Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш



бет6/62
Дата03.07.2016
өлшемі1.79 Mb.
#173519
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   62

О. Уляшев



ВАЖ ЙÖЗ вэ.; важйес перым-коми (< важ + йöз); важйöс перым-коми, уд.; ай-мам быдлаын (öтувтан); рöдительяс вэ., изь., печ., сыкт. (< роч родители); рöдительйöс уд., – пöльяс, кулöмаяс.

Важ йöз – кулöм пöль-пöчьяслöн öтувтан ним. Тшöкыдджыка тадзи нимтöны ас чужанвужöс, ай-мамöс, гежöда – дзонь войтырлысь чежанвужсö либö коркö овлöм йöзöс. Тадз, комияс тшöкыда öткодялöны важ йöзöс да чудьöс, кыдз пернатöм пöль-пöчьясöс, кыдз рöдлы панас пуктысьясöс либö историяöдзса мифа олысьясöс. Эжва катыдланьын мукöддырйиыс торйöдöны рöдительясöс (пöль-пöч 6-8. вужгöрöдöдз) важ йöзысь (на улын мöвпавсьöны конкрет инын олысьяс). Тшöкыдакодь важ йöзöн лыддьöны кутшöмкö сиктса либö грездса медводдза олысьясöс.

Комияслöн чайтöмъяс серти, кулöм бöраныс важ йöз олöны мöдар югыдын, но сэк жö и ловъя йылöмныс бердын, накöд тшöтш тöждысьöны ныв-пиныслöн могъяс понда да мыччöдöны ассьыныс видзöдлассö ловъяяслöн уджъяс вылö вöтöн усьлiгöн либö кыдзкö мöд ног: дозмук да улöс-пызан вешталöмöн, тöвруöн, тöв гурйылöн, öдзöс да öшинь восьталöмöн да с.в. Комияс татшöмторъяссö пырджык чайтöны туналöмöн олöмын ыджыд вежсьöмъяс либö кодлöнкö кулöм йылысь юöрöн. “Шойна бердтi мунiм. Друг гуяс вылас нёльысь лыблiс лымйыс, быттьö кодкö гуяс бердсьыс лымсö весалö. Мöвпала на: код нö тайö войнас лымсö весалö. А бöрыннас сэсся тöдмалiм, Ньывсерланьын машина путкыльтчöма, нёль морт кулöма. Тайö ай-мамныс выльвоöмаяслы радлiсны”.

Мукöддырйиыс важ йöз пемöсъясöн уськöдчылöны вöтöн либö каститчöны либö наöн чайтöны збыль пемöсъясöс: понйöс, каньöс, лэбачьясöс (видзöд урöс). Лыддьыссьö, мый мукöддырйиыс позьö аддзыны и морт мыгöра важ йöзöс. Кодсюрöяс Эжва катыдса да изьватас коми пиысь висьтавлiсны, мый найöс дорйöны важ йöз да петкöдчöны налы сьöкыд здукъясö. Медтшöкыда дорйысьясöн арталöны пöль-пöчьясöс 4. вужгöрöдöдз (ыджыд пöльöс, ай-мамöс да мукöдöс) либö ичиньясöс, чожъясöс, кодъяс вöлiны накöд мелiöсь и олiганыс.

Лыддьыссьö, мый ай-мамыс либö рöдительясыс эмöсь и быд пемöс сикаслöн. На дiнö шыöдчöны кыйсьöм водзын либö пöтка вöчигöн да корöны сетны комияслы кыйдöс. Тадз, пачын вöрпöтка чишкалiгöн шулiсны: “Чишки-поришки, рöдтö-вужтö чуксав, айтö-мамтö чипсав айлöн лэчтуй вылö, айлöн пищаль водзö...” Чайтлiсны, мый пöткалöн чужтысьясыс сöмын радласны рöдвужныслöн мöдар югыдö воöмлы да отсаласны вöралысьлы, пыдди пуктас кö сiйö кыйöм вöрпасö да оз кö найöс дзескöд ни кывйöн, ни мöвпöн, ни уджöн. Буракö, татшöм сяма чайтöмъясын кольöмаöсь йöз да пемöс ловъяслöн мифологияа öтувлун йылысь гöгöрвоöмъяс.

