ХАЛЫК АВЫЗ ИҖАТЫН ФӘННИ ЯКТАН ЭШКӘРТҮДӘ Г. ТУКАЙНЫҢ НОВАТОРЛЫГЫ

Минемуллина Д. Р.

3 нче номерлы урта гомумбелем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Демухаметова Г. М.

Халкыңның үткәнен белми торып бүгенгесен белеп булмый. Р.Фәхретдиновның хәдисләрендә дә шундый аять бар. Халыкның үткәнен, бүгенгесен һәм киләчәген тоташтыручы бердәнбер күпер –халык авыз иҗаты әсәрләре. Шулай булгач, аларны өйрәнү, куллану аша гына без ниндидер нәтиҗәгә ирешербез. Халкыбыз авыз иҗаты әсәрләре-яшь буынга белем һәм тәрбия бирүдә кыйммәтле чыганак. Халыкның бай рухлы, кешеләрне гүзәл киләчәккә рухландыручы әкиятләре, киң колачлы җырлары, тирән фәлсәфи әйтемнәре, тапкыр һәм үткер мәкальләре, үзенчәлекле табышмаклары, яшьләргә сабак бирердәй итеп иҗат ителгән башка күп кенә иҗат җимешләре киләчәк буынны милләт тормышын дәвам итәрлек, аны үстерүгә өлеш кертерлек итеп тәрбияләүдә зур рухи чишмә, чыганак булып тора. Бу кыйммәтле мирасның тарихи һәм тәрбияви әһәмияте елдан-ел үсә бара.Туган тел чыганагы булган фольклор әсәрләрен мәктәптә өйрәтү балаларның тел байлыгын, фикерләү сәләтен үстерүгә булышлык итә.

XX гасыр башында халык әдәбиятын өйрәнүне дәвам итүдә Г.Тукайның да роле зур була. Ул үз иҗатында балалар фольклорын киң куллануы белән нәниләр телендәге халык хәзинәсенең дә зур кыйммәткә ия булуын күрсәтте, игътибарны аларны җыюның кирәклегенә юнәлтте.

Шагыйрь әсәрләрендә халык иҗатының мәкальләрен, әкиятләрен, җырларын, мифологик образларын чагылдыра. Тукай шигърияте һәркемгә аңлаешлы, өлкәннәргә һәм балаларга да якын булырлык иҗат. Г. Тукай иҗаты — татар халкының мәңгелек чагылышы. Мондый шагыйре булган милләт — зур, талантлы, үткәне һәм бигрәк тә киләчәге булган милләт.

Аның иҗатына чын мәгънәсендә халыкчанлык хас. Фольклор аша әсәрләренең телен халык сөйләменә якынайткан, образлылыгын көчәйтүгә китергән. Әнә шулай үзеннән-үзе җырлап торучы Г. Тукай теле белән халык теле аерылмас бербөтенне тәшкил итә.Халык рухы шагыйрь әсәрләренең тукымасында бик табигый урын ала. Аның «Әллүки», «Тәфтиләү», «Зиләйлүк», «Туган тел» кебек җырлары шулкадәр халыклаша, аларны шагыйрь иҗат иткәне сизелми дә. Аларда һәркем үз күңелендәге хисләргә аваздашлык таба. «Туган тел» җыры исә соңгы елларда аеруча еш яңгырый. Күп кенә әдәби-музыкаль кичәләр, хәтта төрле җыеннар да шушы җыр яңгыравы белән тәмамлана.

Әсәрләрен укыгач, Тукайның халык иҗатына мәхәббәте һәм ышанычы милли чыганак буларак кабул ителүе нык сизелә.

атар поэзиясендә хикмәтле сүз алымы элек-электән үк килгән һәм аеруча яратылып кулланылган. Г.Тукай иҗатын афоризм традициясе дә читләтеп үтми.

