Қазақ Ұлт-азаттық ҚОЗҒалысы

Ереженің бірінші бөлімінде «Уақыттық үкіметУақытша үкіметтің» және оған қарасты басқармалардың меңгермелердің ұқығықұқығы мен құрылымы жөнінде мынадай егжей-тегжейлі белгілеме ереже жасалды:

(1)1. Халық құрылтай ашылудан бұрын, «Уақыттық үкіметУақытша үкіметтің» жора лармүшелер мәжілісі ең жоғары билік органы болады;.

(2)2. «Уақыттық үкіметУақытша үкімет» жора лармүшелер мәжілісінің бұйрықтары, ұқтырулары, қаулылары заң есептелініп, халық бұқарасы, мекемелер оған бойсынуы және оны атқаруы қажет;

. (3)3. «Уақыттық үкіметУақытша үкімет» діни, әскери, ішкі, қазына істер меңгермебасқармалерін, денсаулық сақтауДенсаулық сақтау, оқу-ағарту, жер-су меңгермебасқармалерін құрды. Әр меңгермебасқармалер өзіне берілген ұқыққұқық көлемінде аудандағы сәйкесті тарауларға бөлімджерге тікелей бұйрық беріп, нұсқау беруіне болады. Кейін Сондай-ақ аймақтардағы сәйкесті тараулар арқылы салалық бөлімдердің бұйрықтарын түсіріп жеткізіп, нұсқау бередіу тиіс;

. (4)4. «Уақыттық үкіметУақытша үкіметтің» нұсқаулары мен заңдарының атқарылуын ақуалын бақылап отыру үшін, үкіметтіке бақылау тараулары бөлімі құрылды. Бұл бөлім Ааудандарда қазірше құрылмайды. Қажет болған жағдайда «Уақытша үкіметУақытша үкімет» уәкіл жібереді. Ең жоғары сот мекемесі заң көлеміндегі маңызды істерді шешім етеді. Аймақтар мен аудандардағы сот мекемесінің қызметіне басшылық етеді. Ереженің екінші, үшінші бөлімінде уәли мекемесінің және оған қарасты басқармалар мен, мекемелерндің, аудандық үкіметтердің және оларға қарасты бөлімдердің ұқығықұқығы мен құрылымы жөнінде егжей-тегжейлі белгілеме нұсқау жасалды.

14 қараша. АқыметАхметжан Қасымилар Жаң жы жұңға «Құлжа жақжағытың орталықтың ұсыныс жобасы жөніндегі пікірін және қойған талабын» тапсырды. Оның басты мазмұндары мынадай:

(1)1. Орталықтың Шынжаңдағы ішінара оқиғаны шешу жөніндегі ұсыныс жобасымен танысып, онда н біз ақылдасып көріп, мұсылман халқының арман-тілегіне мүлде назар аударылмаған және біздің талабымыз ды қанағаттандырылмаған деп есептедік. Ұсыныс жобадағы: «ЖұңгоЖүңгодағы ұлттардың терезесі тең, мемлекет атасының көсемінің үш мұратына сай жарияланған прицппринциптергеіне негізделіп, орталық мемлекет атасының тәлім бойынша, – Шынжаңдағы ұлттардың саяси, экономикалық, мәдени тұрғыдан ет істерінің дамуына бір келкі көмек береді. Ұлттар теңдігін жүзеге асыруды өзінің дәйекті саясаты етеді», – деген сөздерді Шынжаңдағы мұсылман халықтары бұрыннан қанық біледі. Бірақ,Бірақ дәл қазірге дейін бұлар жүзеге аспай отыр. Бұрын атқарып келген зұлым саясатты – иды, демократиялық саясат и деп әсте айтуға болмайды. Біз комитет бастығы Жаяң жие шы қолбасшының 1945 жылы 24 тамызда: мемлекеттік қорғаныс ең жөніндегі жоғарғы комитет і мпен ГоминдаңГоминдаңның орталық тұрақты комитетінің уақытшатық бірлескен мәжілісінде айтқан нұсқауын оқығамыз. Бұл нұсқау бізді әбден қанағатттандырады.

(2)2. Шынжаңдағы мұсылман халықтары: жоғарыдағы нұсқаудға негізделіп талап етілгеніндей, өздерінде өзін-өзі басқарудың мол тәжірибесіне ие бар деп есептейдісенеді. Сондықтан, да Шынжаңдағы мұсылман халықтардың саны басым көп санды ұстайтын аймақтардың нақты жәнеғыз толық афтономияавтономия ұқығықұқығын талап етуі заңды қылық талап деп есептейді.

