Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

1. Папам менің - қауыншы.

Апам менің — сауыншы.

2. Менің атым - Әліппе

Мені анаңдай - дәріпте.

3. 
   Зада мен Зере - оқушы. Анау - ақ қаз. Ол - Заданың қазы. Мынау
   - ала қаз. Ол - Зеренің қазы.
   
4. 
   Қазақстан армиясы - қаьарман армия.
   
5. 
   Оқу - білім дэні,
   

Соңымен 3,4,5 сөйлем бойынша көру диктанты жазылды. Сөйлем мүшелерін қайталағанда, оқушылар бастауыш пен баяндауышты атау септігінде түрғанда бастауыштан соң сызықша қойылатындығы айтылады.

Сөйлемнің түрлаулы, түрлаусыз мүшелері туралы таблицадағы сөйлемдерді оқушыларға талдата отырып эңгіме әдісімен түсінік беріледі.

Мысалдар	Сүрақтары
Машинаны Қасым	нені?
жөндеді.	қайда?
Аспанда құстар ұшып	нелерді?
барады.	қалай?
Асан эңгімелерді қызыға	кімнің?
оқыды.	қайдан?
Бүл - Әсияның орамалы.
Алыстан тракторлар
гүрілдеді.

Сөйлем бастауыш пен баяндауыштан басқа да сөйлем мүшелері болады. Олар түрлаусыз мүшелер. Деп аталады.

Оқушылар сөйлемдерді талдап, тиісті ой қорытындысын жасағанға дейін таблицадағы сүрақтар мен ережелер жазылған бағаналарды мүғалім жауып қояды. Сабақтың тақырыбы мен мақсаты хабарланған соң. Мүғалім таблицадағы сөйлемдерді оқушыларға талдатады. Талдау кезінде сөйлем мүшелері жайында өткен материалдар еске түсіріледі, оқушыларда сөйлемде бастауыш пен баяндауыштан басқа да сөйлем мүшелері бар ма, бар болса олар қандай сүрақтарға жауап беріліп түрғанын айту талап етіледі.

Үлгі: - Кім жөндеді? - Қасым, бастауыш, зат есім. - Қасым не істеді? - жөндеді, баяндауыш, етістік. - Нені жөндеді. - машинаны, түрлаусыз сөйлем мүшесі.

28

Осылай барлық сөйлем талданған соң, мұғалім:

- Сөйлем мүшесі дегеніміз не? Осы сөйлемдерде бастауыш пен баяндауыштан басқа да сөйлем мүшелері бар ма? Олар қандай сұрактарға жауап беріп түр? - деген сүрақтарға оқушылардан жауап алады. Сөйлем мүшелері тұрлаулы, тұрлаусыз болып екіге топталатыны, бастауыш пен баяндауыштың — тұрлаулы мүшелер, ал сөйлемдегі бүлардан басқа сөйлем мүшелері түрлаусыз мүшелер деп аталатынын, олардың эр түрлі сұрақтарға жауап беретінін баяндау әдісімен түсіндіреді. Окулықтағы ережені оқушыларға оқытып, түрлаусыз мүшелердің сүрақтарын айтқызады. Сөйлем мүшелерінің топталуын схемамен көрсетеді.

мүшелер

1 I

Бастауыш баяндауыш

мүшелер

2. Берілген сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне қарай талдап, сөйлем мүшелерінің қай септікте түрғаның үстіне қыстырып, олардың байланысын сызықпен көрсетіңдер.

Оқушылар диханшыларға көмектесті. Олар алма жинады. Садық бұтактардан алмаларды үзді. Күлтай алмаларды себетке салды.

Таб. септ. нені?

Үлгі: Біз бейбітшілікті қолдаймыз.

3. Сүрақ қойып өзара байланысып түрған сөйлем мүшелерін тауып,
оларды теріп жазыңдар.

1. Асқар өзенге келді.

Ол өзен жағасындағы қайыққа отырды.

2. Оқушылар егіс басына барды.

