Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш

О. Уляшев

Комияслöн традицияа мöвпсямын ловъяяслöн да важ йöзлöн муюгыдъясыс вöлi топыда йитчöмаöсь. Ловъяяслöн судзсьöмыс да дзоньвидзалуныс вöлi мöдар югыдö мунöмаяс сайын. Кулöм рöдвуж найöс тöд вылын куттöмысь да вежавидзтöмалöмысь, традицияа нормаясысь да этшлун кесйöгъясысь öтдортчöмысь вермисны скöрмыны да “волыны керкаö” да таысь лолiсны виччысьтöм висьöмъяс.

Висьтъясын да быличкаясын тöдчöны видзöдласъяс висьöм вылö, кыдз “мöд” муюгыдлöн пырöдчöмлöн результат вылö. Сэнi висьöмъяслöн помканас лоöны ловъяс, кодъяс мыччысьлöны йöзлы корсюрö мыгöртöг, а корсюрö кутшöмкö мыгöрын, тшöкыдджыка пемöсъясöн. XX нэмын на торъя видзöдлас вöлi биа висьöм да писти вылö. Висьысь керкаын оз вöлi позь увгыны, кодавны, гораа сёрнитны, тотшкыны, сьывны, кöлуй пеславны, колiс овны дзик сöстöма. Оз вöлi позь висьöмсö пинявны да весиг бурдöдны висьысьсö. Чайтлiсны, мый сэк висьöмыс “оз лöгась, гöсьтитыштас и мунас”. А мöдасны кö висьысьыс да сылöн рöдвужыс скöравны висьöм вылас, вермасьны сыкöд, сэк висьöмыс “вермас скöрмыны да нуны висьысьсö сьöрсьыс”. Комияс эскылiсны, мый тайö лолыскöд позьö сёрнитны. Чайтлiсны, мый мукöддырйиыс лёк лолыс мунтöдзыс аттьöалö месай-месаньöс, бурмöдасны кö найö сiйöс, да индö выль оланiнсö, кытчö мунö. Зэв гежöда овлö, мый сiйö висьталö, кыдзи сiйöс позьö бурмöдны. Бурдöдчан практикаын зiльлiсны кыдз бурмöдны, сiдз и повзьöдны, бырöдны висьöмлысь ловсö. Бурдöдчана-магияа öбрад нимкывъясын веськыда шуöма: “Висьöм керала, омöль керала”; “Висьöм сутшйöдла, омöль сутшйöдла”. Сiдзкö, ясыда тöдчö видзöдлас висьöм вылö, кыдз вемöса, збыль олысь лов вылö, код йылысь чайтöм-гöгöрвоöмъяс зэв абстрактаöсь: сылöн абуöсь урчитöм пертас ни этш пасъяс.

Мукöддырйи висьöмъяслöн овлöны конкретаджык мыгöръяс. Тадз, комияслöн пистиöн вöлi нывбаба, кодi мыччысьлö вöтöн да водзвыв тöдмöдö: “дасьтысьöй, ме локта”. Оз кö кужны сiйöс бурмöдны, сiйö вермас и чужöм мисьтöммöдны. Нывбаба мыгöраöн жö комияс чайтлiсны и виж висьöм. Йöз вылö висьöмъяс ыстысь ловъяслöн морта мыгöр йылысь гижлiс Г.Старцев. Такöд тшöтш налы асавлiсны мöд муюгыдсаяслысь тöдмöсъяс: чотöм, ныртöмлун, кывтöмлун, пельтöмлун (видзöд кывтöм, ныртöм). Но векжö колö пасйыны, мый татшöм сяма пасйöдыс этша, и, шуам, орчча роч олысьяслöн моз комияслöн висьöмъяссö антропоморфизируйтöмыс эз вöв паськалöма. Зэв вермас лоны, мый и писти да виж висьöм йылысь чайтöм-гöгöрвоöмъяссö босьтöма бокысь.

