Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің 2014 – 2018 жылдарға арналған стратегиялық жоспары

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жобалық қаржыландыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2012 жылы 12 қаңтардағы ҚР Заңын қабылдаумен, заңнамалық түрде жобалық қаржыландыру институты енгізілді, онда:

• 
  қарыз алушыны болашақ ақша ағындарынан қаржыландыру мүмкіндігі;
  
• 
  концеденттің келісімімен (Step-in-Rights) кредитордың талап етуі бойынша қарыз алушыны (концессионерді)ауыстыру;
  
• 
  кредиторларды қорғау үшін бөлінген активті пайдалану;
  
• 
  бөлінген активтерді өндіріп алуға тыйым салу;
  
• 
  мемлекет қабылдаған концессиялық міндеттемелерді секвестрден қорғау көзделген.
  

Әлемдік тәжірибеге сәйкес инвесторлар үшін МЖӘ тартымдылығын арттыру мақсатында трафик деңгейі төмен автожолдар, мектептер, балабақшалар, ауруханалар, емханалар салу және пайдалануға беру сияқты әлеуметтік маңызы бар, өзін-өзі ақтай қоймайтын жобалар үшін МЖӘ жобаларын іске асыруды қолдаудың «Қолжетімділік үшін төлемақы» деген жаңа тетігі енгізілді.

Концессионердің МЖӘ жобасына өз қаражатын салу шегі концессия обьектісі құнының 20%-нан 10%-на дейін қысқартылған.

2013 жылғы желтоқсанда өңірлерде МЖӘ жобаларын іске асыру процесін тездетуге мүмкіндік беретін, үлгілік және техникалық жағынан күрделі емес болып табылатын жобалар бойынша заңнамалық түрде қажетті құжаттаманы дайындау рәсімі оңайлатылған.

МЖӘ жобалары үшін республикалық деңгейде «бір терезе» қағидатын енгізу мақсатында «Мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобаларын сүйемелдеу орталығы» ЖШС құрылған. Орталық мемлекеттік органдар үшін барлық республикалық МЖӘ жобаларын «бір терезеде» дайындау мен сүйемелдеуді, сондай-ақ инвесторларға консультациялық көмек көрсетуді қамтамасыз ететін болады.

2013 жылы мемлекеттік инвестицияларды жүзеге асыру бойынша реформалау тәсілдерінің маңызды кезеңі инвестициялық жобаларды бюджеттік қаржыландыру бойынша шешімдерді мемлекеттік-жекешелік әріптестік немесе жеке инвестициялар есебінен жобаны іске асыру мүмкін болмаған не оның орынсыздығы жағдайларында ғана қабылдауға мүмкіндік беретін «бюджеттік компаратор» тетігін енгізу болып табылады.

2014 жылғы шілдеде жергілікті атқарушы органдардың дербестігін арттыру мақсатында, атап айтқанда үлгілік МЖӘ жобаларын іске асыру кезінде оларға құны 4 000 000 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аспайтын жобаларды қоспағанда жергілікті концессиялық жобаларды келісу және сараптау бойынша өкілеттіктер берілген, сондай-ақ ЖАО-ның мемлекеттiк концессиялық мiндеттемелерiнiң лимитiн белгілеу үш жылдық кезеңге жүзеге асырылады.

Жалпы, 2012-2014 жылдар аралығындағы кезеңде объектілер құрылысының жалпы құны 45,6 миллиард теңге 3 жоба іске асыру сатысында тұр, 60 концессиялық ұсыныс, 10 конкурстық құжаттама пакеті қаралды. Дайындалу сатысында 31 жоба тұр, оның ішінде 5-еуі мемлекеттік және

Үкімет Орта мерзімді кезеңге концессияға беруге ұсынылатын объектілер тізбесін қалыптастырды.

Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің 21–жалпы отырысында атап өткендей, мемлекеттік қолдау шараларын жүйелендіру, жергілікті деңгейде жобаларды іске асыру кезінде, әсіресе әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық сала объектілерінің құрылысы кезінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік құралдарын ілгерілету маңызды болып табылады.

