-лас, (-лес,-дас,-дес,-тас,-тес) жұрнағы да әуелгі жалаң -ла (-ле...) және жалаң -с қосымшаларынан бірі-гіп қалыптасқан. Бұл күрделі формада жалаң -ла және жалаң -с косымшаларының тіркесімен (сөй-ле-с; сыбыр-ла+ с) шығу төркіні бір болғандықтан, түрлес келеді. Сондықтан бұл формалардың тек бір тұлға есебінде қыз-мет етіп белшектенбейтіндері ғана құранды (күрделі) жұрнақ саналады. Мысалы: бір+ лес, көмек+тес, бәс+ тес т. б.
-лас жұрнағы -лан жүрнағына қарағанда, әлдекайда енімсіз және сол -лан жұрнағы жалғанатын сездерге калғана да бермейді. Мысалы: достас, кезектес, мүңдас, есептес, сырлас, пікірлес деп айтуға болғанымен, жоға-рыдағы: ар, ашу, әдет, бейнет, еңбек, елгезек, ңу, барыш, күдік, намыс, рух, раңат, жалқау... тәрізді сөздерге етіс-тік тудыратын -лас (-лес...) жұрнағы тіркеспейді.
-лас (-лес...) жұрнағы жалғанатын негізден біреумен сырласу, санасу, бірігу немесе біреугесеп тигізу, ортак-тасу әрекетін білдіретін туынды етістік жасайды (Мыса-лы: сен онымен ақылдасып ал; ол сенімен есептеседі
т.)
-лас жұрнағынын, «таза» туынды етістік жасау кабі-летінен гөрі, әрі етістік, әрі есім функдиясында жұмса-латын формалар мен «таза» есім қызметін аткаратын формалар жасау кабілеті күштірек. Мысалы: сіқылдас, елдес, сабақтас, іргелес... деген формалар әрі етістік Щылдастым, елдеспек, сабақтасады, іргелеседі), әрі ес>м (сіқылдас дос; елдес адам; сабақтас сөйлем; ірге-лес ауыл) есебінде жұмсалса, түрлес, қоралас... деген-
көбінесе, есім ретінде қолданылады.
-лат (лет, -дат, -дет) жұрнағы да — бастапкы -ла
және -т қосымшаларынан біріккен, өнімсіз, құранды форма. Мысалы: әндет, тездет, дауылдат, борандат, сел-дет, түнделет т. б.
Достарыңызбен бөлісу: |
