Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 74. БОЛЫМСЫЗДЫК ЕСІМДІКТЕРІ
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- § 75. ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІКТЕРІ
| § 74. БОЛЫМСЫЗДЫК ЕСІМДІКТЕРІ
Больімсыздық есімдіктер негізінде еш деген сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқьілы жасалады. Мысалы: еш, ешкім, еіибір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, сшқандай, ешқайсы. Болымсыздык сөйлемде болымсыздьіқ мағына білдіретін емес, жоқ деген сөздермен және етістіктің бо-лымсыз түрімен байланысты қолданылады (ешкім айт-ңан емес; ешкім айтқан жоқ; еіикім айтпады т. т.) Бұлардың ішінен заттық (субстанциялық) ұғым біл-діретіндері — ешкім, ештеме (ештеңе), еіиңайсы деген-дер. Еіибір, еіиңандай дегендер — аттрибутивік ұғымда-ғы сөздер. Болымсыз есімдіктер жіктік жалғауын қабылдамай-дьі, көптік жалғауы тәуелдік жалғауларымен қоса-қабат ештемелері, дәнеңелері деген сияқты түрде ғана жалға-нады. Сол сияқты, больімсыздық есімдіктерінің тәуелде-нуі мен септелу жүйелері де біркелкі больіп келмейді. Больімсыз есімдіктер бастауыш та, септелген түрле-рінде толыктауыш та болады; еіибір, ешқандай дегендер негізінде анықтауыш болып қьізмет аткарады. Мьісалы; Төзе алмай ешкім қарсы тілсіз жауға, Қырылды қо- за тауып мал да, жан да (Т. Ж ароков); Ажал қаупінің іс а л а ң д а ғс ін тілінен басңа ештеме көрінбейді (Мың бір түн); Сәден ешбір жүмысты ойламай, білмей істемейтін (Ғ. Мүсірепов). § 75. ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІКТЕРІ Жалпылау есімдіктеріне бэрі, барлық, барша, бар (бар адам), күллі, бүкіл, түгел деген сөздер ғана жа-тады. алпылау есімдіктері деп мағына жагынан кем де-генде екі я онан көп заттар мен құбылыстарды жинаңтай атау үшін ңолданылатын сөздерді айтамыз. Мысальі, Ат шабыс, көкпар, серке, тарту, теңге алу, балуан күресті-ру — баршасы да осы күні болып жатыр. (М. Әуезов). Жалпылау есімдіктерінің ішінен бэрі деген атау фор-мада субстанциялық (заттық) ұғымды білдіреді де, бас-калары атау формада аттрибуттык. (аньіқтау) үғымдар-ды білдіреді. Бірақ аттрибуттық ұғым білдіретін басқа жалпылау есімдіктері тәуелденсе, субстантивтеніп зат-тық үғымды да білдіре береді. Жалпылау есімдіктерінің ішінен бар, бүкіл, күллі сөз-дері лексикальіқ жолмен өзге сөз таптарынан ауысқан, бәрі, барлық, баріиа сөздері морфологиялық тәсіл арқьі-лы бар есімдігінен жасалған. Бірақ бұл сөз де әуелдегі бар (жоқ деген сөздің антонимі) деген есімнен проно-миналдану негізінде пайда болған. Бар, барлың, барша есімдіктеріне тәуелдік жалғау-ларьі оңаша және ортақ түрінде де жалғана береді де, бүкіл, күллі, бүтін есімдіктеріне ешқашан да жалған-байдьі. Жіктік жалғаулары да жалпылау есімдіктерінің ешбіріне жалғанбайды. Жалпьілау есімдіктерінің ішінде тек субстантивтенген түрлері тәуелденіп барып қана сеп-теле аладьі. Жалпылау есімдіктері, негізінен алғанда, сөйлемде анықтауьіш болып қызмет атқарады. Бірак оның өзі де жалпылау есімдіктерінің бәріне бірдей қызмет емес. “ йткені олар ретіне қарай, тольіқтауьіш мүше больіп та жұмсалады, бірақ еш уақытта да пысықтауьіш болып Қызмет атқармайды. Мысальі: Барлың көш, иесіз түл кетіп бара жатңан, анау қара-Лы ким, түл ат — бариіасы осы барлың қауымның қай-ғысын Абайға өзгеіие терең түсіндірді (М. Әуезов); )Ка-с&уыл үйңыдағы бәрі де үнсіз, Озбырға обал бар ма, 220 221 өлсе қүнсыз? (Н Лхметбеков); Церімбаланың ашықты-ғын, еркелігін бар охастар түтас үнатқан еді (М. Әуе-зов); Ж ылы менен суықтың бәрін көріп, Ксійрсін көңіл қайьіспай қайрат етті (Абай); Абылғазының айтңаны түгел орындалып болған-ды (М. Әуезов). VIII т a р а у ЕТІСТІК
жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|