Фольклорда афоризмнар үзенең жанрлар составы ягыннан шактый бай һәм күп төрле. Алар тел-аралашу, фикер алышу, белем һәм тәрбия бирү чарасы. Ул туктаусыз үсә, байый, шомара бара. Бу кешенең үз фикерен, хис-тойгыларын үтемлерәк, тәэсирлерәк, җанлырак бирергә теләвеннән барлыкка килә.Үл теләк яшәештә беркайчан да сүрелми. « Синең ни әйтүеңнән бигрәк, ничек әйтүең мөһимрәк»,- ди халык мәкале. Сөйләмне шундый максатка ярашлы итүдә халык афоризмнарының роле зур.

Халык афоризмнары арасында әдәби-эстетик кыйммәте буенча да, сан ягыннан да төп урынны, һичшиксез, мәкальләр һәм әйтемнәр алып тора. Мин укучылар белән берлектә Г.Тукай әсәрләрендә кулланылган мәкальләрне һәм мәкаль ролендә кулланырдай Тукайның үткен фикерен чагылдыручы җөмләләрне һәм әйтемнәрне мөмкин кадәр җыйнадым, аларның күп файдаланылуын ачыкладым. Тукай шигырьләрендә кулланылган халык байлыгы аның әсәрләренең тулы эчтәлеген ачып, әйтер сүзен халык күңеленә үтеп керерлек итеп җиткерү алымы.

Тукайның санап бетергесез бай хәзинәсендә, бихисап әсәрләрендә, очраган мәкальләрне туплап шигырьләрен тематикаларга аердык.

1. 
   Гали Халитнең Г.Тукай турында истәлекләреннән.
   
2. 
   Гали Рәхимнең Г.Тукай турында истәлекләреннән.
   
3. 
   “Ай колакланса, ни була?”, Халык афоризмнары. Беренче китап., Казан: Мәгариф, 2002.
   
4. 
   “Шигырьләр җыентыгы”, Габдулла Тукай, Казан Татарстан китап нәшрияте, 1989.
   

Миннеханова Р.Г.

Зур Мәшләк урта гомуми белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Сәхәбетдинова Ч.Ф.

Нәрсә соң ул туган тел? Аның эчендә нинди мәгънә, нинди рухи сафлык ята? Бу сорауга һәр кешенең жавабы, фикере төрле. Ләкин шулай да бар кешене берләштерүче бер нәрсә бар: ул да булса ана теле! Туганнан алып сабый бала теле нинди телдә ачылса,шуны тоеп, анын киләчәген кайгыртып яши. Мин-татар баласы. Татар телендә телем ачылды, милләтемне, динемне , әби-бабаларымның үткәнен белеп, аңлап үсмер яшемә җиттем. Билгеле ки, татарча сөйләшү проблемасы миндә тумады, чөнки кечкенәдән шул телдә иркен аралашам, шул мохиттә яшим , аны үз итәм. Ләкин бер нәрсә бар, ни өчен татар теле хәзер югалып бара соң? Һәм шул фикерне чынга ашырырга хыялланып йөрүчеләр дә күбәеп китте? Хәзерге вакытта рус телен дә, татар телен дә -икесен дә дәүләт телләре итеп кабул иттеләр. Ни өчен телне шулай тормыш-көнкүрештән алып атып, мыскыллау дәрәҗәсенә төшерергә? Шундый хәлдә телне саклап калып буламы? Аны өйрәнү,тирәнтен белү урынына киресен эшлибез түгелме соң? Үз кулларыбыз белән барын да җимереп атып юкка чыгару куркынычы туа. Ике телне тигез күреп, тигез эш алып барып яшәргә дә була бит ?! Шул сүзләрне чынга ашыру идеялары яшәп килсәләр дә, кызганычка каршы бүгенге көнгәчә ул һаман хыялда гына кала,уз урынын шунда гына таба.Тик ни өчен шулай? Тагын сорау артыннан иксез-чиксез сорау ява...