Важ йöз дiнö колö шыöдчыны отсöгла да велöдöм могысь сьöкыд здукö, чöсмöдны найöс, сёрнитны накöд ловъяяскöд моз. Комияслöн эм уна öбрада да гортгöгöрса ситуация, кор колö казьтывны да чöсмöдавны кулöм пöль-пöчнысö. Важ йöзöс торъя кодралöмъяс шойнаын да гортын овлöны рöдитель (пырджык субöта) лунъясö, кодъясöс вöчлöны веськыд эскана празьникъяс дырйи (Ыджыд лун, Трöича да мукöд) (видзöд казьтывлöм). Öбрада öтув сёйöмъяс дырйи (нянь вундöм, няньпиян идралöм, вöралöм помалöм да мукöд сикас чомöр кузя) быть корлiсны важ йöзöс. Найöс корлiсны не сöмын гаждырся пызан дорö либö öбрада сёйигöн, но тшöтш и быд асыв пажнайтiгöн, пöсь нянь дорö, вина дiнö, выль тшай дiнö кывъясöн: “Вошйöй-сибöдчöй, рöдительяс”. Но эз позь найöс корны рытъя сёйигкежлö, войын, кöнсюрö лун шöр бöрын, сы вöсна мый чайтлiсны, мый рытъя либö войся пызан дорö вермасны локны сöмын не ас кулöмöн кулöмаяс да пеж ловъяс.

Важ йöзлöн авторитет вылö ыстысьлiсны овмöсбердса быд ситуацияын, кор колiс урчитöм шуöм-орöдöм: “Важ йöз тай шулöмаöсь”; “Важ йöз тай тадз вöчлöмаöсь”. Важ йöз лоöны традицияяслöн олицетворениеöн, öтувтан серпасöн, мыйсямакö мифологияа арт-тэчас видзысьясöн.

Литература: Климов 1991, Налимов Материалы..., АЧМ.

О. Уляшев
ВАЖ КАЛЕНДАР гижöдкывъя – пернатöм символикаа шöр нэмъясся календар серпасъяс.

1975. воын Эжва бердысь аддзисны бронза кöлича, вылас сьöрсьöн-бöрсьöн öкмыс вöрпа мыгöр. Кöлича вылысь серпасъяссö дешифрируйтöм петкöдлiс, мый комияслöн важ календарыс вöлöма шондiа календар. Воыс заводитчылöма тувсов луна-воя öткузясянь. Рака 21. лун пасйöма кöличалöн ортсы дорышас. Восö “тöлысьяс” вылö юклылöмаöсь вöрпаяслöн биология циклъяс серти.

Ош кад кыссьылöма рака тöлысь помсянь косму помöдз. Рака помын–косму тöлысьын ошъяс петöны гусьыныс. Кöр кадö (косму пом–лöддза-номъя заводитчöм) вайсьöны кыдз гортса, сiдз и овмöдтöм кöръяс. Сьöдбöж тöлысь кыссьылiс лöддза-номъя заводитчöмсянь сора тöлысьлöн медводдза лунъясöдз. Лöддза-номъя тöлысьö тайö ичöт вöрпаыс пондö ёнджыка кыйсьыны, сы вöсна мый быдмыштöм нин пияныс мöдöны пöткöдчыны яй сёянöн. Сора заводитчöмсянь моз заводитчытöдз “месайнас” овлö сан. Тайö кадас эньсан быдмыштöм йылöмыскöд пондö ветлыны вöртi. Йöра кад кыссьылiс моз заводитчöмсянь йирым заводитчытöдз. Йöра “тöлысьö” кöлысясьöны йöраяс да кöръяс. Кöч тöлысь 23. лун вылö усьö арся луна-воя öткузя, мый вылö важ календарын индö шондi пас йöралöн (эньйöралöн) юр улас. Чув кад кыссьылöма йирым заводитчöмсянь öшым шöрöдз. Комилöн, кыдзи и кутшöмсюрö мукöд войтырлöн, чув артавсис улыс муюгыдсаöн, васа ловлöн ипостасьöн, та вöсна сiйö лои сёр арся кад мыччöдысьöн, кор Войвылын медкузь войыс. Руч кад нюжавлöма öшым шöрсянь тöвшöр помöдз. Руч “тöлысь” заводитчöм вылö артмö тöвся шондi бергöдчöм. Та вылö индö пас важ календарлöн ортсы дорышас да нöшта визьтор вöрпалöн бöжас. Ур “тöлысь” кыссьылöма тöвшöр помсянь урасьöм помöдз. Тöвшöр помын–урасьöм тöлысьын Войвылын лёк кöдзыдъяс бырöны, уръяс пондöны кöлысясьны. Вогöгöрся циклсö помавлöма тулан кад, сiйö кыссьылöма урасьöм помсянь рака тöлысь помöдз. Тайö кадколастас тулан лоö активнöйöн (“пöръя кöлысясьöм”). Шондi пас туланлöн серпас улын индö тайö кадколастлöн помасьöм вылö, кодi йитчöма шондiлöн тувсов фазакöд.