2. Негізгі проблемаларды талдау

Мемлекеттік-жекешелік әріптестікті (бұдан әрі – МЖӘ) дамыту саласындағы негізгі проблемалар концессиялық заңнаманың жетілдірілмегендігі, МЖӘ жобаларын дайындау рәсімдерінің ұзақтығы және күрделiлiгi, жобалардың төмен инвестициялық тартымдылығы, МЖӘ әртүрлі келісімшарттарын қолдану мүмкіндігінің болмауы, МЖӘ бойынша нашар салааралық үйлестiру және мемлекет пен инвесторлардың мүдделерін қорғау мәселелерінің пысықталмауы болып табылады.

Сондай-ақ, жобаларға бастамашы мемлекеттік органдардың төмен белсенділігі байқалуда. Мемлекеттік және жергілікті органдар кадрлар мен жергілікті бюджеттердің инвестициялық мүмкіндігінің болмауына байланысты (ұзақ мерзімді концессиялық міндеттемелерді қабылдау) инвестициялық жобаларды МЖӘ (концессия) тетігін пайдалану арқылы іске асыруға толықтай мүдделі емес.

3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау

Оң сыртқы факторларға мынадай мән-жайларды жатқызуға болады:

1) халықаралық инвесторлар ірі инвестициялық жобаларға қатысу үшін жаңа дамып келе жатқан нарықтарды іздейді, олар Қазақстандағы МЖӘ жобалары болуы мүмкін;

2) дамыған елдерде МЖӘ жобаларының көп болуы;

3) шетелдік ноу-хау және МЖӘ жобаларымен жұмыс істеудің үлкен тәжірибесінің болуы;

Сыртқы теріс факторлар 2007 – 2009 жылдары болған әлемдік дағдарыстың салдары, Қазақстандағы инвестициялық мүмкіндіктерді жеткілікті түсінбеу және білмеу болып табылады.

Ішкі оң факторларға: әлеуметтік инфрақұрылым және халық пен мемлекеттің тіршілікті қамтамасыз ету объектілерін құру және реконструкциялаудағы мұқтаждығы және қазақстандық экономиканың тұрақты өсуі жатады.

Институционалды инвесторлар санының азаюы теріс ішкі фактор ретінде бағаланады.

1. 
   Негізгі даму параметрлері
   

2014 жылы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы шеңберінде бизнесті дамыту және кеңейту үшін 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша салық төлеушілердің жеке шоттарында есепте тұрған және 2014 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша төленбеген өсімпұлдардың сомаларын есептен шығаруды көздейтін айыппұлдар мен өсімпұлдан босату арқылы салықтық амнистия жүргізу ұсынылады.

Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуді ынталандыру және агроөнеркәсіп кешені субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін оларға салық салу тәртібі реформалануда.

Тиімділігін арттыру мақсатында салықтық жеңілдіктерге ревизия жүргізілді, сонымен 1,2 триллион теңге сомасындағы барлық жеңілдіктен 200 миллиард теңгеден астам сомаға жеңілдіктер алып тасталады.

Корпоративтік табыс салығын азайту көзделген қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар үшін амортизациялық аударымдарды есептеуді шекті нормалар бойынша жүргізу және залалдарды кейінгі кезеңдерге ауыстыру мерзімін шектеу ұсынылады.

Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын іске асыру үшін, қаржылық дербестік пен салықтық базаны ұлғайтуға мүдделілікті кеңейту мақсатында Бюджет кодексіне жергілікті өзін-өзі басқаруға (төлем көзінен салық салынбайтын (дара кәсіпкерлер) табыстары бойынша жеке табыс салығы, жеке тұлғалардың мүлік салығы, жеке тұлғалардан алынатын көлік салығы, жеке тұлғалардан елді мекендердің жерлеріне алынатын жер салығы) беру бөлігінде өзгерістер енгізу ұсынылады.

ЭКСПО көрмесін өткізу мақсатында 2017 жылға дейін «Астана ЭКСПО-2017» ҰК» АҚ-ға салық салу бойынша жеңілдіктер беру ұсынылады.

