Адамзат баласы дүниеге келген күннен бастап қай жерде болмасын өзіне жәрдем беретін, барлық нәрсені құдіретіне бағындырған бір күшті іздеуде
Құлшылықтары және салт дәстүрлері
жүктеу/скачать 480.31 Kb.
|
2. Құлшылықтары және салт дәстүрлеріТүркі халықтарының дәстүрлі дінінде құлшылық, ғибадат сөзінің орнына «алғысқа бөлену», «құрметпен бас ию», «өтіну» сияқты сөздер қолданылған. Бұл сөздер «қасиетті санау, дұға оқу, мадақтау, сәжде ету, тілеу» мағыналарын білдірді. Бір тәңірге сенген түркілерде құлшылық тек бір ғана тәңірге және оның ризашылығын алуға арналды. Сонымен қатар, түркі халықтары ата-бабаларға құрмет көрсетті және олармен қарым-қатынасты одан әрі нығайта түсетін діни ерекшелікті жүзеге асыруды жалғастырып келді. Түркілердің күнделікті қалыпты құлшылықтары мен ғибадаханалары болғандығы жөнінде мәліметтер онша анық емес. Тек қытай деректерінде түркілерде ғибадат және ғибадатханалар болған деп айтылады; негізінде әр түріктің және түрік отбасының өзіне тән құлшылықтарымен қатар, тікелей қаған тарапынан бұйырылған ресми құлшылықтары мен діни рәсімдері де бар еді. Бұлар ресми құлшылық және халық құлшылығы болып бөлінеді. Ресми құлшылық – бас «дін адамы» деген лауазыммен қаған басқарған құлшылық. Мемлекеттің салтанатты рәсімдерімен қатар діни рәсімдерді де жүргізу қағанның қолында. Мемлекет пен дін істерінің басшылығы бір-бірімен ажыратылмаған, қаған қайта, оны біріктірді. Ғұндардан бастап түркілерде үлкен құрбан шалу рәсімдерін қағандар басқарды. Көктүріктер жалпы, діни құлшылықтар мен мейрамдарда қасиетті орындарда дұға оқыды, құрбан шаларда және сапарға шығарда алдымен жеңіс дұғасын оқыды, кейін әскери жасақтарын бастап соғысқа аттанды. Осы ортақ діни құлшылықтар мен рәсімдерден басқа, қалаған уақытта немесе қажеттілік туындағанда көкке жүзін қаратып, қолын көтеріп, Тәңірге дұға айтты. Ресми рәсімдердің бірі Қағанның таққа отыру салтанаты. Бұл рәсім «Көкке» шығу секілді, қасиетті мағынаны білдіреді. Бұл рәсімге Қағанның «көкке» көтерілуі және Тәңір тарапынан таққа отырғызылуы ретінде қарайды. Халық құлшылығы деп халықтың өзіне тән құлышылықтарды айтады. Халықтың құлшылықтары да Ұлы болмысқа, әсіресе Көкке (Тәңірге) арналды. Бірақ халық құлшылығы мистика мен магияға толы болды. Әрбір зат көрінбейтін күштермен қоршалған деген түсініктен кейін адамзат тылсым күштермен байланыс құруға, шаманнан немесе сиқыршылардан жәрдем сұрауға талпынды. Науқасқа ұшыраған кезде және өлім сәтінде діни құлшылықтар орындалды. Түркілер дұғаларын Көкке (яғни Ұлы тәңірге) арнады. Көк түрік қағаны халыққа жасаған қызметтерін бір-бірлеп санамалап шыққаннан кейін «Көк, ендеше сен бізге жәрдем бер гөр!» деп дұға жасады. Сондай-ақ түрік қағаны өзінің бейшара, қарапайым адам екенін білдіріп өткеннен кейін: «Көк менің өмір сүруімді жөн деп білгенше, осынау азды-көпті дұғам – халқыма қолымнан келген жақсылықты жасауға талпынуымның белгісі болып табылады.» деп тәңірге жалбарынды. Құлшылықтары белгілі бір уақыттарда және кездейсоқ оқиғалар кезінде орындалған құлшылықтар болып екіге бөлінеді. Белгілі бір уақыттарда орындалғандар: Көктем, жаз және күздегі діни құлшылықтар мен діни рәсімдер. Біздің заманымызға дейінгі жылдарда мемлекет құрған ғұндардан бастап, қазіргі кездегі якут түріктеріне дейінгі түркі тайпаларында көктем-күз мейрамдары мен діни құлшылықтар болып тұрған. Бұлар – ресми сипатта тойланған мейрамдар. Табиғаттың қайта жаңаруының символы іспеттес көктем діни құлшылықтары кезінде құрбандыққа ат шалынатын болған. Құрбандықтар және діни рәсімдер шамандар тарапынан жүзеге асырылады. Шаман, дін адамы үшін қолданылады. Шамандық атадан балаға беріледі. Көктемгі діни рәсімде шаман көкке шығуды қойылым ретінде көрсетіп, арнайы әндер айтады. Шалынған құрбандықтың етімен қонақтарға арнап ас береді. Бұл рәсім үш күнге жалғасады. Азия ғұндары көктемде (мамырдың орталарында) қасиетті жерлерде Тәңірге құрбан шалған. Бұл рәсім үшін ғұндардың жиырма төрт тайпасының башбұғтары Лунгченг қаласында жиналып, Көк Тәңірге, аталарға, Жер-Су рухтарына арнап құрбан шалынады. Күзде осы рәсім қайталанған соң қағанмен бірге орман айналасында серуендеген. Бесінші айдың екінші жартысында Көк Тәңірге және аталарға «қасқыр-ата» үңгірінің алдында құрбан шалынады. Б.