Буретш тайö кадколастъяссö да лунъяссö торйöдöмас, буракö, пуктöма торъя сакральнöй вежöртас, кодöс гöгöрволiсны этшаöн. Эжваса аддзöмторлöн чунь öткалуныс (уникальносьтыс) висьталö сы йылысь, мый важ календарлöн серпасъясыс эз вöвны ёна паськалöмторйöн да налöн лыдыс вöлi ёна ичöт. Логика серти позьö чайтны, мый “кадлы кипöлалан” функцияяс пöртiсны олöмö языческöй жрецъяс. Важ календарын шондi пасöн торйöдöма шондiлысь сöмын кык фаза (тувсов да арся луна-воя öткузя). Фазаясыслысь öта-мöдыслы паныд пуктöмсö мöдпöвсталö фазаяслöн петкöдчан кадколастъяссö символизируйтысь вöрпаяслöн (ош да йöра) мунан нырвизьыс да дзоньнас восö кык паныд сувтысь период вылö юкöмыс: производительнöй (вöралан кад) да непроизводительнöй (пиянасян кад). Восö кадколастъяс вылö не поводдя вежсьöм серти, а овмöсбердса уджъяс вежсьöм серти аналогияа юклöм вöлi тöдса и мукöд войтырлы.

Вылыс Кама бердысь, кöнi пыр овлiсны перым-комияс, аддзöма öти формаын либö кык öткодь формаын кисьтöм важ календаръяс (видзöны Перымса канса университетын да Совдорса ас му туялан музейын). Мыгöрныс налöн вылыс Эжваын аддзöмалöн кодь жö: вöрпа мыгöръяса бронза кöлича, но найö оз нин кадколастъяс (“тöлысьяс”) мыччöдны, а волысь кадъяс. Воыс заводитчö шондi пасöн тöдчöдöм арся шондi фазасянь. Арталöмыс мунö шондi ньылыд. Арлöн символöн тшöтш лоö чув, тöвлöн – мой, тулыслöн – ур, гожöмлöн – кык öта-мöд бöрсяыс котöртысь пон (“кöч кыян пон”). Арся фаза кындзи нöшта пасйöма сöмын öтиöс – гожся шондi бергöдчöм: медводдза понйыслöн пельыс лоö сэк жö и шондi косан вежон пасйысь визьторйöн.

Важ календарлöн куимнан серпасыс виччысьтöм аддзöмтор, и та вöсна сьöкыд стöча датируйтнысö. Та вылö видзöдтöг кутшöмсюрö кытшола пасйöд серти (художествоа стильлöн аслыспöлöслунъяс, кисьтöмлöн квалитет да с.в.) позьö чайтны, мый Эжва бердысь аддзöм календарыс важджык.



Литература: Конаков 1987, Конаков 1990.