Олар егіншілерге көмектесті. Үлгі: Асқар келді. (баст. — баян.)

Өзенге келді. (түрлаус. мүше - баян.)

Мүндағы сөйлем мүшелерінің қай септікте түрғанын, қай сөз табында екенін ауызша айтады.

4. Берілген текстегі сүрақтардың орнына тиісті сөйлем мүшелерін

Біз бүгін (нені?) тазаладық. Дэмеш (нені?) жуды. Қайрат (немен?) су тасыды. Мен таза (немен?) (нені) сүрттім. Апам (кімге?) тамақ эзірледі.

Керекті сөздер: шүберекпен, терезені, шелекпен, бөлмені, еденді, бізге.

Үлгі: Біз бүгін бөлмені тазаладық.

5. Сөйлемдерді сөйлем мүшесіне қарай талдайды. Сөйлем мүшелерінің байланысын сызықпен көрсетеді.

Дала

6. Сұрақтардың орнына тиісті сөйлем мүшелерін қойып, сөйлемді толықтырады. Оның қай сөйлем мүшесімен байланысып түрғанын сызықпен көрсетеді.

1. 
   От (қайтіп?) лаулап жанды.
   
2. 
   Балапан (қайдан?) үядан үшты.
   
3. 
   Астық (қайда?) кырманға жөнелтілді.
   
4. 
   Оқушылар эңгімені (қалай?) қызығып тындады.
   
5. 
   (Қашан?) кеше оқушылар жиыны болды.
   
6. 
   (Қандай?) ызғарлы қыс болды.
   
7. 
   Берілген сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне қарай талдайды. Сөйлем
   мүшелерінің қай сөз табы екенін, қандай түлғада тұрғанын айтады.
   

1. 
   Алтын күн аспаннан сүлу жерге мейірін төкті.
   
2. 
   Биік таулар көкшіл бүлтқа оранды.
   
3. 
   Күннің алтын шұғыласы төңіректі қүбылтады.
   
4. 
   Құрылысшылар биыл он бес түрғын үй салды.
   
5. 
   Ескек жел көк теңізді ақырын қозғайды.
   
6. 
   Алыстан бүлдырап екі көл көрінді.
   

1. 
   Бригадир көрді. (баст. - баянд.)
   
2. 
   Егінді көрді. (түрлаусыз мүше - баянд.)
   

■

III. Бастауыш мектепте сөйлемді ойын эдісімен оқыту жолдары

Ойын - бүл сан-қырлы философиялық-психологиялық құбылыстың бөлшегі, адамның коршаған ортаға, мэдениетке қатасы зерттелсе, психологиялық жағынан ойын адамның белгілі бір кезеңдегі (балалық жағындағы) жетекші іс-әрекеті тұрығысынан карастырылады. Сонымен қатар көне заманнан бері ойында балаларға ойын құбылысын танып білуде алдымен оның философиялық-психологиялық-педогогикалык касиеттерін жетік зерттеуді қажет етедІ.

Ойынның мэн-мағынасьш, оның теориялык анықтамасын айқындауда элі күнге бірізділік, біршақты қаланған пікір жоқ. Ойын сөзі эр халықта эр түрлі мағынаға ие. Мысалы, қазақ тілінде ойьш көбіне жас балаларға ересектер арасындағы эзіл-оспаққа қатысты болса, еврей тілінде ойын әзіл мен күлкіге, неміс тілінде рахатқа, ежелгі рим халықтарында қуанышқа, мереке сөздерінің мағынасымен ұштасып отырады.

Тіптен, ойынды эр ғылым өзінің зерттеу нысаналарына қарай түсіндіреді. Мэселен, 1983 жылы "Советская Энциклопедия" баспасынан шыққан "Филосифиялық энциклопедиялық сөздікте осы сөзге қатысты мынадай анықтама береді: "... широкий круг деательности животных и человека, противопоставляемьтй обычно утилитарно - практически" - деп ойындар мен жануарлардың практикалык іс-әрекеттер жүйесінде карама-карсы еркін іс-әрекетін білдіретіндегін көрсетеді.[5,195].