Соңғы жылдары мемлекет міндеттемелерінің ұлғаю үрдісі байқалып отыр, экономиканы әртараптандыруға, әлеуметтік сала мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамытуға бағытталған мемлекеттік және салалық бағдарламалар іске асырылуда.

Осылайша, 2012 жылдан бастап «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының шеңберінде азаматтардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қолдау және экономиканың жекелеген салаларын дамытуды ынталандыру мақсатында:

1. 
   мүгедек баланың қорғаншысының, қамқоршысының табысын салық салудан босату;
   
2. 
   Қазақстан Республикасы Президентінің арнайы стипендияларын, Үкімет бекіткен атаулы мемлекеттік стипендияларды, «Болашақ» конкурсы жеңімпаздарын оқытумен байланысты шығыстарды төлеу төлемақыларын салық салудан босату;
   
3. 
   дербес білім беру ұйымынан материалдық пайда түрiнде шетелдiк резидент тұлға алатын табысты салық салудан босату.
   

Бұдан басқа ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді жүзеге асыратын салық төлеушілерге Салық кодексінің 267-бабын (ҚҚС-ты 70%-ға азайту бөлігінде), оның ішінде мерзімі өткен салық кезеңдері бойынша таңдау құқығы берілді. Бұл экспортты жүзеге асыратын кәсіпорындарға нөлдік мөлшерлеме бойынша салық салынатын айналымдар бойынша қалыптасқан ҚҚС-тың артық сомасын қайтаруға ұсыныс беруге мүмкіндік береді.

Сондай-ақ Қазақстан Республикасында шығарылған темекi бұйымдарын акцизден босату көзделген, ол отандық экспортты ынталандырады.

«Павлодар» еркін экономикалық аймағын құру туралы» Президент Жарлығын іске асыру мақсатында «Павлодар» арнайы экономикалық аймақ аумағында қызметін жүзеге асыратын ұйымдарға салық салудың жеңілдікті тәртібі көзделеді.

Зиянды шығарындыларды азайтуға ынталандыру үшін сұйытылған газға белгіленген мөлшерлемелер деңгейінде керосинді қолданғаны үшін (әуе отыны ретінде) қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемдер мөлшерлемесі енгізілуде.

Жолдардың барлық санаттары бойынша республикалық маңызы бар жалпы қолданыстағы автомобиль жолдарының бөлінген жолағында сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы мөлшерлемесі 3 есеге төмендетіледі.

Сондай-ақ, тіркелген салық мөлшерлемесінің аражігін ажырату мақсатында төмендетілген мөлшерлемелер автоматтары санаттарын белгілей отырып «балаларға арналған ұтыссыз ойын автоматы» деген ұғым енгізіледі.

Келісімшарттың аумақты кеңейту кезінде жазылу бонусын төлеу бойынша жер қойнауын пайдаланушылардың міндеттемелері белгіленеді.

Уранға (уран өніміне) салынатын пайдалы қазбаларды өндiруге (бұдан әрі – ПҚӨС) арналған салық мөлшерлемелері өндірілген уран құнынан 22 %-дан 17,5 %-ға дейін төмендейді.

ПҚӨС есептеген кезде циклділіктің туындауына байланысты, салыққа салықты есептеген кезде салықтық жүктеме ұлғаймайды.

Уран саласының дамуын қолдау мақсатында коммерциялық айқындаудан кейін өндіру басталған соң жерасты ұңғымалық сілтісіздендіру әдісімен уран өндіруге дайындық жұмыстарына арналған шығыстарды шегерімдерге жатқызу жөніндегі нормалар көзделген.

2013 жылдан бастап, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы шеңберінде салық жүйесінің экономикалық қайтарымдылығын арттыру үшін жеке тұлғалардың мүлкіне, жеріне, көлік құралына салықтар мөлшерлемелерін арттыру бойынша нормалар көзделген.

Халықтың әлеуметтік зиянды тауарларды тұтыну ынтасын төмендету мақсатында күшті алкоголь және темекі өнімдеріне акциздер мөлшерлемелерін кезең-кезеңімен арттыру көзделген.