Н. Конаков
ВА ÖШ вэ. – морта-пемöс мыгöра васа лов.

Эжва катыдса комилöн мифологияа предание серти, öти шорын олö ва öш. Сiйö нёль кока, пасьтöм, мортлöн кодь тушаа. Мукöддырйиыс сiйö петö да ветлö ва дорöдыс. Шорас уялiгöн мортлы вомас вермас веськавны ва öшлöн кöйдысыс, кодысь сэсся кынöмас чужас да пондас овны сылöн пытшпиыс. Кадысь кадö сiйö кыпöдчö голяöдзыс, сэк мортыд пондö пöдны.



Литература: ЮГ ЧМ.

Н. Конаков
ВА ПЫДÖС быдлаын – ваувса муюгыд.

Коми мойдъясын ва пыдöс – му выв муюгыдкöд параллеля ваувса муюгыд. Сэнi олöны и йöз, и мойдса персонажъяс. Унаын сiйö öткодь мойда муувса муюгыдкöд, но сэтчö веськавны кокниджык. Сэтчö веськалöны мукöдысь нинöмöн торъявтöм йöз: вöйтöм шöртла ыстöм öтка нывка; сиктса зон, кодöс батьыс коркö кöсйысьлöма ваувса месайлы, да с.в., а не сöмын збой герой, кодлы муувса муюгыдö ветлöмыс лоö подвигöн.

Ва пыдöсын сулалöны нинöмöн торъявтöм керкаяс да пывсянъяс, быдмöны пуяс, эмöсь видзьяс, муяс, быд сикас пемöсыс: вöвъяс, мöсъяс, дзодзöгъяс, курöгъяс да с.в. Сэтчö веськалöм мойдса герой бöр бергöдчö гöтырпукöд: либö пышйö ваувса сарлöн медтом нылыскöд, кодi отсалö сылы мынтöдчыны вöтчысьясысь, либö козин пыдди вермö бöрйыны аслыс гöтырсö ваувса сарлöн нывъяс пиысь. Бöръя сюрöс сертиыс, сарлöн нывъяскöд тшöтш вöлi и гусялöм мувывса нывка, кодöс и бöрйö геройыс. Гöль ичиньводз ныв бергöдчö гортас зарни тыра кудйöн – тайö Ёма-Баба дорын зiля уджалöмысь мынтысьöм (öтл. геройöн муувса муюгыдысь гöтырпу судзöдöм мотив, а сiдзжö сэтчöс озырлун йылысь чайтöм-гöгöрвоöмъяс).

Ва пыдöслöн аслыспöлöслуныс – кадлöн мöд нога мунöм. Тадз, кор геройыс ваувса сарлöн медичöт нывкöд пышйöм бöрын воö гортас, сiйö аддзö, мый ай-мамыс дзик нин пöрысьмöмны, а керканыс сiсьмöма (öтл. геройлöн кутш вылын вылö изъясö лэбач муö ветлöм йылысь коми мойд сюрöсын, кодi бура тöдса тшöтш и асыввыв славяналы, лэбач муас петкöдчö кадлöн аналогияа мунöм: герой олö сэн куим лун, сэккостi ас муюгыдас кольö куим тöлысь). Артмö, мый комияслöн чайтöм-гöгöрвоöмъяс серти, му выв муюгыдкöд параллеля вöрса да васа ловъяслöн ирреальнöй муюгыдъясын, мойдса лэбачмуын кадыс мунö мöд ногöн. Колö пасйыны, мый вöрса ловъяслöн муюгыдын (стöчджыка кö, сылöн шöр локусас – вöрсалöн керкаын), сiдзкö, му выв муюгыдкöд водса (горизонталя) за серти параллеля муюгыдын кадыс мунö öдйöджык. А сувтсöс (вертикаля) за серти параллеля муюгыдъясын (ваувса, лэбач му) сiйö ньöжмыдджык.