Ойынның әлеуметтік қызметін түсіндіре келе, оны мэдениеттану ғылымының зерттсу объектісі ретінде карастырады: "Игра во всей полноте историки-философского и теоретико-эстетического содержания- проблема общих теории культуры ... интерес ... о челевеческой деятельности к игре связен с открытием в этом феномене ряда функций, весьма важных для строя культурной деятельности и практической ориентацией человека в мире"..[6,154].

Психологиялық ғылымында ойында іс-әрекеттердің /ойын, еңбек, оқу/ бірі ретінде қарастырады, Мэселен, қысқаша психологиялық сөздікте ойын өмір тэжірибесін үйретуге арналған іс-әрекеттердің бірі делінеді; "форма деятельности в условных ситуациях, направленная в социалъно закрепленных способах осуществления предметных действий..." .[7].

Қазақ тілін оқыту әдістемесіне карасты шыккан субъектерде ойын сөзі кездесіп түрганымен, ойынның мэн-мағынасына түсініктеме беріп, оған арнайы зерттеу жүргізілмеген. Жалпы эдіскер ғалымдар ойынның сабаққа тигізетін пайдасы мол екендігімен келіседі.

32
Ойын күрделі қүбылыс. Ойын анықтамасын айқындау ойын теориясын түсінуге септегін тигізеді. Ойынды ғылым өздерінің зерттеу мақсаттары мен объктілеріне қарай түсіндіреді. Бүл ойынды қай қырымен, көзқараспен алып қарастырып зерттеуіне байланысты. Жалпы ойының шығуы сиқыршылық, табынушылық эдетімен немесе организмнің тұрмысынан болатын биологиялық қажетсінумен байланысты еңбек процесі [9,449].

Ойынға біржақты анықтама беру осы кезең еңбектеріне тэн болғанымен, қазіргі кезеңде оған жан-жақты түсініктеме беріп, эр қырынан түсіндіру керек.

Ойын сөзінің негізгі мағынасы жалпы өмірді тану, болашақ өмірге керек дағдыларды қалыптастыру, уақытты қызық өткізу деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, ересектер мен балалардың жалпы адамдардың арасындағы байланысты көрсетеді. Сондықтан ойын анықтамасын түсіну үшін, оны оқыту процесінде қолдану үшін оны үш жақты зерттеу қажет. 1) ойынның онтогенезі мен филогенезін қарастыру, яғни ойын туралы ой-пікірлер, ойынның шығу тегі, ойын теориясының даму жолы; 2) ойынның түрлері жэне оның ішкі бірліктері, олардың бір-бірімен байланысы, адамдар мен жануарлардың ойындарының айырмашылықтары мен ерекшіліктері; 3) ойынды педагогикалық үрдісте қолдану, яғни ойынның тәрбиелік жақтары мен оқыту процесіне тигізер нәтижелері. Ойынның үшінші жағы келесі тармақтарда айтылатын болғандықтан, бү_л тармақта ойынның онтогенезі мен қүрылымдық сипаты қарастырылады.

Ойының шығу тарихына үңілсек, алдымен көз алдымызға шахмат жэне карта ойындары келеді. Көне Үнді елінде дүниеге келген, кейінірек бүкіл элемді жаулап алған шахмат ойыны о баста соғыс жүргізу тактикасы мен стратегиясын үйретуге құрал болған. Шахмат ойынында патша (король), патшаның таңдаулы әскері (ферзь), атты эскер (ат), піл эскері (офицер), кем эскері (ладья) және жаяу эскерлербір-біріне соғыс жүргізеді. Бертінге дейінгі шахмат соғыс өнерін үйрететін бірден-бір құрал ретінде саналып келеді. XVII ғасырдан кейін ғана бүл ойын бүкіл халықтық сипат алды. Карта ойындарының қай ғасырда пайда болғанын ешкім дэл кесіп айта алмайды. Бүл ойын адамдардың тарихымен қүрдас болып есептеледі.