Күшті алкоголь өнімдері бойынша 2014 жылы акциздер мөлшерлемесін 500-ден 1000 теңгеге дейін немесе екі есеге 2015 жылы 1200 теңгеге дейін және 2016 жылы 1600 теңгеге дейін немесе 2013 жылмен салыстырғанда үш есеге ұлғайту ұсынылады.

Жоғары технологиялық өнімі өндірісін дамыту үшін жекелеген арнайы экономикалық аймақтар аумақтарында жүзеге асырылатын қызметтің басым түрлерінің тізбесі кеңейтіледі.

Қорғау шараларын қабылдау мақсатында Үкіметке импортына шығаратын ел бойынша салық салынатын акцизделетін тауарлардың қосымша тізбесін бекіту бойынша құқығы бекітіледі. Бұл Казақстанның экспортына қатысты егер кемісіту шараларын саудадағы әріптес елдер қолданған жағдайда оларға барабар ден қоюға мүмкіндік береді.

Салық салу мәселелері жөніндегі консультациялық кеңестің шешімдеріне сәйкес тәжірибеде салық заңнамасын қолданумен байланысты мәселелерді реттеу бойынша нормалар көзделген. Бұл мұнай өңдеу зауыттарының алыс-беріс мұнайды өңдеу, сондай-ақ автожанармай станцияларындағы сыртқы жарнаманы (стелаларды) орналастыру кезіндегі салық салуға қатысты.

Кітапхана қорын басқа дербес ұйымдарға (Назарбаев Университеті) уақытша пайдалануға беретін дербес білім беру ұйымдарын қосымша құн салығынан босату көзделген.

2. Негізгі проблемаларды талдау

Салық заңнамасын жетілдіру шеңберінде жүргізілген жұмыс барысында қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, салықтық әкімшілендіруді жетілдіру саласында мынадай мәселелер бар:

- қосылған құн салығын әкімшілендірудің тиімсіз жүйесі;

- салық төлеуден жалтару, жалған кәсіпорындар санының өсуі;

- салықтық тексерулердің сапасы мен ашықтығының жеткіліксіздігі;

- салықтық берешекті өндіріп алу тетігінің жетілмегендігі;

- сауда саласында патент бойынша арнайы салықтық режимді пайдалану.

Осы мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылдың 2014 - 2015 жылдарға арналған кешенді жоспары бекітілді, жоспарда оларды шешу бойынша шаралар көзделген.

3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау

Салық саясаты елдің таңдап алынған даму стратегиясына, экономикадағы кірістер мен мемлекеттік міндеттемелер көлемін қайта бөлудегі мемлекеттің рөліне байланысты. Бұл ретте мемлекет билік органдары мен жергілікті атқарушы органдар қызметін қаржыландыру үшін қажетті бюджет кірістерін толыққанды қалыптастыруды қамтамасыз ету, экономиканы, басым салаларды және қызмет түрлерін орнықты дамытуға жәрдемдесу салық саясатының негізгі мақсаты болып табылады.

Соңғы жылдары мемлекет міндеттемелерінің ұлғаю үрдісі байқалып отыр, экономиканы әртараптандыруға, әлеуметтік сала мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамытуға бағытталған мемлекеттік және салалық бағдарламалар іске асырылуда.

Бұл ретте салық салу саясаты мемлекеттің өсіп келе жатқан міндеттемелерімен барабар болуға тиіс.

Салық саясаты саласындағы шешімнің нақты нұсқасын таңдауға өндірістің өсу (құлдырау) қарқындарымен сипатталатын елдегі жалпы экономикалық ахуал; инфляция деңгейі; мемлекеттің кредит-ақша саясаты; мемлекет бақылауындағы өндіріс саласы мен жекешелендірілген сектор арасындағы сәйкестік сияқты факторлар ықпал етеді.

Кеден саясаты саласы

1. 
   Негізгі даму параметрлері
   

Кеден заңнамасын жетілдірудің басым бағыттарын енгізу жүзеге асырылған КО аясындағы негізгі құжат КО-ның 2009 жылғы 27 қарашадағы Кеден кодексі туралы Шарты (бұдан әрі - КО КК) болып табылады.