Һәр кешегә газиз ана, үз төбәге,туып-уйнап үскән киң дала-кырлары якын булган кебек,туган теле дә якын, кадерле булырга тиеш.Аны саклап, тирәнтен өйрәнеп яшәргә кирәк. Һаман да шул тигезсезлек хөкем сөрә. Моңа минем үз карашым. Бәлки минем белән килешмәүчеләр, кире кагучылар, сүзләремне читкә этәрүчеләр табылыр?! Тик шулай да үз фикеремне әйтәм. Бу дөньяда хәзерге вакытта кешенең ышанычы бары тик үзендә генә.

Икетеллелек бик борынгы чорларда ук барлыкка килгән. Аны төрле кабилә һәм халыкларның үзара бәйләнешкә керүләре тудырган. Икетеллелек шартларында туган телне өйрәнү буенча теләгән кеше барында эшли ала. Нәрсә дә булса эшләр өчен бары саулык һәм теләк кенә кирәк. Әйткәнемчә, рус теле татар теленнән өстен бара. Барча халык, хәтта татары да рус телен үз итте. Хәзер бар нәрсә рус телендә.Укуы да, язуы да, инде менә ничәмә-ничә еллар буе татар телендә бирелеп килгән имтиханнар да рус телендә бирелә башлады . Бер яктан караганда бу яхшы, ә икенчедән, шул татар телен кимсетү кебегрәк кала. Ике телне дә тигезләштерү кулдан килмәслек эш түгел бит?!

Туган телне саклап калу ,аны өйрәнү,тирәнтен үзләштерү өчен иң беренче чиратта, әйтелгәнчә, ике телне дә тиешенчә хөрмәт итәргә кирәк.Берсен алга, икенчесен артка куеп карау дигән нәрсә турында сүз дә булырга тиеш түгел.Ә күп очракта шундый тигезлек хөкем сөрә. Кайчанда булса (Мин моңа ышанып әйтәм!)мондый хаксызлык бетәр дип уйлыйм.

Ярар, ике телне дә беләбез ди,тагын ни кирәк соң диючеләр бардыр? Өйрәнү өчен сөйләм генә җитеп бетми икән шул. Шул өлкәдә бер-бер артлы үз эшчәнлегеңне дәвам итмәсәң,синең өчен кем килеп эшләр ? Әгәр аңа алынгансың икән инде, азагынача эшләп, нәтиҗә яса.

Телне белдек, ә нәрсә эшләргә? Нинди ысуллар белән өйрәнүне,эзләнүне башкарырга? Күп кенә галимнәр үз буынынын шәҗәрәләрен төзиләр.Кирәгенчә тырышалар, архивлар дисеңме,туган як музейлармы,чит төбәкләргә кадәр белешмә эзләп чыгып китүчеләр бар.