Мойда ваувса муюгыдлöн эм нöшта öти аномалия. Сэтчö веськалöм герой пондö радейтны мувывса нывкаöс. Нывсö гуис васа сар, кор сiйö мунiс Семен лунö (важ стиля кöч тöлысь 1. лун; 1700. воöдз Рочмуын вöлi торйöдысь кадпасöн – Выль волöн медводдза лун) вала. Геройлы сiйöс сетö ваувса месай пуктöм могъяс бура вöчöмысь да найö бергöдчöны му вылö. Му выв муюгыдын нин найö шемöсмöмöн казялöны, мый öта-мöдсö бура тöдöны – олöны öти сиктын. А ваувса сармуын найö öта-мöдсö эз тöдны. Мойда фольклор бура тöдысь В. Я. Пропп пасйылiс, мый “...бöр ловзигас кулöма босьтö ассьыс тöдмöсъяссö. Кулiгас, мöдарö, мортыс воштö ассьыс тöдмöсъяссö, да сiйöс оз позь тöдны”. Артмö, мый ваувса, кыдзи и мупытшса муюгыдö ветлöм вöлi кулöмаяслöн муюгыдö ветлöм кодь жö.

Литература: Климов 1990, Пропп 1986, Uotila 1989.

Н. Конаков
ВАСА вэ., уэ., скр., шс.; ваись перым-коми; вауса изь., уд. ‘васа’; куль л., печ., шс.; ва куль вэ., печ.; ваись морт перым-коми ‘васа морт’; куль пель перым-коми (< куль пöль); тыса шс.; тыись вакуль перым-коми ‘тыса вакуль’; шорса сыкт., – васа месай-лов.

Комияслöн чайтöм-гöгöрвоöмъяс серти, уна лыда васаяс юксьылiсны вöрса ловъяс моз жö валöн да ваын олысь пемöсъяслöн месай-ловъяс вылö да мукöд сикас ваувса пеж вылö. Дерт, и видзöдiсны на вылö эз öтмоза. Васа лов-месай вермис петкöдчыны йöзлы некымын сикас мыгöрын: мортöн, пемöсöн да морта-пемöсöн. Морт мыгöра васа (пемыдтурунвиж рöма кузь нюйтöсь юрсиа ыджыд тушаа мужичöй, вылас турунвиж сукман) мукöддырйиыс мыччысьлiс ва дорын. Кор сiйö бöр шыбитчылiс ваö, лыблiс бушков да ваыс ёна гыавлiс. Васаöс чайтлiсны дзор тошка ён пöльöн. Войвывса комияс чайтлiсны, мый кутшöм поводдяыс, сэтшöм и васалöн ортсыыс: зэра, зумыш лунъясö сiйö петкöдчö букыш видзöдласа да мудз чужöма пемыд юрсиа мортöн, а шондiа поводдя дырйи сiйö пöрö вильыш лöз синъяса да еджыд чужöма югыд юрсиа мортö (морт мичлун йылысь йöзкостса чайтöмъяс). Морт мыгöрын васа петö ва дорö тшöтш и сы понда, медым вермасьны вöрсакöд, кодöс оз радейт ваö шыблалöм вужляясысь. Мортöн сiйö петкöдчылiс и чери кыйысьлы, кодi дойдiс сылысь ыджыд сир мыгöра писö. Сiйö корлiс кыйсьысьсö ас ордас ва улö, мед бурдöдны пиыслысь доймöм синсö. Чайтлiсны, мый васалöн вирыс лöз рöма (öтл. – роч чайтöм-гöгöрвоöмъяс серти, вирыс лöз рöма вöрсалöн).

Коми чери кыйысьяслöн чайтöмъяс серти, ёна тшöкыдджыка васа петкöдчö зэв ыджыд сирöн, кодi сулалö ваас юрнас ва ньылыд, а оз мукöд чери моз визув паныд. Видзчысисны татшöм сиръясöс азьласалöмысь, сы вöсна мый эскисны, мый сир мыгöра васа вермис бергöдны азьлассö чери кыйысь вылас. Удмуртъяс сiдз жö чайтлiсны, мый васа вермö пöртчыны ыджыд сирö, кодi узигас куйлö оз мукöд чери моз. Перым-комияслöн вöлi эскöм, мый Адтыын олö ыджыд сир – став чери вылас ыджыдыс. Сiйö лэдзö кыйсьыны тыас ставöс, но кадысь кадö босьтö таысь пыж, везöт либö понйöс, а мукöддырйиыс весиг морт кага. Чайтлiсны, мый сирöн петкöдчö васа лов, тшöтш и рочьяс, обса йöгра, ненечьяс, саян-алтай тюркъяс да мукöд войтыр.