2011 жылдың аяғынан бастап, екі жылдан астам уақыт бойы Ресей Федералды кеден қызметінің алаңында аталған құжатқа өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Хаттама (бұдан әрі - Хаттама) жобасын қалыптастыру жұмысы жүргізілді. Бұл ретте, 2013 жылдың аяғынан бастап, Бірыңғай экономикалық кеңістік құру туралы қабылданған шешімге байланысты Еуразиялық экономикалық одақтың жаңа Кеден кодексі жобасын (бұдан әрі – Одақтың кодексі) қалыптастыру бойынша жұмыс қоса атқарылды, оның негізіне қолданыстағы КО КК, сондай-ақ Хаттама жобасы алынды.

Жүргізілетін заң шығару жұмысының аясында қандай да болмасын сәттегі проблемалық ахуалдың талаптарына сүйене отырып, кеден заңнамасын жетілдіру бағыттарының басымдығын таңдаудың шарттылығына қарай мынадай проблемалық мәселелерді шешудің негіздері салынды:

1) кеден заңнамасын оңтайландыру, КО аясында жасалған халықаралық құжаттардың санын қысқарту;

2) кедендік әкімшілендіруді жақсарту, кедендік тазарту барысында қажет етілетін құжаттардың санын қысқарту. Сонымен, Одақ Кодексінің мәтіні бойынша кедендік декларациялаудың электрондық нысанының басымдығын бекітетін нормалар (жазбаша декларациялауды тек Одақ Кодексінде белгіленен жағдайларда ғана қолдану), тәуекелдерді басқару жүйесін қолдана отырып кеден органының ақпарат жүйесінің тауарларын автоматты түрде шығару (лауазымды тұлғаның қатысуынсыз) жазылған.

Бұл ретте, Одақ Кодексін 2016 жылдың басына қарай енгізу жоспарланғанын ескерсек, Қазақстан Республикасында декларациялаудың электрондық нысанын іске қосу мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі қазірдің өзінде бірқатар заңнамалық актілер бойынша түзетулерді пысықтап, келісіп қойды, оның әзірлеушісі Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі болып табылды. Атап айтқанда, 2014 жылғы 30 қыркүйектен бастап Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінде қарауда жатқан «Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне, сондай-ақ бірқатар нормативтік-құқықтық актілерге (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 12 қазандағы
№ 1058 қаулысына, «Электрондық құжат түріндегі кедендік декларациялауды ұсыну, пайдалану және сақтау Қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметі Қаулысының жобасына) енгізілген түзетулермен интернет желісі арқылы электрондық құжат нысанындағы тауарларға декларация берудің заңнамалық негіздерін салу жоспарлануда.

3) кеден ісі саласындағы қызметті жүзеге асыратын тұлғалардың (кеден өкілдері, қоймалар және т.т.) қызметін ретке келтіру, уәкілетті экономикалық оператор институтын жетілдіру.

2014 жылғы 30 қыркүйектен бастап күні бүгінге дейін ҚР Парламенті Мәжілісінде ҚР Кодексінің нормаларын, соның ішінде сауда қауіпсіздігінің халықаралық стандарттарына сәйкес келу мақсатында уәкілетті экономикалық оператор институтын жетілдіру бөлігіндегі нормаларды талқылау жүріп жатыр.

4) төлемдерді толығымен өндіріп алу, кеден заңнамасының нормаларын бірмәнді, анық түсіну және қолдану мақсатында Одақ Кодексінің жобасында мынадай түзетулер бекітілді:

кедендік рәсімдер жөніндегі бөлімде «арнайы, демпингке қарсы және өтемақы баждарын» қолдануды толықтыратын түзетулер. Сондай-ақ «Арнайы, демпингке қарсы және өтемақы баждары» деген жеке тарау бөлінді, онда кедендік төлемдерді есептеу, өндіріп алу, қайтару (есепке алу), көрсетілген төлемдерді төлеуді қамтамасыз ету және т.т. тәртібі айқындалды. Бұлардан басқа, аталған түзетулер тарифтік емес реттеу, тыйымдар мен шектеулер шараларынан экономикалық сипаттағы аталған қорғау шараларын қолдануды шектеуге және қазіргі кезде бар құқықтық кемшіліктерді жоюға мүмкіндік беретінін атап өткен жөн;