Ёна комиджыкöн лоöны чайтöм-гöгöрвоöмъяс висьöм демонъяслöн пемöс мыгöр йылысь (шева), пежгаг, шырпи, бобув, нидзув, чутiк, юрси сi мыгöра лов йылысь, кодi пырö морт пытшкö да лоö быдсяма патологияа аскылöмъяслöн подулöн. Висьöмъяслöн подув йылысь йöзкостса чайтöмъяс туялiгöн чужтöны интерес пасйöдъяс комияслöн пежгаг вылö торъя видзöдласъяс йылысь. Пежгаг нимас нин тöдчöдöма лëкгагöс, кыдз пеж лолöс негатива донъялöм. Фольклорын сiйö сувтöдсьö паныд шондiлы, лоö озырлуна дзебас видзысьöн, гöгöрвоö лэбачьяслысь да пемöсъяслысь кывсö. Тайö öбича гижöдсö тöд вылö босьтöмöн К. Ф. Жаков чайтлiс, мый коркö пежгаг “пырлiс пемыд енъяс лыдö”. Йöзкостса медицина материалъяс сетöны мыджöд тайö чайтöмыслы. XX нэм заводитчигöн на пежгагöс лыддьылiсны син да ку висьöмъяс чужтысьöн: “Зырянин полö пежгагысь да некутшöм донысь оз босьт сiйöс киас, эм весиг эскöм, код серти, вуджас кö пежгаг коктö, кокыд пондас сiсьмыны, пежасяс”. Эжва катыдын чайтiсны, мый аддзан кö тулысын пежгагöс, синмыд висьмас. Вермас лоны, мый пежгаг вылö традицияа видзöдласыс йитчöма сыкöд, мый сiйö, кыдз улi муюгыдса, муув-ваувса олысь, вöлi урчитöм висьöмъяс чужтысь ловъяслöн пемöса мыгöрöн.

Морт пытшкö овмöдчысь либö мортлысь олöмсö торкалысь да быдсяма висьöм чужтысь шемöса ловъяс йылысь чайтöм-эскöмъясысь öтдор вöлi и мöд сикас видзöдлас висьöмъяслöн помка вылö. Традицияа эскöмъясын вир-яйлысь да психикалысь дзоньвидзалунсö йитлiсны морт ловлöн аскылöмкöд либö мукöд олöм вын мыччöдыськöд – нимыскöд, вуджöрыскöд, сьöлöмыскöд, ловшыыскöд. Вöчлiсны кö налы мыйкö лëктор либö гусявлiсны кö найöс лëк ловъяс да кулöмаяс, мортыс висьмылiс либö весиг кувлiс. Гусялöм “ловсö” корсисны да видзисны торъя сакральнöй йöз. Эз прöста бурдöдчысь тöдысьöс нимтывны ним видзысьöн. Татшöм сяма видзöдласъясысь тöдчö и вуджöр терминлöн вежöртасыс, кодöн пасйылiсны мортöс вöнялысь либö вевттьысь видзöгъяс. Морт вуджöр вöлi комияслöн “мортлöн юкöнöн” да йитчис сылöн дзоньвидзалункöд да кулöмкöд. Комияслöн чайтöм-гöгöрвоöмъяс серти, вуджöр воштöм, сылы лёк вöчöм вöлiны сьöкыд висьöм да кулöм помкаöн. Та вöсна лёкысь видзысь шöр видзöгъяссö öтувтö вуджöр термин.

Чайтöм-гöгöрвоöмъяс висьöм йылысь, кыдз йöзöс янъясысь мыждöм йылысь, чужисны медсёр. Налöн артмöмыс да паськалöмыс йитчöма Кристос эскöмö пыртчöмкöд.

Литература: Жаков 1901, Сидоров 1928, Старцев 1929, Ильина 1997.

И. Ильина

Коми кывйын вож кыв некымын вежöртаса: 1) пу вож, ув, чаль; 2) ю вож; 3) вуж додь вож. Тайö кывсьыс артмöмны татшöм коми понятиеяс да шуöмъяс: кык вожа пу; вожавны; вожмавлыны; вожöдны; туй вож; кок вож кост; вожка, вожъя; куим вожа вила.