э. ІІІ ғасырында ортаға шыққан тоба әулеті кезеңінде де көктемнің алғашқы айында шығыстағы құлшылық орнында Көк Тәңірге құрбан шалынады. Құрбан шалынғаннан кейін айналаға қайың ағаштары отырғызылып, қасиетті орман пайда болған. Сол секілді күздің алғашқы айында да, Көк Тәңірге құрбан шалу рәсімі орындалған. Діни рәсімдер мен құрбан шалу ісі ережеге сай атқарылады. Көтемгі мейрамдарында ең маңызды рәсім «ат құрбаны». Ең ұзын ат құрбаны рәсімі, үш күнге жалғасады. Ат құрбанында алғашқыда шаманға ешқандай міндет жүктелмейтін, бертін келе оған да міндет жүктелді. Түркілер атпен қоса өгіз және қойлардан да құрбан шалады. Түркілер бұл мейрамдарда құрбан шалумен қатар бәйге ұйымдастырып, өлеңдер айтатын. Екінші топтағы рәсімдер жаман рухтарға қарсы немесе атаған малды басы бос жіберу, жаман рухтарды қуу және жаңбыр жаудыру мақсатымен жасалады. Бос жіберілген мал «идук» деп аталады. Кішігірім рәсімдердің ең көп тарағаны арнайы бір малды бос жіберу. Бұл малға идук (ызык, йыйық, идик) деп аталады. Негізінде «босатылған, жіберілген» (яғни Тәңір үшін босатылған, Тәңірге жіберілген) деген мағынаға келсе де, Түркілердің діни түсініктері толықтасуы нәтижесінде «берекелі» және «қасиетті» ұғымдарын білдірген. Идук деп аталатын бұл діни дәстүр, түркілер мұсылман болғаннан кейін де жалғасқан. Түркілер идукты белгілі рәсімде рухтардың біріне мініс малы болсын деген мақсатпен босатып жібереді. Ешкім бұл малға тиіспейді және ол берекелі саналады. Түркілерге ұсынысы, бір қалауы болған адам «шашу» шашады. Шашу барлық Түркі тайпаларында «қансыз құрбандық» болып саналған. Қанды құрбандыққа «тайылга» немесе «хайылга» дегені сияқты «шашуға» діни термин ретінде «сачилга» немесе «чачылга» деп аталады. Шашу әрбір қауымның маңдай терімен табатын табысынан, қадірлі және ырысты деп санаған нығметтерінің бірі. Көшпенді тайпаларда сүт, қымыз, май; егінші тайпаларда бидай, тары, шарап; саудагер тайпаларда ақша шашу ретінде қолданылады. Түркілер көктем мейрамдарында алғашқы шөпті, биенің таза сүтін шашу ретінде ұсынады. Бала сүйгісі келген аналар, қасиетті болып саналатын ағаштарға, аталарының мазарларына шүберек байлап, шашу шашып, құрбан шалып бала тілейді. Түркілердің сенімдері бойынша жаман рухтар өлгеннен кейін жер астына барады және адамдарға ауру, өлім, кедейшілік, жан-жануарлардың ауруы секілді бәлекеттердің келуіне себепкер болады. Бұлардың жамандықтарына ұшырамау үшін, адамның жаман рухтарды құрметтеп, оларға әке және басшы деп, мол құрбан шалуы керек. Жаман рухтарға қарсы жасалған рәсімдерде шамандар, жер астына түсіп аралағандықтарын бейнелейді. Барлық рәсімдер атқарылса да бір адам науқастанса, үйінің қасына оған шатыр құрып оны сол жерге бөлек орналастырады. Ауру жаман рухтардың әсері болғандықтан оған құл мен күңдер қарайды. Шатырға белгі қойылып, басқа адамдардың ол жерге баруына тыйым салынады. Тек қана шаман науқастың қасына бара алады. Өзінің дұғаларын жасап, түрлі нәрселермен емдейді. Ағайыны да науқас жақсы болып кеткенге дейін көре алмайды. Егер өлсе сол жерде рәсім арқылы жерленеді. Оттың әр нәрсені тазалайтындығына сенетін түркілер, жаман рухтарды қуып шығаруда отты қолданады. Башқұрттар мен қазақтар майлы шүберекті тұтатып, науқастың айналасында «алас алас» деп жүреді. Мұны «аластау» деп атайды. Бұл сенімнің қалдықтары мұсылман түркілерде де кездесіп жатады. Бұл Анадолы түрікшесінде «алазлама» деп сақталған. Түркілердің атақты рәсімдерінің бірі жаңбыр жаудыру үшін, ауа-райын қалаған бейнеге енгізу үшін жасалатын рәсімдер. Ислам жазушыларының рияуаттары бойынша Нұх (а.