Чери-мортöн (чери бöжа мужичöйöн) васа петкöдчö öти коми мойдлöн мифологияа панасас. Öтка нывбаба олiс ю бердын да кыйис чери. Öтчыд сы дорö шыöдчис васа да норасис, мый сiйö быд ногыс отсасьö нывбабалы: быдтö чери, вöтлö черисö нывбабалы везöтъясас, а мöдыс ньöтчыд на эз чöсмöдлы сiйöс. Васалöн кок пыддиыс чери бöж вöлi да, нывбабаыд чöсмöданторъяссö ва дiнас и дасьтiс сылы. Бöрас найö “янö пöрисны” и нывбабаыд чужтiс васа ловсянь кык пиöс.

Чайтлiсны, мый васаяс олöны ваувса муюгыдын мувывсаясысь нинöмöн торъявтöм керкаясын, видзöны мöсъясöс да вöвъясöс. Поданысö найö видзлiсны мукöддырйиыс и му вылын, ю доръясын да ты доръясын. Васаяслöн мöсъясныс торъявлiсны сiйöн, мый эз кольны коктуйяс да эз пыркöдны выланыс öшйöм лысвасö. Кужлiс кö кодкö шытöг сибöдчыны татшöм мöсъяс дiнö да öшöдны öтилы голяас перна, мукöд мöскыс пырлiс ваö, а тайö öтиыс кольлiс перна кутысьыслы. Васаяслöн мöсъясыс вöлiны зэв йöлаöсь, но му вылын найö вайлiсны сöмын öшпиянöс и рöдсö эз нюжöдны. Васа ловъяслöн вöвъясыс вöлiны сьöда-еджыдöсь либö гöрда-еджыдöсь. Найöс аддзылöмаöсь пö ты бердын йирсиганыс, мыйыськö повзьöмысь найö пырлöмаöсь тыас. Татшöм сяма жö чайтöмъяс вöлiны и удмуртъяслöн.

Коми чери кыйысьяслöн чайтöмъяс серти, васа вöр месай моз жö зэв стрöга видзöдiс кыйсян мораль нормаясö да кесйöгъясö кутчысьöм вылö, найöс торкöмысь вермис кольны кыйдöстöг. Чайтлiсны, мый кудзасьны либö сьöлыштны кö ва дорын, васа черисö оз сет. Тыв вöйтiгöн ёрччöмысь васа вермис нетшкыны тывсö. Вöвлi “ыждалысь” тыяс йылысь эскöм. Татшöм тыясас оз вöлi позь кыйсьыны няйт да ва паськöмöн, мöдлаын кыйсьöм бöрын косьмытöм на везöтъясöн, ёгöсьтны тысö да ва дорсö, кыйсьысь котырын оз вöлi позь пинясьны ни скöравны. Торкалысьяслы везöтъясас чери пыддиыс пырлiс вöв сiт либö пыжныс виччысьтöг пондылiс вöйны.

Гöгöрвоöдiсны кö кыйсигöн мойвитöмлунсö этшлун нормаяс торкалöмöн, васаöс бурмöдöм могысь нуöдлiсны биöн сöстöммöдöм, мый вöлi паськыда тöдса. Емваса чери кыйысьяс сувтлiсны ва дорö, бипурасьлiсны да шыбитлiсны биас кöмсьыныс вольöс тор либö паськöм вундас, ваысь нюйт тор да вöрысь вайöм моздор тыр ув-бадь. Урчитöм нимкыв шуöм бöрын быдöн чеччыштлiсны бипур вомöныс либö куимысь гöгöртлiсны сы гöгöр да быть мунлiсны тшын пырыс. “Гортса пежысь” сöстöммöдан öбрадсö пырджык нуöдлiсны тшöтш и кыйсьыны заводиттöдз, а кöнсюрö тыв вöйттöдзыс кыйсьысь котырса быд морт быд пöрйö мунлiс бипурö шыбитöм тусяпу тшын пыр.