созылмалы кедендік рәсімдерді қолдану кезінде шарттар өзгерген жағдайда пайыздар төлеуді көздейтін Одақ Кодексі жобасының жекелеген баптарына (мәселен, өңдеу, уақытша әкелу рәсімдері) түзетулер. Бұлардан басқа, аталған түзетулердің СЭҚ қатысушыларына бизнесті жүргізудің тең құқықтық шарттарын жасауға және тәртіптілігіне бағытталғанын атап көрсеткен жөн.

5) кеден заңнамасын Кеден рәсімдерін үйлестіру және жеңілдету жөніндегі Киото конвенциясының ережелерімен әрі қарай біріздендіру.

Жоғарыда аталғандармен қатар, Одақ Кодексінің жобасын қалыптастыру кезінде заң жобалау жұмысын жүргізуді ұйымдастырудағы елеулі серпіліс басшылар деңгейіндегі сарапшылық та және Жұмыс тобының да тең құқықты мүшелері болып табылатын бизнес қауымдастықтар өкілдерінің отырыстарына қатысу мүмкіндігі болды, бұл өз кезегінде СЭҚ қатысушыларының бар қажеттіліктерін, проблемаларын ескеруге мүмкіндік берді. Атап айтқанда, бастамашысы бизнес болып танылған түзетулердің елеулі саны кедендік рәсімдердің бөлімдерінде ескерілді және негізге алынды.

2. 
   Негізгі проблемаларды талдау
   

- кеден заңнамасының айқындылық, ашықтық, төрешілдік рәсімдерін және сыртқы экономикалық қызмет қатысушыларының шығындарын азайту, бақылаудың заманауи автоматтандырылған нысандары мен әдістерін барынша пайдалану, кедендік бақылау мен декларациялаудың халықаралық стандарттарын қабылдау қағидаттарына сәйкестілік қажеттігі;

- кедендік заңнама нормаларының әртүрлі талқылануын болдырмау, кеден органдарының практикалық қызметі барысында да және сыртқы экономикалық қызмет қатысушыларының кеден заңнамасын қолдануы нәтижесінде де анықталатын бар құқықтық кемшіліктер мен қайшылықтарды жою.

3. 
   Негізгі ішкі және сыртқы факторларды бағалау
   

Бір жағынан, мүше мемлекеттердің кедендік ретке келтіруді КО кеден заңнамасына сәйкес іске асыруы бөлігінде өздеріне алған міндеттемелерін назарға ала отырып, Қазақстан Республикасында кедендік заңнаманы жетілдіруге ішкі қажеттіктер пайда болған кезде заң шығару жұмысы ұлттық заңнамаға, сондай-ақ одақ заңнамасымен реттелмеген бөлікте Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кедендік реттеу мүмкіндігін айқындайтын бүгінгі таңда бар нормаларды ескеріп, оларға сілтемелер нормаларын іске асыру үшін жүргізіледі.

Басқа жағынан, одақ заңнамасының қолданыстағы нормаларына қайшы келетін түзетулер енгізу КО бойынша басқа әріптес елдермен келісуді қажет етеді, бұл заң шығару процесінің жеделдігін айырады. Бұл ретте басқа мүше мемлекеттер көбіне одақ заңнамасына қандай да болмасын түзетулерді енгізудің бастамашысы болып танылатынын атап көрсеткен жөн.