Тагын шунысын әйтәсем килә: үз ана телебездә китаплар чыгару мәсьәләсе.Хәзер китап киштәләрендә бик сирәк кенә татар телендә үзенә кирәкле китапларны табып була.Әле аның өчен дә берничә җиргә керергә, эзләнергә кирәк. Ә дәреслек диюгә тәннәр калтырый башлый .Татар мәктәпләре рус телендә басылган китаплар белән укый бит! Менә шуннан башлана инде ул туган тел дигәннәре.Татар баласы татар мәктәбендә урыс телендә укыгач, нәрсә була соң ул?!Иң беренче чиратта бала, татар баласы, үз ана телен хөрмәт итәргә тиеш. Кимсенү дигән нәрсә булырга тиеш түгел.Әгәр ирекле сөйләшсә, оялмаса, (ә бу беренче урында тора) теләге һичшиксез чынга ашачак. Мин үз телемне хөрмәт итәм, аның белән горурланам.Мин әби-бабаларыма вакытында татар телен, динне саклап калганнары өчен рәхмәтле. Шул теләккә ирешү өчен ни генә күрмәгәннәр дә, ни генә кичермәгән бит алар? Татар телендә иркен аралашуым белән горурланам. Чит төбәкләрдә яшәп тә, үз телләрен саклап калучылар бихисап бит! Моңлы татар җырларын башкарып, төрле юнәлештә иҗат итеп яшәүче ватандашларыбызга сокланасы гына кала.Ә безгә нәрсә комачаулый? Бары теләк юк, шул гына. Үз туган телеңне өйрәнү бер, ә ике телне бергә өйрәнү инде монысы башка мәсьәлә. Ләкин аерма милләттә һәм үткән буында гына түгел, шәхсән мин шулай уйлыйм. Чөнки һәр милләт башкалардан чыгып, үзенә хас булган гореф-гадәтләре, бәйрәмнәре белән бик нык аерылалар. Киләчәктә дә шулай булачак. Ләкин бар халыкны туган теленә булган мәхәббәт беләштерә. Алар киләчәк өчен ни дә булса эшләп калырга, борынгыдан сакланып килгән изге йолаларны югалтмаска, ата-бабаларның һәм бүгенге көнгә кадәр яшәп килгән авылны -туган йорт нигезен саклап калу һәм иң мөһиме телне югалтмас өчен үз өлешләрен кертергә тырышалар. Көнен-төнен, иртәләрен-кичләрен йокламыйча, кайдадыр нидер эзләнеп, нәрсәне дә булса раслау ягында тора безнең халык. Шул исәптән без мәктәп укучылары да бу өлкәгә үзебезнең өлешебезне кертәбез. Мәктәбебездә төрле милләт балалары укый. Бер -береңә хөрмәт, ихтирам хисе яшьтән үк тәрбияләнә. Мин укыган Зур Мәшләк урта мәктәбендә төрле түгәрәкләр шул юнәлештә эшләп килә. “Алтын каләм”, “Җидегән йолдыз”, “Яшь эколог”, “Әхлак тәрбиясе” шуларга мисал. Ә гореф –гадәтләргә килгәндә “Нәүрүз”, Сөмбелә”, “Карга боткасы”, “Аулак өй”, “Су буенда кичке уен”, “Каз өмәсе”, “У нас в гостях”, “ Масленица» һ.б бик күңелле рухта үткәрелә. Апрель аенда ел саен Габдулла Тукай туган көне билгеләп үтелә һәм анда “Алтын каләм” түгәрәге үз эшенә нәтиҗә ясый. Мондый эшләр алып барылганда телебез югалмаячак, яшәячәк. Татар теле-ана теле яшәвен дәвам итсен өчен, барына да әзер булган татар халкы бернидән дә шикләнмичә алга атларга тиеш!! Чыгышымны иҗат җимешем белән тәмамлыйсым килә:

Балачактан күңел сеңдереп калган,

Низамов Д.

Азнакай шәһәре,

№ 9 урта гомумбелем бирү мәктәбе.

Фәнни җитәкче: Низамова Р.Р.
И туган тел, и матур тел,

Әткәм-әнкәмнең теле!

Дөньяда күп нәрсә белдем

Син туган тел аркылы.

Һәр халыкның – үз тарихы, үз кыйбласы, үз гореф- гадәтләре, үз теле. Бик кадерле, бик газиз, әни кебек якын булганга аңа безнең халык ана теле, туган тел дип исем кушкан. Ана hәм туган тел ! Мәңге аерылгысыз , изге төшенчәләр. Кешегә нәселенең, халкының асыл гадәт, сыйфатларын да иң әүвәл тел тәме, тел кодрәте ярдәмендә ана бирә. Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов та: «Ана теленең нигезе гаиләдән башлана. Гаиләдә үзара туган телдә сөйләшүгә, ана теленә карата ихтирам хисе уятуга зур әһәмият бирергә кирәк. Бүгенге заманда телгә кагылышлы нинди генә законнар чыкса да, иң отышлысы- шәхси үрнәк! Минемчә, тел тәрбиясендә ул- нигез ташы. Туган телгә өйрәтүдә әни кешенең үзенә аерым җаваплы урыны барлыгын искәртеп үтү дә зарур. «Тел- ананың балага иң зур бүләге», диде.