Жоғарыдағы көрсетілген принцппринциптіке негіз етіпделіп, біз мынаны ларды талап етеміз:

1. 
   Жоғарыда көрсетігенғы толық афтономияавтономия негізінде көлеміндегі мұсылман халықтарынан өздері сенім артқан жергілікті қайраткерлерді әкімшілік мәнсапқа сайлайтын сайлау ұқығықұқығы берілсін.
   
2. 
   Дінді кемсіту күшінен қалдырылсын және дінге сену еркіндігі толық берілсін.
   
3. 
   Мемлекеттің әкімшілік органдары мен заң органдарының хат-қатынастары мұсылман халықтарының байырғы жазуымен жазылсын.
   
4. 
   Бастауыш мектепте, орта мектепте, жоғары мектептеріндегі оқу – мұсылман халықтарының байырғы жазуымен оқытылсын және бұқаралық ағарту ісіне кең өріс алдырылсынберілсін.
   
5. 
   Ұлттық мәдениет пен көркем өнердің еркін дамуына жол ашылсын белгіленсін.
   
6. 
   Баспа сөз, жиналыс өткізу, сөз еркіндігі белгіленсін.
   
7. 
   Әр халықтың іс жүзіндік өндіргіш күшіне және әлкүш-ау қуқатына қарай бажы мөлшері белгіленсін. Біз халықтың үкімет тарапынан халыққа қойылатын экономикасылық талаптарын жағындағы арқалауға тиісті борышын айқын нақты білген соң ғана, оны өз күш- қуатымызға қарай оны өтеймібелгілеймізз. Бірақ,Бірақ мұндағы салық санын мөлшерін белгілеу барысындаде Шынжаңдағы мұсылман халықтары мен басқа да халықтардың тұрмысы менына және экономикалықсының дамуына кедергі жасамау басты өлшем етілсін.
   
8. 
   Саудагерлерге мемлекеттің ішінде және шет елде сыртында сауда жасау еркіндігі берілсін.
   
9. 
   Әр аймақта ұлттық армия бқлімін ұйымдастырылуға жол рұқсат берілсін. Осы жолғы оқиғаға қатынасқан әскери бөлімдер – мемлекеттік армиясының құрамына енгізілсін. ылымы бойынша өзгертілсін. Бірақ,Бірақ ұлттық құрамыма сақталсын.
   
10. 
    Шынжаң өлкелікӨлкелік үкімет мүшелерінің құрамында ұйымында Шынжаңдағы мұсылман халықтардың халық саны санына сәйкесбойынша, Шынжаң мұсылман халықтарының уәкілі болсын.
    
11. 
    Бостандық үшін оқиғаға Азаттық күресіне қатынасқан Шынжаң мұсылман қайраткерлері ешқашанда бүкілдей қузастырылмасын қудаланбасын және бұдан кейін әр қандай сылтаумен оларға қысым зиянкестік жасаалмайтынына уға болмайтындығына шынайы кепілдік етберілсін. Қарулы қақтығыс оқиғалары шешілген соң, бостандық үшін күреске қатынасып, түрмеге жабылғандардың барлығы үш күн ішінде түгелдей босатылсын!
    

(1)1. Әкімді халықтың сайлауынға болады. АЕл әкімінің орынбасары н тағайындалуы керек. Өлкенің төрағасын халықтың сайлауғынаа бола ма? – дегенге келсек, бұл мәселе – Гоминдахұйдың негізгі заң жарияланған соң, сол негізгі заңдағы белгілерме көрсетілген тәртіп бойынша атқарыладыуы керек.

(2)2. Үкіметтің іс қағаздарында хат-қатынасында қытайқытай жазуы мен хұюын (ұйғыр жазуын демекші) жазуы тең қолданылады. Халықтың мекемелерге айтатын істерін жүгінетін талап-тілектерін мұсылман дар жазуыменнда жазуына жол беріледі.

(3)3. Бастауыш мектептерде мұсылмандардың тілі мен – жазуы қолданылады. Орта мектептердіе мемлекеттік тілде жазуымен (қытайқытай тілі демекші) оқытуы керек. Жоғары мектептерде, қажетінеке қарай, қытайқҚытай тілі – - жазуымен мен мұсылмандардың тілі мен– жазуын тең қолданылуға болады.

(4)4. Сауда еркінділігіне жол беріледі. Алайда сыртқы сауданыда орталықтың сыртпен сауда жасау туралы келісіміндегі белгілеме шарттарға сай бойынша істеу жүргізу керек.

(5)5. Ұлттық әскери бөлімдердің нақ саны алынықталғаннан кейін, олардың бір бөлігі амандық қауіпсіздікті сасақтау полкі мен, бөлімдері болыпне өзгертіледі. Онан қҚалғандары мемлекет армиясының құрамына кіредіа өзгертіледі. МұндаЕң үлкен ұлттық әскери құрылым – полк ең үлкен орын бірлігі етіледідеңгейінде болады. Кемін Жетпегенін жергілікті адамдармедан толықтыруға жол беріледірұқсат етіледі. Алайда мемлекет армиясы құрамына өткен соң қай-қашанда тек қана бұйрыққа бойсынуы керек.

