Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Е
жүктеу/скачать 0.56 Mb.
|
| Ертегі-поэмалары. «Жүсіп хан (Шын ертек)» ертегі-поэмасында (1924) Аббас ханға бас балшысы келіп балына не түскенін айтады. Оныншы күні ханға қаза жететінін хабарлайды. Ханды ашу қысып, жендетіне балшыны өлтіруге бұйрық етеді. Үрейі ұшқан балшы жұлдызды алдауға болатынын білдіреді.
Айла мынау сізге, хан, Тап қазіргі сағаттан Тақты тастап кетесіз. Сіз кетіңіз, падиша, Он күн біреу уақытша Хандық құрсын тағыңда. Жұлдыз сөзі дөп келер: Тақта отырған хан өлер Оныншы күн таңында. Жүсіп хан уақытша хандықты уәзіріне ұсынады. Қулық-сұмдығы мол уәзір бірден хандыққа оқымысты қазы лайық дейді. Қазы хандыққа қолбасыны лайық санайды. Қолбасы хандықты жендетке ысырады. «Шала есті» жендеттің өзі де он күндік хандықтан бас тартады. Ханды ханшасы, қолбасысымен, уәзір, қазы, молдасымен ұры санайтын, халықты зар қақсатқан залым санайтын Жүсіп он күнге уақытша хан болсын дейді балшы. Сумаңдаған уәзір Жүсіпті хан болуға көндіреді. Сөйтіп, халықтың қалқаны Жүсіп болады. Тірі қалған бай, молда ес жияды Тоғызыншы күні Жүсіпті өлтіруге ниет қылады. «Жұмысы жоқ бір істе, жатушы еді сарайда, арақ, қарақ маңайда» деп Аббас ханды жоқтайды. Оныншы күні Жүсіп ханды өлтіреді. Жүсіптен қашып, тау-тасты паналап жүрген Аббас ханның күні қайта туады. Ертегі поэма соңында Аббас ханның бұрынғы тірлігі қайта қайталанады. «М.Жұмабаев кейін «культ» (жеке басқа табынушылық) атанған қасіреттің сол кезде шыға бастаған қауіпті кеселдерін ескертіп отырған сияқты. Сыпырғандай тезекті Өңшең залым кезептен Еңбекші елді аршыды -деген жолдарды оқығанда, сұрақ туады: «Ау, сонда не - адам жаны тезек құрлы болмағаны ма? Осындай жалт еткен ой: Елді сорған сұмдардың Қырықтырған басын түймедей. -деген уытты сөздерді оқығанда беки түседі. Сталиннің жеке басқа табынушылығы кезінде сөз жүзінде «ең бағалы капитал - адам» деп жар салынса, іс жүзінде адамның құны көк тиын болмай қалды емес пе?» (14,32). «Әтірік ертек» ертегі-поэмасының (1926) кіріспесі халық санамағына құрылған. «Мысыққа қарсы тышқандар көтерілісі автордың негізгі ойын жеткізу үшін схемалық түрде алынған. Шираз қаласындағы бір тышқан жүзім шарабына тойып алып, күш біткесін ойындағы құсасын сездіріп қоюы, мысықтың мешітке барып сәлде киіп, тышқандармен бітісем деп алдауы, тарту-таралғысымен келген тышқандарды қан жоса етуі, мысықты тамам тышқан көптігін істеп байлауы, дарға асам деген жерден босап кетуі, ақыры тышқандардың өз ханын құртып барып, ханды да, мысықты да елден аластауы - Россиядағы белгілі тарихи оқиғалардың елесін береді» (14,28). Әңгімесін автор бірден баяндай жөнелмейді. Жас тыңдаушысын, алдымен, жыр оқиғасына дайындайды, оларды ынтамен тыңдауға шақырады. Осыдан кейін барып «Ерте, ерте, ерте екен, ешкі жүні бөрте екен» деп ертегісін бастайды. Оқиға өтетін жер - Шираз қаласын сипаттаудан бастады. Шираз жүзімін сипаттауға мол орын береді. Жүзім шарабының қасиетін айтуды ұмытпайды. Осыдан соң ана негізгі әңгімеге көшетінін хабарлайды. Автор жүзім шарабын бекерге сөз қылмапты. Шарап толы құмыра тізілген үйге бір тышқан келіп кіреді. Шараптан татып көреді. Мысыққа деген кегі қозады. Әбден балағаттайды. Тышқан сөзін тыңдап тұрған мысық оған тап береді. Тышқанды жалынған, жалбарынғанына қарамастан бір қылғытады. Күн артынан күн өтеді. Көзіне тышқан түспеген соң «Қой, бұл істі тастайын, мен бір істі бастайын» деп бір шешімге келеді. Мешітте отырып сопы молда болады. Басына сәлде киіп, қолына тасбиық ұстайды. Құдайдан күнәсін кешуді өтінеді. Ендігәрі тышқан байғұсты жәбірлемеуге, тышқан етін жемеуге ант береді. Тышқан ордасы мысық сөзіне сенеді. Ордадағы бір қария сенімсіздік білдіреді. Арақ ішкен өңшең мас, Есі шала өңшең жас, Дүрсе қоя берісті: «Кім көрінед көзіңе, Әз ақылың өзіңе! Сен бүйдеме игі істі! Кері тартпа кәрісің, Етек басу - бар ісің». Тамам тышқан мысыққа тарту-таралғы жасамақ болып мешітке келеді. Мысық сілекейі шұбырып тап береді, топ тышқанды қан-жоса қылады. Тышқандар ханы мысыққа соғыс ашады. Мысықты дарға аспақ болады. Мысық бұлқынып, қыл арқаннан босанып кетеді. Маңайын жып-жылмағай қылады. Есін жиған тышқан бұрынғы тірлігіне басады. Хан той тойлауға кіріседі. Елдің қамын жегендер аулақ үйге жиналып кеңес құрады. Мысық пен ханды ордадан қуады. Автор поэма соңында халық санамағын еске түсіреді. Оны тегін мысалға келтірмегендігін ескертеді. Жұмбақ санамақты басынан бастап айта келіп «мысық талаушы екені, ханның қанаушы екені енді есіңе түсті ғой» - дейді. жүктеу/скачать 0.56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|