Безнең милләт кайсы чорда сынды соң, кайсы чорда шулай үзенең ана теленә карата суынды, аннан бизде? Югыйсә, безнең әби-бабаларыбыз татар теле яшәсен, ислам дине булсын, халкыбыз милләт булып исән калсын өчен гасырлар буе көрәшкәннәр, сугышканнар, кан койганнар бит... Инде шулар барысы да булды дигәндә, кемнәр шулай ваемсыз рәвештә милләт язмышын, татар телен тагы тарих пычагы астына сала? Үз теләге белән сала! Милләт тормышында моннан да зур җинаятьнең булуы мөмкинме? Ни өчен без, XXI гасыр балалары, татар булуыбыздан кыенсынабыз? Нигә арабызга берәр рус кешесе килеп кушылса, татарча сөйләшергә оялабыз? Оялу тугел, горурлану булырга тиеш бит, ләбаса!

Мин үзем – татар баласы. Үз телемне ихтирам итәм, туган телем - татар телем белән горурланам.Мин белем ала торган Азнакай шәһәренең № 9 урта гомумбелем бирү мәктәбе ачылганга әле нибары 4 ел гына. Мәктәбебезне республикабызның беренче Президенты Минтимер Шәймиев ачты. Ачу тантанасында ул болай диде: “Татарстан татар халкына таянган шикелле, милләтебез дә республикабызга өмет баглый. Асылда, бу безнең ныклы һәм иң ышанычлы - нигез ташыбыз. Безнең тарихыбыз искиткеч бай, мондый тарих белән теләсә нинди милләт горурланыр иде. Һәм без горурланабыз да”.

Безнең мәктәптә уздырылган ана теле атналыкларында, класстан тыш бәйрәмнәрдә,татар теле укытучыларыбыз Рүзилә апа Низамова, Флера апа Хәйретдинова үткәргән иҗади кичәләрдән мин шуны аңладым: туган тел һәр бала өчен иң кадерле, иң изге нәрсә ул. Һәр гаиләдә туган тел, халкымның гореф-гадәтләре сакланырга тиеш. Шулай булса гына безнең татар телебез сакланып калыр. Ә инде мәктәбебездә укучыларны ана теленә, тарихына, гореф-гадәтләренә, йололарына өйрәтү максатыннан төрле чаралар үткәрелә: “Нәүрүз” бәйрәме, күренекле шәхесләр, шул исәптән якташларыбызның юбилейлары уңаеннан әдәбият-сәнгать көннәре оештыру күркәм гадәтка әйләнде. Мәктәбебезнең татар теле укытучысы Рүзилә Рәис кызы җитәкчелегендә нәшер ителүче “ Шәкерт”газетасында укучыларның иҗади эшләре урын ала. Үз исемеңне, эшеңне газета битендә күрү, шатлык, горурлык хисе тудыра, әлбәттә, һәм бу киләчәк уңышларга этәргеч бирә. Мәктәптә бүгенге көндә 242 бала белем ала. 242 баланың 236 сы- татарлар. 1класстан алып 11 класска кадәр барлык классларда да ана теле укытыла. Ә бу уку елында татар классы да ачылды. Мин туган телемне урыс теле белән бертигез үсүен телим. Чөнки минем туган телемнең гасырлар буе килгән тарихы бар, ул безнең әби-бабаларыбызның теле, Тукай теле, татарны дөньяга таныткан герой-шагыйрь Җәлил теле.

Төрмәләргә дә яптылар

Җәлил белән бергә сине,

Ассалар да, киссәләр дә

Үлмәдең син, калдың тере.

“ЮНЕСКО мәгълүматы буенча, татар теле дөньяның иң еш кулланыла торган 14 теле исәбенә керә. Хәзерге вакытта, глобальләшү заманында, ел саен берничә тел җир йөзеннән югалып барганда, татар теленең киләчәгенә дә куркыныч яный. Биредә шуны аңларга кирәк, тел — халкыбызның гасырлар буе туплаган тәҗрибәсен чагылдыручы тиңсез хәзинә, халыкның акылы, рухы, милли үзенчәлеге, ата-бабаларыбыз мирасы. Безнең үз телебезне бозарга, кимсетергә, югалтырга хакыбыз юк. Ана телебезне сакламасак, без нинди генә кыенлыкларга карамастан, телебезне саклаган, камилләштергән һәм буыннан-буынга тапшырып калдырган ата-бабаларыбыз каршында гөнаһлы булып, зур гаеп кылабыз дигән сүз.”[ Вәлиулла хәзрәт Ягъкуб, «Таян Аллага» конкурсының оештыру комитеты рәисе. ]