Ойын жөнінде айтылған пікірлер элем мэдениетімен тығыз байланысты. Сонау ерте замандағы эллиндік жэне римдік халықтар өмір сүрген дэуірлердің өзінде-ақ ойынды оқыту үрдісіне енгізу туралы пікірлер айтылған. Философиялық түрғыдан ойын туралы пікірлерді грек ойыншылары Гераклит, Платондардың еңбектерінен табуға болады. Антик дәуірінің ғалымдары; ойынды Гераклит шексіз элемге тенесе, Платон "Мемлекет" деген еңбегінде үйретуші қүралға, өмірге, трагедия мен сезімге, жалпы алғанда космостық элемге теңеген. Философ К.Г.Исулов

"Классическая антивность включает игру в ряд категорий универсального содержания, наделенных философским смыслом и выполняющих важные мировозренческие функции. Игра разведена в ранг онтологической категорий; обнимая своим содержанием разные определение бытия, игра постепенно превращается в термин этихи и психология, слушит определение природы личных отношений. "Играющее дитя" Гераклита образно представляло идею зыбкой гармонии космоса; Сократу в операциях с игрой открывалась форма деятельного вмешательства в жизнь, а в сфере словесной - возможность использовать иранического взгляд на мир в дидактических целях (в виде философического научения свободной интелектуально-диалогической игре с вещами и менниями о них); для софистили и стоцизма игра лежала в основе ролевой жизни андивида.Платон же (а через него - Платон) освоивает игру во всем ее смысловом обьеме" [10.154].

Сонымен антик ойыншылары ойынды адам мен өмір арасындағы байланыс, ойынды әлемнің бар болмысына жалпы үғыммен теңеуі философия ғылымының зерттеу объектісімен туындап отыр. Себебі: "Дүниені, анық қүрамына кіретін бөлімдерін философия жекелеп, бөлшектеп емес, түтас күйінде қарастыруғасол әдіспен солардың бэрін қамтитын жалпы заңдылықтарды ашуға тырысады. Сол сияқты адамның эр түрлі құрамдық жактары мен қырларын (биологиялық құрлысын, психологиясын элеуметтік сипатын, моральдік күйін т.б.) жеке-жеке шүгылданбайды, ең маңызды, адамды адам ететін сапалық қасиеттердің жалпылық байланыстарын, тұтастығын қарастыру арқылы оның ерекше қоғамдық мәнін өзіне мақсат санайды". [11,166.12].

Философия ойынды бүкіл әлемге, бар болмысқа теңегенімен, олар ойынды үйретушілік қызметі мен эмоциональдық қырын айқындап береді. Ойын феноменін түсірдіруге бірнеше анықтамалар (теориялар) қалыптасқан.

Соның біріншісі неміс ғалымы К.Гроос адамдар мен хайуандардың ойындарынан ата-бабаларынан қаланған инсттинктердің келешек өмірге алдын -ала бейімделуі дайындалуы деп түсіндіреді. Карл Гроос өзінің "Душебная жизнь ребенка" еңбегіндегі ойын адамдар мен жануарлардың келешек өмірге дайындатуға арналған жаттығулар живнтығы түрғысынан қарастырылады. Ойын арқылы адамдар өзін-өзі дамытады, өзін-өзі болашаққа жетелейді. Ғалымның пікірі бойынша ойын еңбектен бұрын пайда болған, сондықтан хайуандар ересек өмірдегі өмір сүру формаларына дайындалу үшін ген арқылы қаланған инстинктер өмірге керек функцияларды іске асырады [13].

К.Гроостың тоериясы ойынның бүкіл түбірін ашып бермесе де, ойынның мағынасын, ойын анықтамасын анықтап бергене елеулі еңбек.