Бұдан басқа, жоғарыда көрсетілген кеден заңнамасын қалыптастыру процесін айқындайтын жағдайларға бірыңғай экономикалық кеңістіктің құрылуына байланысты өзекті болып отырған мынадай мән-жайларды қосқан жөн:

- одақ заңнамасына бастамаларды енгізу барысында жеке тарап ретінде танылатын, мұндай жағдайда қандай да болмасын ел бизнесінің жекелеген қажеттіліктерін және одақ елдерінде бизнесті жүргізудің біркелкі шарттарын, соның ішінде кеден органдарының кедендік бақылауды жүзеге асыруының біркелкі талаптарына қатысты белгілеуді қолдайтын үш елдің бизнесінің шоғырлануы;

- Комиссия деңгейінде әрі қарай актілер әзірлеу, сондай-ақ Еуразиялық экономикалық одақтың аумағында бірыңғай кедендік реттеуді орнықтыруға және жүзеге асыруға бағытталған іс-шараларды жүргізу мақсатында қандай да болмасын мәселелер бойынша Комиссияға құзыреттер беру туралы ұсыныстар қойып жүрген Еуразиялық экономикалық комиссияның рөлін жандандыру.

Сонымен, таяу арадағы перспективада жоғарыда көрсетілген мән-жайлар кеден заңнамасын қалыптастыру процесіне қандай да болмасын дәрежеде әсер етеді.

Ішкі сауда саласы

1. Негізгі даму параметрлері

Сауда саласы отандық экономиканың шешуші секторларының бірі болып табылады. 2014 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша сауда саласында 1,2 миллионнен астам адам немесе экономикалық белсенді халықтың шамамен 13,4 %-ы жұмыспен қамтылған. Бұл ауыл шаруашылығынан (2,2 миллион адам) кейінгі екінші нәтиже.

ЖІӨ құрылымындағы ішкі сауда үлесі тұрақты деңгейде және 15,2 %-ды (немесе 4,6 триллион теңгені) құрайды.

Ішкі сауда құрылымында нарықтардағы (жеке кәсіпкерлердің саудасын қоса алғанда) сауда көлемінің жоғары үлесі сақталуда, ол барлық тауар айналымының 46,3 % құрайды. Бұл ретте сауданың қазіргі заманғы форматтарының үлесі 4 %-дан аспайды, ал дамыған елдерде ол 70 %-ға жетеді (ал сауда нарықтарының үлесі 15 %-дан аспайды).

Соңғы жылдары ішкі сауда саласында бірқатар заңдар қабылданды, олар сала дамуына қосымша серпін беруге мүмкіндік берді, оны статистиканың ресми деректері куәландырады.

Министрліктің деректері бойынша 2013 жылғы бөлшек сауда айналымы 5474 миллиард теңгені құрады және 2012 жылмен салыстырғанда 16 %-ға (4 568 миллиард теңге) және 2011 жылмен салыстырғанда 42 %-ға (3 866 миллиард теңге) ұлғайды.

Республиканың көтерме сауда айналымы 2013 жылы 14 170,1 миллиард теңгені құрап 2012 жылмен (11 832,5 миллиард теңге) салыстырғанда 19,8 %-ға және 2011 жылмен салыстырғанда 42,3 %-ға артты.

2012 жылы республикада 13 тауар биржасы жұмыс істеді, оларда спот-тауар бойынша 179474 мәміле жасалды. 2012 жылы биржалық мәмілелердің жалпы көлемі 1 447,2 миллиард теңгені құрады және 2011 жылмен салыстырғанда 3,1 есеге ұлғайды.

2. Негізгі проблемаларды талдау

Ішкі сауда дамуының оң үрдістері бірқатар проблемалардың сақталуымен сүйемелденеді.

Бөлшек сауда саласы әлі ішкі нарықтағы азық-түлік тауарларына бағаларды тұрақтандырудың пәрменді институты бола алған жоқ.

Әлемнің экономикалық дамыған елдерімен салыстырғанда отандық сауда нарығы әлі де тиімсіз және бәсекеге қабілетсіз болып қала береді. Стихиялық нарықтардағы (базарлар, барахолка) сауда басым болады, олардың үлесіне бөлшек сауда айналымы көлемінің 51 %-ы және сауда алаңдарының 67 %-ы келеді.