Киләчәктә мин татар телен үстерү өчен күбрәк татар мәктәпләрен ачар идем, телевидениедә тагын берничә татар каналын булдырыр идем, ешрак татар дискотекалары оештырыр идем. Кулга-кул тотынышып кына татарлыгыбызны саклап кала алырбыз. Газиз туган телебез– татар телен кадерлик, яклыйк, саклыйк, чарлыйк, сөеп үстерик. Туган теле барның – милли юлы бар, милли йөзе бар, шәхес буларак үзе бар, кеше буларак абруе, кадер- бәясе, хөрмәте бар. Фәнис абый Яруллин да бит :«Тел- халык күңеленең кыңгыравы. Ә кыңгырау кагылмасаң чыңламый»,- дип язган. Әйдәгез әле әнә шул кыңгырауны ешрак чыңлатыйк.

Туган тел ул .Бездән соң да

Яшәр өчен туган тел

Бүгенгедән киләчәккә

Дәшәр өчен туган тел.

Әдәбият
1. Татарстан Республикасы президенты Минтимер Шаймиевның Бөтендөнья татар конгрессының IV корылтаенда чыгышы.

2. 2010 елның 27 февралендә Татарстан мөселманнарының Дүртенче корылтаенда Вәлиулла хәзрәт Ягъкуб чыгышы.

3. 2006 елның 18 декабрендә Казанда татар теле һәм әдәбияты укытучыларының "Мәгариф" илкүләм проектын гамәлгә ашыру шартларында татар телен һәм әдәбиятын укытуга заман таләпләре" дип аталган форумы материалы.

4. Лотфуллин М.Телне саклап калу-халыкны саклау ул.-Казан: Мәгариф,1998-№9.-78-79.

ТӨБӘК ФОЛЬКЛОРЫ СЛАЙДЛАРДА

Нуриева Л.И.

Тукай муниципаль районы

Кнәз урта гомуми белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Фарахова Р.Я.

Халыкның телдән сөйләнә торган поэтик әсәрләре халык авыз иҗаты яки фольклор дип атала. Фольклор – инглизчә “ халык акылы ” дигән сүз.

Халык авыз иҗаты әсәрләре язу сәнгате туганчы ук барлыкка килгәннәр. Борынгы чорда җыр, бию, уеннар, төрле йолалар үзара үрелгән хәлдә ыруг, кабилә иҗаты буларак яши. Заманнар үтү белән кешеләрнең аңы да үсә. Шуның белән бергә халык авыз иҗаты да үзгәреш кичерә, аның төрләре арта, әсәрләрдәге фикер тирәнәя. Алар мөстәкыйль сәнгать әсәре булып формалашалар. Халык авыз иҗаты әсәрләренә җырлар, такмак – такмазалар, әкиятләр, мәкальләр һәм әйтемнәр, табышмаклар, мәзәкләр, бәетләр һ.б. керә. Аларда халыкның уй – хыяллары, гаделлек өчен көрәше, якты киләчәккә омтылышы гәүдәләнә. Шунлыктан фольклор әсәрләре һәркемгә якын, һәркемне дулкынландыра, яхшылыкка, әдәпле һәм намуслы булырга өнди.

Халык авыз иҗаты әсәрләре – күмәк иҗат җимеше. Аларның авторы билгеле булмый. Кем дә булса берәү җыр, мәзәк яисә әкият чыгара икән, алар шунда ук телдән телгә күчеп йөри башлый. Әнә шулай үзенең яшәвен дәвам итә. Һәр башкаручы кеше мондый әсәрләрне үзенчә эшкәртә, эчтәлеген тулыландыра, сәнгатьчә матурлый-бизи.