Ойын туралы қаланған екінші торияның авторы - ағылшын ғалымы Г.Спенсер, ойынды балалардыңағзасында басы артық энеогияның эсерінен, күшінің тасуынан пайда болады деп түсіндіреді. Ғалымның пікірінше артық күштер ойын нәтижеге, мақсатқа байланысты болмайды. Қандай эрекет түрі сияқты ойын да көп күш жұмсауды қажет етеді. Сондықтан балаларда ойнауға деген талпынысы бар уақытта болмайды. [14]. Осындай пікірді неміс ғалымы Ф.Шиллер айтқан. Ол ойын адамның өмірде жүзеге асыра алмаған тілегін (желания) ойын кезінде іске асыруды деп санайды. Ф.Шиллер Г.Спенсердің көзқарасымен келісіп — ойын артық күштерді сыртқа шығарушы құбылыс ретінде қарайды [19].

Г.Спенсер ойын фономенін толық ашып бермесе де, ойынды іс-эрекет деп таныды. Бұл сол кезеңдегіойынды түсінуде үлкен жетістік. Кеңес ғалымы Д.Н.Узнадзе Г.Спенсердің пікіріне былай дейді: "... почему расходование избыточной энеріий должно проходить именно в виде определенных двежений? Почему игра ребенка имеет не вытекают из теории Спенсера" [16,5]. Расында балалар ойынды күші тасығаннан емес, ойынның оң эмоционалдық қасиетіне байланысты ойнаса крек. Баллар ойын ойнау арқылы басқа әлемге енеді, қиялданады, ересектердің қимылын қайталайды. Мысалы, балаларға кірпіш машинаға, тастардың үйімдісі үйге, орындықтың арқалығы немесе тақтай атқа айналып оның қиялымен соның таусуынан емес, ересектерге еліктеуінен туындайтын құбылыстар. Сондықтан Г.Спенсердің ойын теориясы біржақты түсіндірілген теория.

Ойын жөніндегі тағы басқаларға үқсамайтын пікір-нидерланд ғалымы И.Хейзинганың көзқарасы. И.Хейзинга "Hoto Ludens" деген еңбегінде ойынды бүкіл мэдениеттің, өнердің негізі деп атайды.

Ол ойынға поэзияны, би өнерін, ғылым жэне салт дэстүрдің барлығын кіргізеді. Ғалымның пікірінше "Игра есть добровольная действие, совершенное внутри принятим, но абсолютно обязательным правилом, с целью заключенной в нем самом, сопроваждаемое чуством напряжения и радости, а также сознанием "и ного бытие" нежели "обыденная" жизнь И.Хайзинганың көзқарасы бойынша салт-дэстүрлік жэне мәдениеттік эдеп-ғүрыптардың барлығына ойын түрғысынан баға беруге болады. Әсіресе ойынмен туыстас рольдік өнерлерге (театр, би өнері т.б.) ойының өмірдегі көрінісі. Мұны мына сөзінен көруге болады:

35

"Отношение танца к игре есть не сеучастия, в отношение часть к целаму
есть рождество сущности. Танец есть особенная и весьма совершенная
форма самой игры как танцевой" [17]. Ойын мен өнердің

жалғастыратын, біріктіруші дэнекері ол қиял. Өнерде қиялдың негізінде шығармашылық пайда болса, ойында осы шығармашылықтың алғы шарттары айқын байқалады. Ойынның өнерге қатыстылығы Д.Б.Элькониннің "Психология игры" атты еңбегінде Дж.Соллидің пікірінен анык байқалады. Дж. Солли "Интерес, представляемой игрой ребенка заключается в том, что в ней видимым оброзом обнаруживается плоды его сокровенной фантазии. В своей твочестве фантазия может исходиту из окружающей действительности: ребенок видит, например, песок, камешки"Но это только побочные условие. Источник игры заключается в стремлении осуществить приввлекательныю мысль, огаюда, как мы ниже увидим, близко родоство игры с искуством вообще. Какое нибудь представления является господствующей силой, оно в данное врече настаящая ides jixe, a все прислособиься к нему. Это более сильная и более обширная деятельность фантазии к игре, желанием быть чемнибудь, играть какую — нибудь роль" [18, 146-147].