В. Н. Белицер пасйö, мый комияслöн вожа пу дiнö негатива отношенньöыс подулавсьö чайтöм-гöгöрвоöмъясöн сы йылысь, мый татшöм пуыслöн кык сьöлöм. Неминучаысь видзчысьöм могысь татшöм пусö оз позь вöлi пöрöдны не сöмын керка лэптöм вылö, но и пес вылö. Коми фольклора текстъяс серти, вожа пу пасйö вежа войялысь оланiн. Эм чайтöм, мый видзöдны кö татшöм пулöн кык вож косттiыс, позьö аддзыны мöд югыдö нуöдысь туй. Эжватас комилысь гижöм быличкаын висьтавсьö, мый вöралысь кöсйис войковтны вожа пу улын, но войнас сiйöс садьмöдiс бушков. Коз пулöн вожа йывсьыс петысь бушковсьыс вöралысь кылiс горзöм: сылы тшöктiсны кежны “туй” вывсьыс. Лыддьыссьö, мый лыска пулöн вожъяс костöдыс мунö вöрсалöн туйыс. Эм чайтöм, мый туйсö позьö тупкыны, бипурасьны кö вожа пу дорас. Сыктывса комилысь гижöма татшöм сяма жö быличка куим вожа кыдз йылысь, код вылысь тшöкыда аддзывлiсны вöрса нывбабаöс. Комияслöн вожа пуяс йылысь эскöмъяслöн эмöсь параллельяс Войвывса да Сибирса войтыръяс пиын. Тадз, шуам, Тюмень обласьтса Шурышкар районса уна хант котырын талунöдз на эм традиция быд во ветлыны Сыня юлöн вож вылö вежа пу – сизим йыла уна вося ниа – дорö козьнасьöм могысь. Водзсö пу бердас сулавлöма вежа тшамъя, кöнi видзлöмаöсь рöдыслысь муяссö видзысьяслысь морта мыгöръяссö. Тайö ловъясыслы вись вайигъясö кутшöмсюрö козинторъяс öшлiсны и вежа пу вылö.

Вожа пусö, кыдз мöд муюгыдысь торйöдан мудор гöгöрвоöм матын чайтöм-гöгöрвоöмъяслы туйвеж йылысь (видзöд гадайтчöм) да комияслöн эскöмъяслы, мый сiдзсö тыдавтöм вежа войяöс позьö аддзыны, видзöдлыны кö паськöдöм чуньяс косттiыд, кок вож костöдыд либö вöвлöн ли понлöн бöръя кокъяс костöдыс. Медым дугöдны урöс кöрпиянлысь чужöм, кöрвидзысьяс кыскылiсны альбинос-куканьясöс пу вож костöд да сэсся вилiсны. А. С. Сидоров серти, вомидзысь мынтöдчöм могысь печораса вöралысьяс кипельнас да став кöлуйнас мунлiсны ас вöчöм вож костöд – вöрса ордым бердысь бöрйылiсны пожöм, пучерсö вожöдлiсны да артмöм потассö паськöдлiсны тувъясöн.

Печораса, изьватас да эжватас комияслöн öнi на эм традиция пуктыны гуяс вылын кулöмалöн кокладорас ас вöчöм вожа пу. Пырджык пуктöны том пожöм, йывсö чегöны. Некымын во мысти быдмас кык йыла пу. Пуыскöд орччöн сувтöдöны крест либö памятник. Пасйыссьö, мый “мед кöть кутшöм бура эз вöв вöчöма памятникыс да крестыс, найö векжö дженьыд нэмаöсь. А пуыс ловъя, сiйö морт моз жö пондас быдмыны, сöмын нэмыс сылöн кузьджык”. Комияслöн мортöс гуалан-казьтылан öбрадъяс контекстын вожа пусö нимтöма “кулöм мортлöн пуöн” (видзöд тшöтш ас пу). Пулöн ортсы сертиыс тöдмавсьö кулöма лолыслöн аскылöмыс. Керчомъяса комияслысь пасйöма лоöмтор, кор чегöмны пулысь йывсö, код вылын öшöдчöма том зон. Öнi тайö пу дорас, кодi быдмö сикт саяс, зонлöн кулан луннас кодрасьлöны, кöть и дзебöма сiйöс сиктса шойнаын. Зонсö кодралiгас вожа пусö мичмöдöны дзоридзьясöн да еджыд дöра вундасъясöн.

Öнiя печораса да удораса комияслысь фиксируйтöм материалъяс серти, водзтi пырттöм кагаяслöн, важ крестлы омöля “эскысь ” да не ас кулöмöн кулöмаяслöн гуяс вылö крест пыдди пуктылöмаöсь и коз пуяс. Леткаса комияслöн тусяпулöн вожöдöм пучерыс вöлi гу выв крест подув пыдди. Комияслöн дзебан-кодралан пуяслöн пасйöм вариантъясыс типология боксянь öткодявсьöны финн-карел karsikko – урчитöм ногöн чегöм йыла ли кералöм увъяса “нима” либö кодрасян пуяс – традициякöд.