с.) пайғамбар Түркістанды ұлы әрі түркілердің әкесі саналатын Яфеске берген кезде одан құрғақшылық жерде не істейтіндігін сұрайды. Әкесі ұлына жаңбыр жауғызу құдіретін және бетіне «исми ағзам» деп жазылған тасты береді. Қажеттілік болға қалған жағдайда осы жазулы тас арқылы Аллаһқа дұға жасалып жаңбыр жаудырылады. Бұл тас «яда тасы» деп аталады. Қытай, христиан және Ислам әдебиеттерінде Аллаһтың, түркілердің ата-бабаларына жаңбыр жауғызу қабілетін бергендігі жазылған. Қашқарлы Махмұд былай дейді: «Жеке меншігінде болған тас ядамен (ят) сәуегейлік жасалып, жел мен жаңбыр жауғызылады. Бұл түркілер арасында кең тараған және оған яғма тайпасының ішінде жүріп бұған куә болдым. Ол жерде шыққан отты сөндіру мақсатында жасалған, жаз маусымында Аллаһтың рұқсатымен қар жауып, осылайша от сөндірілді». Түркілер өлген адамдарды жуып, кебінге орайды. Кебінді «есук» немесе «ешук» деп атайды. Қағандарды жібек маталарға орап көмген. Өлген адамдардың ағаш және бағалы металлдан жасалған табыттарға салынып көмілген уақыттары да болған. Өлген адаммен бірге мазарға өлінің кейбір заттары, қару-жарақтары да қойылған. Түркілерде «юғ» деп аталатын жаназа рәсімі өте маңызды. Өлген адамның дәрежесіне және түрлі елді мекендерге байланысты әр түрлі болады. Бір кісі өмірден өтсе мүрдесі шатырға қойылады. Барлық ағайын-туысы өлікке құрбан ретінде бір қой, бір ат шалып шатырдың сыртына қояды. Бұдан кейін бәрі өкіріп жылап, ат шаптырып шатырды жеті рет айналып және шатырдың кірер жерінің алдынан өтіп бара жатқанда пышақпен жүздерін жаралайды. Одан кейін өліні көму үшін бір күнді белгілейді. Белгіленген күні өліні көму үшін қабір қазылады. Көметін күні өлінің барлық ағайын-туысы құрбан үшін түрлі нәрселер әкеледі. Мазардың айналасында тағы ат шаптырып, өкіріп жылап тағы да беттерін жаралайды. Түркілерде өлген адам үшін қайғыларын түрлі формаларда, кейбір рәсімдер арқылы білдіреді. Ғұндар әдеттері бойынша шаштарын қырқады. Батырлар үшін беттерін жаралап, қан ағызады, осылайша қанды көз жасын төккен болады. Орхон жазбаларында «Мұнша халық шашын, құлағын кесті» сөзі Көктүріктерде де осы әдеттің болғандығын көрсетеді. Юғ рәсімдеріне «юғшы», «сығыртшы» деп ат берілген кісілер қатысады. Бұлардан юғшы өлген адамның бастан өткен оқиғаларын айтып, сығыртшы жылау міндетін атқарады. Қайтыс болған адамның артынан жоқтау айтып, дауыс салып жылау – түркі халықтары арасында қазіргі кезде де бар әдет. Бұлар бетін жырту, шашын жұлу, жылап-сықтау, өзін-өзі ұру секілді әрекеттер қайғының ауырлығын, адамнан мәңгілікке айырылудың соншалықты ауыр азапқа салғандығын өлген адамға қайғыра жеткізу, қайтыс болған адамды өлілер әлеміне аяқ басқанына сендіру және өлімнен келетін жамандықтардан сақтану сеніміне байланысты туындаған әдет ретінде қабылданды. Түркі халықтарында өлген адамға байланысты маңызды рәсімдердің тағы бірі – қайтыс болған адамға құрмет ретінде ас беру деген бар. Диуан-ы Луғати-т Туркте «yoğ» «yogla» «yogbasan» сөздерімен баяндалған бұл өлген кісіге ас беруді түркілер бір міндет деп білген. Алдымен астың түгел дерлігі немесе бір бөлігі тікелей өлік жатқан мазарға төгіледі. Қалған ас-ауқат жаназаға қатысқан қонақтарға, әсіресе кедей-кепшіктерге беріледі. Осы құдайы ас үшін жүздеген мал шалынады. Ибн Фадлан оғыздарда өлген адам көмілгеннен кейін оның малының екі жүздейі құрбан ретінде шалынатындығы, еттерінің желінетіні, бастары мен аяқтарының, терілері және құйрықтарын бөліп алып, кесілген ағаштардың үстіне, қабірдің басына асылғандығын айтқан. жүктеу/скачать 480.31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|