Васаясöс ас дор лöсьöдöм могысь налы колiс вöрса ловъяслы моз жö мыйкö козьнавны. Емваса чери кыйысьяс шыбитлiсны ваас выя нянь быд пöрйö, кор волiсны ва дорö чери кыйны. Пыжöн туйö петiгöн ва дорсьыс йöткыштчöм бöрын чери кыйысьяс шыбитлiсны ваас васалы козин пыдди сымда жö нянь тор, мында морт вöлi пыжас. Перым-комияс чери кыйтöдз вайлiсны васалы вись пыдди кольк, блин, нянь, сьöм, ситеч торъяс. Вись пыдди позис сетны и мукöд сёян, черинянь кындзи. Васалы колiс сетны и медводдза кыйдöс. Медводдзаöн шедöм черисö ловйöн лэдзлiсны ваö либö сыысь пулiсны öбрада пажын. Чайтлiсны, мый накöд öтвыв сёясны и васа ловъяс. Вилiсны черисö эз пуртöн, а из вылö пуктöмöн изйöн жö вартлiсны юрас. Вöчлiсны сiйöс тшöтш жö пурттöг, пытшкöссö пычкылiсны кинас. Эжва катыдын йи кылалöм мысьт петлiсны чери кыйны горткотыръяснаныс, медводдзаöн кыйöм чериысь пулiсны юква да видзлiсны сiйöс гöбöчын йи вылын мöд йи кылавтöдз. Мöд чери кыян кад заводитчигöн сiйöс гажаа-кыпыда сёйлiсны. Эжва катыдсаяс зэв пыдди пуктылiсны неыджыд, но мича Кадам ты. Тысö кытшалö зэв джуджыд лыа вадор, танi тшöкыда овлöны бушковъяс. Быд бушков бöрын колiс мöд луннас шондi петiгöн васа ловъяслы вись вайны. А чери кыйны тысьыс пондылiсны сöмын сы бöрын, кор тывъяс сюрлiс ыджыд сир, кодöс гажаа нулiсны керкаö да видзлiсны локтан гажöдз.

Чери кыйигöн мойвиöм могысь васа ловъяслы-месайяслы вира вись вайöм йылысь комияслöн некöн оз пасйыссьы. Но позьö чайтны, мый найö коркö вöлiны. Кыдз петкöдлö öти важ текстлöн (“Ыджыд сирöн ньылыштöм ныв йылысь” баллада) анализ, вермас лоны, мый коркö вись пыдди вайлiсны и йöзöс. Татшöм ногöн, стöч регламентация понда кыйсьыся-васакостса, кыдзи и вöралыся-вöрсакостса, волысьöмъяс вöлiны естественнöйöсь да бурöсь. Быличкаясын васа ловъяс овлöны и лëкöсь, но пырджык индöма и помкасö. Шуам, кыкöн кыбöны чери. Зэв ыджыд сирлы вартöмысь азьлас воропыс чегö. Чери кыйысьяс гöгöрвоöны, мый тайö васа. Найö кольöны ва дорас морт мыгöра полöкалö да мунöны узьны. Асывнас аддзöны, мый полöкалöас сатшкöма азьлас тор. Кодкö мунöма ва дортi, аддзöма ыджыд сирöс да вартöма сылы юрас потшкöн. Сирыс шыбитчöма ваö, а сэтысь петöма васа да шуöма мортыдлы: “Мунам, дзоньтав пилысь синсö!” Найö лэччöмаöсь ва пыдöсö, пырöмаöсь васалöн керкаö, кöнi вольпасьын куйлöма васалöн пиыс. Васа гöгöрвоöма, мый мортыд оз вермы синсö бурдöдны, перйöма сылысь ассьыс синсö да пуктöма пиыслы. Та бöрын васаыд бöр лэдзöма мортсö му вылö. Кык чери кыйысь пиысь öтиыс васа ловъяслы шуöм чöсмöданторъяс пыдди шыбитас ваö вежа нянь. Скöрмöдöм васаяс уськöдчасны на бöрся, суöдасны öтисö да косявласны.

