік бағаналык жасушалар» түзіледі. Бұл жасушалар өз ішінен пролиферативтік сигналдар тудырып, митоздык циклдердің токтаусыз жүруіне жол ашады Ісік дамуында цитокиндердің, кейбір жасушалар үшін гормондардың, коршаған ортаның, жасушалардын бір-бірімен әрекеттесуінің манызы зор. Ал жанадан пайда болған «ісіктік бағаналык жасушалар» клоны үшін ешбір сырткы пролиферативтік эсерсіз-ак жасушалардын токтаусыз бөлініп, көбеюі тэн. Ісік жасушалары арнайы митогендік факторларсыз-ак циклинге тэуелді киназаларды белсендіріп, ДНК, репликациясын жэне митоздык бөлінулердін жана циклін бастап жібереді. Бұл белсенділіктің негізінде жасушаның гендік бұзылыстары: тирозинкиназа рецепторларының кұрылымдык өзгерістері, RAS гендерінін, [5-катениннін, Мус факторларының гиперэкспрессиясы жэне т.б. өзгерістер жатады. Ісік жасушалары тежеуші (антипролиферативті) факторларға мойынсынбайды. Мысалы, калыпты жағдайда жасуша көбейіп, бір-бірімен тығыз жанаскан кезде олардың өсуі токтайды, ал ісік жасушалары токтамастан, кабат-кабат болып шоғырланып өсе береді, себебі неоплазиялык жасушаларда колайсыз жағдайларда пролиферация үдерісін токтатушы жүйелер істен шыккан — олар енді «мэнгі өлмейтін» (иммортализация) жасушаларға айналады. Бұл жағдай антипролиферативтік касиетке ие, яғни, Ink4, Сір/Кір, pRb, р53 нәруыздарының белсенділіктерінің басылып калуымен немесе дисфункциясымен байланысты. Ісік жасушасы үшін цитосклеттің реорганизациясы, актиннің полимеризациясы, жасуша аралык жанасудың (контакт) бұзылыстары тэн. Нәтижесінде ісік жасушалары еркін, козғалғыш болады жэне өздерінен протолизистік ферменттер бөліп шығарып, айналасында жасушадан тыс матрикстерді бұзып, жан-жағына, кан тамырлары аркылы баска ағзаларға өте бастайды (метастаз). Ісік жасушалары өзінің өсіп-дамуы үшін ангиогендік цитокиндер (VEGF, ангиопоэтин жэне т.б.) бөліп шығарып, ангиогенез үдерісін күшейтеді. Ісіктін айналасында кабыну тудырушы цитогендер (IL-l, IL-6, IL-8) бөлінуі көбейеді. Қабыну ошағында пайда болатын цитокиндер, ісік өсу факторлары (ФНО жэне т.б.) ісік жасушаларынын эрі карай өсуіне жол ашатын ыкпалдарға жатады. Казіргі танда ісік метастаздарының білгілі бір жерде дамуы, олардың өсуі мен эрі карай таралуы ісік жасушаларынан бөлініп шығатын цитокиндер мен хемокиндерге, осы факторлар дайындайтын колайлы жағдайға байланысты екендігі аныкталған. Демек, ісіктін алғашкы пайда болуы гендік мутациялармен байланысты болса, онын прогрессиясы (өршуі) ісік жасушаларынын өзінен бөлініп шығатын пролиферативтік сигналдардың анти пролиферативтік, антионкогендік факторлардың, ангиогенездік, кабынулык цитокиндердің, протеолиздік энзимдердін эсерлеріне байланысты. Ісік жасушаларында үздіксіз жүріп жататын гендік мутациялар ісік жасушасының автономды өсуіне, ауру адамды өлтірмей тынбайтыны себеп болады, «іштен шықкан жау жаман деген осы». Ісік жасушаларынын «мэңгілік өмірі» жасушалардын белгілі бір митоздык бөліну мөлшеріне дейін ғана өмір сүруін реттейтін теломеразанын белсенділігін арттыруымен де байланысты. Теломераза белсенділігі күшейгенде хромосомалардың ұшы кыскару орнына кайта калпына келіп, жасуша бөлінуі токтаусыз жүре береді. Әдетте теломерадардын белгілі денгейге дейін кыскаруы жасуша бөлінуін токтату факторы болып саналады. Ісіктің гистогенезі дегеніміз ісік кай жасушалардан өседі немесе ол кандай күрылымдар түзеді деген сүракка жауап беру. Мыс., сүт безінін өзектік карциномасы — өзек жасушаларынан өседі, ал бөліктік карцинома — бөлік жасушаларынан өседі деп келдік. Казіргі танда ісіктін екі түрі де майда өзектердін жасушаларынан өсетіні аныкталды. Ісік жасушалары әрі карай даму барысында өзектік немесе бөліктік карциномаға айналады. Ісік кай кұрылымға үксас болса, сол күрылым жасушаларынан өседі деген «гистогенездік ілім» ескіре бастады деуге болады. Казіргі генетика зандылыктары бойынша адам организмінде кезкелген сомалык жасушада толык гендік жиынтык бар, яғни, ол кай гендердін экспрессиясы болуына байланысты кез келген жасушаға айнала алады. Сондыктан ісіктерді катаң гистогенездік топтарға бөлу — анахронизм, бір ісіктің өзінде эр түрлі бағыттағы жетілудің болуы — зандылык. Мыс., анабездін серозды карциномасында біз эпидермоидтык, аденокистоздык, базалоидтык, миксоматоздык, үршык тэрізді, скирроздык жэне т.б. күрылымдарды көре аламыз. Тіпті серозды карциноманың алып жасушалы түрі де бар. Алып жасушалардың хориондык гонадотропин бөліп шығаратыны жэне клиникада бүл ісіктер өте агрессивті түрде өтетіндігі аныкталды. Демек, бізге ісіктің тек микроскопиялык көріністерімен ғана шектелмей, оның функциялык сипаттамасына да мэн беретін кез жетті 33. Экзокрин және iшкi секреция бездерiнiң эпителий iсiктерi (арнайы даму орны бар, органоспецификалық). Морфологиялық сипаттамасы. жүктеу/скачать 167.86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|