Бөлшек сауданың қазіргі заманғы форматтарының нашар дамуы бөлшек сауда секторындағы елеулі операциялық шығасыларына әкеп соғады. Еуропа елдерінің тәжірибесін қарастыратын болсақ, мұнда ірі сауда форматтарының үлесі бөлшек сауданың жалпы көлемінде кіші сауда форматтарынан әлдеқайда көп. Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде ірі сауда форматтарының ең көп шоғырлануы Австрияда байқалады, онда барлық сауда алаңдарының 75 %-ын сауда алаңы 3 000 шаршы метрден астам гипермаркеттер сияқты сауда форматтары, сондай-ақ супермаркеттер (сауда алаңы 400 – 2 500 шаршы метр) және дискаунттер (1 000 – 2 000 шаршы метр) алады.

Дәл осындай форматтар пайдасыз делдалдар қызметіне мықты тосқауыл қояды және қазіргі заманғы көтерме инфрақұрылымын қалыптастырады. Соңғы 4 жылда Қазақстанға бір де бір ірі шетелдік ритейл «келмегенін» атап өту керек.

Шаруашылық қатынастардың биржалық сауда саласын қалыптастыру кезеңіне және заңнамада заманауи тауарлық биржалық нарықты дамыту талаптарына сай келетін нормаларды жетілдіру қажеттілігіне негізделген осы саланы жүзеге асыру тетігінің бірқатар проблемалы мәселелері бар.

Биржалық сауданың айтарлықтай проблемалы мәселелеріне дауыс беруші биржалық сауда-саттықтармен айла-шарғы жасау есебінен биржалық сауда-саттық пен олардың нәтижелерінің беделін түсіру, сондай-ақ нарықта биржалық сауданы дамытуға экономикалық мүдделіліктің болмауы жатады. Тауар биржаларының тауар айналымы бойынша нақты көлемдерді ұсынбау үрдісі байқалады, осыған байланысты бюджетке түсетін салықтық түсімдер бойынша шығындар сақталады.

3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау

Министрлік қызметінің басым бағыттарының бірі ішкі нарықты қорғау және отандық өнімді сыртқы нарықтарға, оның ішінде Кеден одағы мен Бірыңғай экономикалық кеңістіктің жұмыс істеуі шеңберінде ілгерілету болып табылады.

2012 жылғы қаңтардан бастап Кеден одағына мүше мемлекеттердің кедендік-тарифтік және тарифтік емес реттеу, сондай-ақ арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтемақы шараларын қолдану саласындағы ұлттық өкілеттіктері Еуразиялық экономикалық комиссияға берілді.

Тергеу жүргізу жөніндегі өкілеттіктердің Еуразиялық экономикалық комиссияға берілгеніне қарамастан, Министрлік қорғаудың жаңа шараларына бастамашылық ету, сондай-ақ отандық бизнес-құрылымдар мен салалық қауымдастықтарға консультациялық қолдау көрсету мақсатында тауарлардың ішкі нарығына дербес талдау жүргізу жолымен қазақстандық бизнес мүдделерін қорғау бойынша жұмысты жалғастырып, жандандырды, бұл бизнес пен мемлекет арасында белсенді диалог құруға мүмкіндік береді.

Экономикасы дамыған мемлекеттерде жетекші биржа тұғырнамаларындағы қазіргі заманғы биржа саудасын дамытуда электрондық түрдегі биржалық сауда-саттық арта түсуде, себебі бұл бірқатар мүмкіндіктерді береді: іс-жүзінде жедел ден қою, клиенттерді жоғары деңгейде қолдау, мәмілелерді адал жасасу және тиімділіктің, сенімділік пен жұмыс істеу деңгейлерін үздіксіз арттыру.

Қазіргі заманғы заңнамада биржа саудасының дамуына, биржалық сауда-саттықты жүргізудің тиімділігі мен ашықтығына кері әсер ететін ақаулықтар бар.

Министрлік Қазақстан Республикасында бөлшек саудасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, отандық ауыл шаруашылығы құрылымдарын ынталандыруға, сауда жүйесіндегі пайдасыз делдалдарды азайтуға және әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына бағаларды тұрақтандыруды қамтамасыз етуге баса назар аударады. Заманауи талаптар мен халықаралық тәжірибені ескере отырып, биржа саудасын, сондай-ақ сауда саласын заңнамалық жетілдіру жүзеге асырылады.