Жаң жыжұңЖаң жы жұң соңында: «бБұл орталықтың берген ең үлкен жол беруімүмкіндіг» – деп мәлімдеді.

Сол күні Евсеев Иевсеиев Жаң жыжұңЖаң жы жұңға: Үш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» келіс сөзкеліссөз уәкілдері тапсырған «Құлжа жақжағытың орталықтың ұсыныс жобасы жөніндегі пікіріне және қойған талаптарына» сіздің қайтарған жауабыңызды мәселені шешудің негізі етуге болады – дегенді білдірді.

(1)1. Мекемелердің, әскери бөлімдердің, жекелердің қытайұлты қытайлардыҚытай бұқараларын ақысыз еңбекке пайдалансалуына тиымтыйым салынады.

(2)2. ҚытайұҰлты қытайлардыҚытай бұқараларын өзінің мейлінше ықтиярынсыз еңбекке салудың пайдалану – адамның жекедық ұқыққұқынққа қол сұғушы ретінде жауапкершілікке тартыладыгі қузастырылады.

(3)3. Аудандық үкіметтер өз ауданындағы қытайқытай ұлты өкілдерінҚытайларды санаққа алу, олардың арызын қабылдап, тиісті ойдағыдай шешім етуі шығаруы керек.

(4)4. Аудандық үкімет Еерекше жағдайда ғана, аудандық үкіметтер ұлты қытайларды қытай бұқарасыҚытай бұқарасын ықтиярсыз еңбекке пайдалануға салуға ұқыққұқықты. Бірақ,Бірақ үкіметтің белгілемесі нұсқауна сәйкес бойынша істеген еңбектеріне ақы төлеуі керек.

(5)5. Әрқандай жағдайда, Қандай жағдайда болмасын мемлекеттің ұлты қытайлардықытай бұқарасыҚытай бұқарасының мал-мүлкін өзмемлекет тарапынан мұсадірлауғына (тәргілеуге) тиымтыйым салынады. Егер қытайқҚытайлардыңа үкіметке тапсыруға тиісті мал-мүлкіік болса, сот мекемесі қарар шығарған соң барып, мұсадірлау керек.

(6)6. Бұл қарардың атқарылуын аймақтық ішкі істер басқармасы мен сот мекемесі бақылау керек.
17 - 18 қараша. Рақымжан Сабырхажиев бастаған уәкілдер қатарлы үшеуі Жаң жыжұңЖаң жы жұңмен екі күн кеңесу жүргізіп, арқылы, көптеген тармақтар жөнінде бойынша бір ауызданы танымға келісімге келді. Бірақ,Бірақ Рақымжан Сабырхажиев бастатқан уәкілдертер мынадай талаптары ларда берік тұрұстандыды:

(1)1. Толық бостандық беру, өлкенің төрағасынан бастапына, ауданның әкімдерінене дейінгі әр дәрежелі әкімшілік мәнсаптыларын иелерін халықтың сайлауы.

(2)2. Үкімет органдарының хат- қатынастарында іс қағаздарына ұйғыр тіл – жазуын қолдану, жоғары, орта, бастауыш мектептердегі оқуды ұйғыр тіл – жазуында оқытылужүргізу.

(3)3. Саудагерлердің сыртқы саудамен еркін шұғылдануы.