Фольклор – халыкның рухи хәзинәсе, ерак заманнарда яшәгән кешенең эчке дөньясын чагылдыра торган тормышчан чыганак. Халык авыз иҗаты әсәрләрендә җанлы сөйләм теленең үзенчәлекләре, халыкның фикер байлыгы, сүз тапкырлыгы, күп төрле сурәтләү чаралары тупланган.

Әнә шуларны күздә тотып, Габдулла Тукай болай ди:

“ Дөресен генә әйткәндә, халык зур ул, көчле ул, дәртле ул, моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул ”.

Бүгенге көндә халык авыз иҗаты әсәрләре ныклап өйрәнелгән булса да, без үз җирлегебездәге фольклорны да өйрәнергә булдык һәм авылыбыздагы олы яшьтәге әби-апаларга мөрәҗәгать итеп, мәкальләр, табышмаклар, җырлар, әкиятләр тупладык. Проект эшләре башкардык.

Үземә якын булган берничә халык авыз иҗаты төренә тукталып китәм. Татар халкында әле бүгенге көндә дә тормышчан һәм халыкчан булып яңгыраган мәзәкләр үзләренә бер урын алып торалар. (2 нче слайд) Аларда гадәттә татар халкы вәкилләренең тапкырлыгы, көр күңеле, оста, ачы һәм җор телле булуы беренче планга күчерелә. Мәзәкләрнең эчтәлеге һәм персонажлары халык тормышының һәрбер тармагына кагылып, һәр төрле кимчелекләрдән көлүләре белән күңелне җәлеп итәләр. Бәлки шуңа күрәдер, мәзәкләр татар халык иҗатының бүген дә актуаль төрләре рәтендә калалар.

Татар халык иҗатында әйтеп бетергесез бай хәзинә тәшкил иткән афористик жанр төрләре үзләренә лаек урын алып торалар. (3 нче слайд) Шулар арасында – мәкальләр һәм әйтемнәр. Кешелек тарихының ыргулык белән барлыкка килгән бу төр шигъри әсәрләр тормышның барлык якларына да кагылалар. Мәкаль – әйтемнәр кешелек дөньясы өчен язылмаган кануннар булып, заманында закон, конституция, хокук кебек категорияләрнең барсын да алыштырып, халыкның рухи казанышларын, дөньяга карашларын, яшәү мәгънәсен, тормыш кагыйдәләрен тәшкил иткәннәр. Мәкаль –әйтемнәр әле бүген дә халык иҗатының иң тормышчан, иң актив жанрларыннан булып кала бирәләр. Хәтта аерым галимнәр арасында мәкальләр, бигрәк әйтемнәр тик тел берәмлеге генә түгелме икән дигән сорау белән бәйле бәхәсләрнең әледән-әле кабатланып торуы бу төр әсәрләренең, мили тел кебек мәңге булуын раслый. Аерым бер халык бар икән, аның теле, рухы, мәдәнияте сакланган икән, димәк, мәкаль-әйтемнәр дә әлеге халык белән бергә мәңге яшәячәкләр. Чөнки, мәкаль-әйтемсез бер халыкны да күз алдына китереп булмый.

(4 нче слайд )Табышмаклар - мәкальләр һәм әйтемнәр кебек, халыкның иҗат төре. Бер предмет яки күренешне шуңа якын торган икенче предмет яки күренешнең сыйфатлары буенча табуны белдергән кыскача шигъри сөйләмгә табышмак диләр. Безнең халык табышмаклар әйтергә бик һәвәс, аларны һаман иҗат итеп тора, кешенең образлы фикер йөртүен, акыл тапкырлыгын күрсәтү ягыннан да бу төр әсәрләрнең әһәмияте зур. Табышмак акыл йөкереклеген, уй зирәклеген арттыралар, шуңа күрә дә күбесенчә зиһен сынашуга, хәтерне ныгытуга хезмәт итәләр.