Келесі бір ойын жөнінде көзқарастың авторы грузин ғалымы Д.Н.Узнадзе. Ғалымның пікірі бойынша балалаодың бойында бір функциялар қоршаған орта негізінде жэне биологиялық даму барысында қызметке араласады. Сол арқылы бала өседі, жетеледі. Ғалым өзінің теориясы туралы былай дейді: "Согласно нашей теории, положение дел следует представить таким образом. У ребенка определенного возраста настолько созревает внутренние возможности тех или иных функций, что он переживает определенную фукциональную тенденцию. Как только функция встерчает в спеде соответствующие условия, точное же ???? проявляется функциональная тенденция. До зтого момента различные виды действия системы этих функций в поведии взростых остаются вне внимания ребета. С этих же пор они становятся причиной, побуждающей фуыкциональную тенденцию ребенка к анологическому действию и вызавают операций игры, более или менее соостветствуюшие поведению взрослых " [16,13].

Д.Н.Узнедзенің айтқан ойын ішкі биологиялық функциялардың сыртқы ортаға эсері деген анықтамасынмен келісуге болады. Бірақ мэселе мынада: ойын жалпы ішкі функциялардың сыртқы ортаға ғана әсері болса, онда ойынның басты ерекшеліктері қандай деген сұрақты шешу қажет болады. Бұл жерде ойынды жүзеге асырушы іс-эроекетке қатысты барлық кұрамды бөлектер мен жеке-жеке жіктеп олардың эрқайсысына бөлек өзіндік анықтама берілуі керек. Алдымен ойыннның ішкі бірліктерін қарастырудан бұрын ойынның өзіндік қасиеттерін алуға тура келеді. Ойын дегеніміз немесе ойынның пайда болуына мына жағдайлар әсер етеді:

2) Ойын адамдардың генінде қалаған инстинкті жетектеуші. Балалар

3) Ойын балалардың қиялынан туындайды, ойын бала

4) Ойын қоршаған ортаға қарай түрленеді жэне пайда болады. Мүны

Ойынның осындай қасиеттері айқындалғаннан кейін оны жүзеге саырушы, ойынның негізгі мазмүны, мэні болып табылатын, іс-әрекетті іс жүзіне асырушылар ойын бірліктерін анықтау қажет. Оларға біздің ойымызша мыналар жатады, яғни ойынның құрамдас бөлектері мыналар:

1. 
   Ойын мақсаты
   
2. 
   ойын тіртібі
   
3. 
   ойын мазмүны
   
4. 
   ойын қүралдары
   

Ойын тэртібі ойынның мақсаты мен мазмүнынын белгісі бір заңдылықтарға бағынуы. Ойын тәртібі ойын мақсаты мен мазмүнына қарай өзгеріп отырады. Осыған араб ойын тэртібі ойынның негізін жасайтын, оны іске асырушы өзен, ойынның жүзеге асыруының қажетті шарты.

Ойын мазмүны - сыртқы өмірден алған эсерден іс-эрекеттің жүзеге асу жоспары. Ойын мазмүны ойын мақсаты, тэртібі жэне қүралдары негізінде іс жүзінде асады. Ойын мазмұнда баланың сырттан алған жерлері мен өзінің ішкі пайымдаулары аралас жатады. Екеуі бірігіп ойын мазмүнын қүрайды. Сонымен қатар ойын мазмүнына ішкі түрткі мен сыртқы түрткінің эсері болады.

Ойын қүралдары баланың ойынды жүзеге асыру барысында пайдаланатын психологиялық жэне физикалық құралдар. Ойын қүралдарына қиялды, ішкі тэртіп жэне бақылауды, сонымен қатар өмірден кетіп қалуы жэне қабылдау, ес, ойлау операцияларымен қатар осы