1. 
   ӨлкелікӨлкелік үкіметті ұйымдастыру мәселесі жөнінде: а). өлкенің төрағасын халықтың сайлау-сайламауы:н Гоминдахұй негізгі заңды жасап жариялаған соң, қабылданған негізгі заңдағы ереже белгілеме бойынша шешіледіу керек;: ә)в. ӨлкелікӨлкелік үкімет – орталық тағайындаған төрағаның бұйрығын атқару жүзеге асыруы керек: бс.) Орталық – өлкелікӨлкелік үкіметтің құрамын дағыларды тағайындағанда әр ұлттың қадірменді адамдарының өлкелікӨлкелік үкіметке сайлануына толық орай мүмкіндік беруі керек. Жоғарыдағы принцппринциптер бойынша мынадай нақты әдістерді ұсынысортаға қоямыз жасаймыз: (1)1. ӨлкелікӨлкелік үкіметтің жора лармүшелер санын қазіргі 13 адамнан 25 адамға көбейту; (2)2. 25 адамның 10 адамын орталық тікелей тағайындайдыу. Қалған 15 адамдыын аймақтар көрсетіпұсынады, оларды орталық тағайындайдыу; (3)3. Орталықтың өзі төттікеелей тағайындайтын 10 адамның лауазымы мыналар: Төраға, бас хатшы, халық істерХалық істер меңгермесініңбасқармасының іс жүргізутер басқармасының бастығы және оқу-ағарту меңгермесіОқу-ағарту меңгермесініңбасқармасының орынбасары, құрлыс меңгермесіҚұрылыс меңгермесініңбасқармасы бастығының орынбасары, денсаулық сақтауДенсаулық сақтау басқармасының бастығының орынбасары және екі арнаулы жора мүше; в): д. Аймақтан ұсынылыпр көрсетіп, орталық тағайындайтын 15 адамның лауазымы мыналар: Төрағаның орынбасары, оқу-ағарту меңгермесіОқу-ағарту меңгермесініңбасқармасының бастығы, құрлыс меңгермесіҚұрылыс меңгермесініңбасқармасының бастығы, денсаулық сақтауДенсаулық сақтау басқармасының бастығы, бас хатшының орынбасарлары, халық істерХалық істер меңгермесініңбасқармасы бастығының орынбасары. Әлеуметтік істерӘлеуметтік істер басқармасы бастығының орынбасары және 7 арнаулы жора мүше. Е. Көтеліс орын алған «Оқиға туылған үш аймақҮш аймақ «Үш аймақ»» үкіметі Өөлкелік үкіметке 6 жора көрсетедімүше ұсынады. Мұның ішінде бір меңгерме басқарма бастығы, бір меңгерме басқарма бастығының орынбасары, бір басқарма бастығы немесе орынбасары болады: қалған Жеті аймақ өлкелікӨлкелік үкіметке 9 жора көрсетедімүше ұсынады. Мұның ішінде төрағаның бір орынбасары, бас хатшының бір орынбасары, бір меңгерме басқарма бастығы, бір меңгерме басқарма бастығының орынбасары, бір басқарма бастығы немесе орынбасары болады. Осылардың барлығын орталық тағайындайды.
   
2. 
   Мекемелердің хат-қатынасы ісқағаздары жөнінде:, әр дәрежелі органдардың мекемелердің барлығы да мемлекетке қарасты болғандықтан да, хат-қатынасына іс қағаздарына мемлекеттік жазудыын қолданбай болмайды. Екі жазуды қатар қолданған да жөн. Алайда бұқара халықтың өзінің мекемелерге жазған жлдаған хат-хабарын қағазында өзінің ұлттық жазуыменн қолданса жазуына да болады. Жоғары мектептерде қажетінеке қарай әр түрлі жазу қолданылуыу керек.
   
3. 
   Еркін сауда жасау мәселесі жөнінде:, үкімет саудамен айналысушұғылданушылардың шет елшетелмен сауда жасауына жол береді. Алайда ЖұңгоҚытай Жүңгомен шет елшетелдің сауда жасау жөнінде жасасқан әдістері шарттарын бойынша істеу сақтау керек.
   

1. 
   Әскери бөлімдерді өзгертіп құру мәселесі жөнінде:, оқиғаға көтеріліске қатынасқан әскери бөлімдерді амандық өауіпсіздікті сақтау полкі – қосындары етіп құруға жол рұқсат беріледі. Мемлекет армиясының құрамына кіремін десе де рұқсат. болам десе де болады. Бірақ,Бірақ бұйрыққа бойсынатын болуға тиіс. Адам саны кемісе өз ұлтынан толықтырауға, тәлім-тәрбиеде және бұйрықта байырғы тіл – жазуды қолдануға жол беріледі.
   

Құрылтай түрікшілдік,пантүркизымизмның шеңгелдеуінде ұлтық бөлшектенушілік Лушянды ықпалында өтті. жалғасты атқарды, сСондай-ақ, «Шығыс түркістанТүркістан республикасы» уақыттық үкіметуУақытша үкіметі» – дегенді: «Шығыс түркістанТүркістан республикасы» үкіметі (төменде «Үш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» үкіметі» делінеді – құрастырушылардан) деп өзгертті. Әлихан төрені – төраға, Әкімбек қожаны – төрағаның орынбасары, Абдырайыпоп Мақсұмды – үкіметтің бас хатшысы етіп тағы қайтара сайлады.

Жаң жыжұңЖаң жы жұң жаңа қойылған 3 тармақталапқа әсте қосылмады. Қайта-қайта кеңесу, ИевсеиевЕвсеевтің иландыруы арқылы, Үш аймақҮш аймақ «Үш аймақ»тың келіс сөзкеліссөз уәкілдері жаңа қосылған үш талапты әзірше қоя тұрып, алдымен өзгеріс енгізілген 11 тармақты нақты ақылдасуға келісті.

1946 жыл ( Қаңтар – мМаусым)

Жоғарыдағы талаптарды екі жақжағы төрт сағат талас-тартыс жасапталқылап, ақыры келісімге келе алмады.