(5 нче слайд )Бәет-татар халык иҗатының лиро-эпик жанры. Бәет сүзе - гарәп сүзе ул, икеюллык шигырь дигәнне аңлата. Бәетләрне көйләп әйтәләр. Аларның төрләре бик күп. Шунысы билгеле: бәетнең нигезендә булган хәл, вакыйга ята. Шуңа күрә бәет көнкүрешкә якын жанр. Халык җырлары, бәетләр һәм мөнәҗәтләр кеше күңеленә нык тәэсир итәләр.

(6 нчы слайд) Җырлар - халык иҗатының бик бай һәм үзенчәлекле ягы. Бер генә булса да җыр белмәгән һәм бер тапкыр да җырлап карамаган кеше бар микән бу дөньяда? Мөгаен, юктыр. Чөнки җыр – сәнгатьнең киң таралган һәм яратып башкарыла торган төре. Ул кешене гомере буена озата бара: кайгы-хәсрәттә дә, шатлык-куанычта да. Җыр – ике сәнгать чишмәсе: шигърият һәм музыка кушылудан туа. Элегрәк "җыр” атамасын "җыру” формасында да кулланганнар. Атаманың бу формасын җыр текстларында, мәкаль-әйтемнәрдә, өлкән буын кешеләре сөйләмендә әле бүген дә очратырга була. Җырларның туу тарихы ерак үткәнгә барып тоташа. Күп гасырлар элек, әле дөньяда беренче китаплар гына түгел, ә беренче язу ысуллары барлыкка килгәнче үк, кешеләр җырны да, шул җыр ритмына башкарыла торган биюләрне дә белгәннәр.

Татар халык җырлары, гадәттә, дүрт төркемгә бүлеп күзәтелә:

1. Йола һәм уен-бию җырлары.

2. Тарихи җырлар.

3. Лирик озын җырлар.

4. Кыска җырлар.

Татар халык иҗатында риваять, легендалар аерым урын алып тора. (7 нче слайд) Риваятьләрдә элеккедән килгән яисә буыннан буынга сөйләнгән вакыйга-хәлләр хикәяләнә. Кайбер риваятьләр тулысы белән уйдырма эчтәлеккә корылган була. Шул яклары белән алар бераз әкияткә дә тартым. Риваятьләрдә күп очракта тарих түгел, ә тарихи вакыйгаларга, тарихи шәхесләр эшчәнлегенә халыкның мөнәсәбәте чагыла (Сөембикә, Батырша, Колшәриф,Утыз Имәни, Акмулла һ. б. турындагы риваятьләр.)

Кеше өчен әкиятләр - кызыклы, үгет- нәсихәтле, гыйбрәтле тормыш дәреслеге ул. Аларда халыкның педагогик культурасы, милли үзаңы, әдәп- әхлагы, тәвәкәллеге, эчкерсезлеге тупланган. Һәр әкиятнең тәрбияви максаты бар, ул билгеле бер әхлакый чынбарлыкны алга сөрә. Анда гаделләр һәм зирәкләр җиңә, ялкаулар, рәхимсезләр, әдәпсезләр җиңелә.

Халыкның сүнмәс таланты белән иҗат ителгән фольклор әсәрләрен без бүген дә яратып укыйбыз. Язучылар, шагыйрьләр, композиторлар һәм рәссамнар өчен исә халык авыз иҗаты әсәрләре бетмәс – төкәнмәс илһам чишмәсе, безнең әдәбиятыбызга - нигез булып тора.

Әдәбият, сәнгать белән кызыксынган, китапларны чын күңеленнән яратып укыган баланың белеме дә тирәнрәк, күңеле дә баерак була. Халык авыз иҗаты - безнең бабаларыбыз калдырган иң кадерле мирас. Анда безнең телебез, рухыбыз саклана. Бу иҗатны онытмасак, милләтебез яшәр, телебез сакланыр.

1.Татар халык авыз иҗаты: Хрестоматия. – Казан: Мәгариф, 2004.- 479 б.

2. Мусин Ф.М. Татар әдәбияты - Казан: Мәгариф, 2005.