Не сöмын кыйсьысьяс, но и став войтырыс васалöн дзик нин лёк вöчöмторъяс лыдö пыртлiсны йöзлысь да подалысь вöйöм. Вöйöм помкасö эз корсьны, чайтлiсны, мый васа босьтiс сiйöс ас дорас, дай ставыс. Медым ва вуджигöн васа эз ну вöлöс, вöвлы кокас вуджöр пыдди сюйлiсны кöлича. Медым васа эз вöйт кöръясöс, войвывса комияс вайлiсны сылы вира вись – понйöс.

Йöзлы вылö некутшöм вуджöръяс эз вöвны, висьяс эз вайлыны. Висьяс вайлiсны сöмын мельнича гöпса васалы. Чайтлiсны, мый мельнича кутысьыс мельничасö лэптiгас кöсйысьлöма сылы мортöс. Морт пыдди васалы сетлiсны каньöс либö понйöс. Кадысь кадö мельничаса васалы колiс козьнавны и мыйкö мöдтор (вина, сёян да с.в.), а то сiйö сувтöдлiс мельничасö. Та вöсна сiйöс нимтылiсны нöшта мельнича сувтöдысьöн. Кодкö кö вöйлiс мельнича гöптас, бара жö чайтлiсны, мый сiйöс кöсйысьлöма мельнича кутысьыс васалы. Мортöс мездöмыс тшöтш жö вöлi васа сайын – сiйö босьтлiс ас дорас сöмын найöс, кодöс сылы кöсйысьлiсны. Мыйыськö дöзмöм мельнича гöпса васа вермис пö и ваыскöд тшöтш мунны сэтысь да жугöдны помöдсö.

Войвывса комияс тшöтш чайтлiсны, мый васаяс вермисны дöзмыны да ваыскöд öтвылысь мунны оланiнсьыс. Тундраса тыяслöн вылнаыс тшöкыда торъялö. Кык орчча ты костын кö йитöдыс кырсьö, ваыс öтисьыс визувтö мöдас. Изьватас кöрвидзысьяс чайтлiсны, мый тайö васалöн уджыс. Чайтлiсны, медым дöзмöдны васаöс, тырмылiс нывбабалöн няйт паськöм мыськöмысь тыас. Та бöрын васаыс мунлiс тысьыс да нулiс васö сьöрсьыс.

Уна быличкаын висьтавсьö нывбаба мыгöра васакöд паныдасьлöм йылысь. Сiйö пырджык пукалö ва дорын да сыналö кузь юрсисö (ассоциация тюрöбöн петан вакöд). Нывбаба мыгöра васа ловъясöс нимтылiсны мужичöй мыгöра васаясöс моз жö, но найöс эз чайтлыны ва вылын ыджыдалысьясöн. Нывбаба мыгöра васаöс аддзылöм вöлi нейтраля ломтор, быличкаас сöмын пасйöма тайöс – аддзылi пö васаöс. Либö сiйöс чайтлiсны лёк пасöн (шуам, аддзылысьыслöн регыд кулö гöтырыс). Литератураын паныдасьлö сöмын öти пасйöд сы йылысь, мый нывбаба мыгöра васаяс гуöны мужичöйясöс мелiасьöм могысь да косöдöны на пыдди кыдз пу статуяяс.

Литература: Ежов 1857, Жаков 1901, Климов 1990, Климов 1991, Конаков 1983, Кулик 1914, Налимов 1907, Рочев 1984, Сидоров 1924, Сидоров 1928, Смирнов 1891, Harva 1913, Uotila 1986, Uotila 1989, Fokos-Fuchs 1951, Wichmann 1916.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   62




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет