Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. Алматы: 2007

Сауданы ұйымдастырушыға төмендегідей талаптар қойылады:

• 
  оның қалыптасқан сауда жүйесі болуы керек: есептегіш құралдар,бағдарлама,телекоммуникациялық құралдар және басқа жабдықтар туралы мәліметтер, бағалы қағаздарды сатып алу-сату шартын жасау және оны орындау үшін қажетті ақпарттар;
  
• 
  бағалы қағаздарды сатып алу-сату шарты бойынша есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру; мұндай жүйені ұйымдастырушы өз алдына ұйым құруы мүмкін, немесе бұл қызметті Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің берген лицензиясы бар маманданған ұйым шарт бойынша орындауы мүмкін; Агенттікпен келісіп бекітілген сауданы ұйымдастыру ережесі, оны орындауға көмектесетін ішкі операциялық процедуралар, сондай-ақ листинг және делистинг жүргізу ережесі болуы керек;
  

• 
  өз капиталы болуы керек;
  
• 
  сауданы ұйымдастырушының белгіленген мөлшерден кем емес мүшелері болуы керек;
  
• 
  өз өкілетті мүшелерінің реестрін жүргізу керек. Сауданы ұйымдастырушыларды жылына бір реттен кем емес сыртқы аудитпен тексеріп отыру керек.
  

Депозитарийдің болуы ең алдымен өзі қызмет көрсететін бир­жа мәмілелерінің орындалуын жеделдетеді.

асыратын кәсіби қатысушысы.

Есеп айырысу-клирингтік ұйымдар тек ұлттық қана емес, сондай-ақ халықаралық, ал болашақта әлемдік болып ұйымдасуы мүмкін. Мұндай өзгерістер ұлттық биржалық нарықтардың интернационалдануын көрсетеді.

Есеп айырысу-клирингтік ұйым - ол коммерциялық ұйым, оның мақсаты - пайда табу. Жарғылық қоры мүшелерінің жарнасынан құралады. Оның табысының көздері:

• 
  мәмілені тіркегені үшін ақы;
  
• 
  ақпарат сатудан түскен табыс;
  
• 
  ұйым қаражатын айналысқа түсіруден түскен табыс;
  
• 
  есеп айырысу технологиясын сатудан, бағдарламалық қамтамасыз етуден және т.с.с. қызметтен түскен табыс.
  

Биржаны сырттан да, сондай-ақ іштен де реттеуге болады. Ішкі реттеу деп өзінің нормативті құжаттарын, атап айтқанда, жарғы, ережелер және биржаның өзінің, бөлімшелерінің және қызметкерлерінің қызметін анықтайтын басқа да ішкі нормативті құжаттарын орындауын айтады. Ал сырттан реттеу деп биржа өз қызметінде мемлекеттік актілерді, басқа ұйымдардың актілерін және халықаралық келісімдерді орындауын айтады.

Биржа ісін реттеуді мынадай өкілетті ұйымдар немесе орган­дар атқарады:

1. 
   мемлекеттік органдар;
   
2. 
   бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар немесе нарықты өзін-өзі реттеушілер;
   
3. 
   қоғамдық реттеу, яғни мемлекеттің кейбір реттеу қызметтерінің іске асуының алгы шарты - қоғамдық пікірді ескергендігі.
   

Үшіншіден, сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру негізінде емін-еркін

және ашық биржалық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету.

Төртіншіден, кәсіпкерлікке ынталы болу үшін және кәсіпкердің әрбір тәуекелі сыйақыға бара-бар келетін тиімді нарық құру.

Бесіншіден, жаңа биржалық нарықтарды құру, биржалық құрылымдардың жаңалықтарын және бастамасын қолдау және т.б. іс-әрекеттер жүргізу.

Алтыншыдан, биржалық нарықтың кәсіби қатысушыларын таңдап алу. Кәсіби делдалдар білімі, тәжірибесі және капиталы бойынша өкілетті органдардың талабын қанағаттандыруы тиіс. Себебі қазіргі биржалық нарық онысыз кызмет ете алмайды.

Жетіншіден, барлық нарыққа қатысушылардың нарық нормасы мен ережелерін орындауын бақылау. Бақылауды тиісті бақылау органдары жүргізеді.

Сегізіншіден, биржада орнатылған нормалар мен ережелерден ауытқығаны үшін жазалау шараларын қолдану. Ондай шараларға мыналар жатқызылуы мүмкін: ауызша және жазбаша ескертулер, айыппұл төлеу, қылмыстық жазалау, биржа мүшелігінен шығару.

Биржалық нарықты реттеу принциптері әлемдік биржалық нарықтың сан ғасырлық тәжірибесінде қалыптасқан. Ол принциптердің негізгілерін атап өтелік:

Біріншісі, бір жағынан биржадан тыс нарыққа қатысушыларға байланысты реттеу тәсілін ажырату болса, екінші жағынан, биржалық нарықтың кәсіби қатысушыларына байланысты реттеу амалы.

Екіншісі, биржалық нарықта болып жатқан ақпараттарды мүмкіндігінше толық жариялау. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың қажетті іскерлік шешім қабылдауларына мүмкіндік туып қана қоймай, сондай-ақ биржаға және оның мүшелеріне деген сенім артады.

Үшіншісі, қызмет көрсету сапасын көтеру және оның құнын төмендетудің объективті механизмі ретінде бәсекелестікті қамтамасыз ету.

Төртіншісі, ереже шығармашылығы мен ереже қолдануды бірдей басқару немесе реттеу органдарына осы екі істі қатар атқаруға рұқсат бермеу.

Бесіншісі, норма шығармашылығына жариялылықты және нарық проблемаларын көпшілікте талқылауды қамтамасыз ету.

Алтыншысы, әлемдік тәжірибедегі сабақтастық (жалғастырушылық) принциптерін отандық биржалық нарықты реттеуде қолдану.

Жетіншісі, биржа ісін реттеуді мемлекеттік және мемлекеттік емес басқару органдары арасында үйлесімді бөлу.

Биржалық нарықты мемлекеттік реттеу жүйесіне біріншіден, мемлекеттік және басқа да нормативтік актілер, екіншіден, мемлекеттік реттеу және бақылау органдары жатады.

Нарықты мемлекеттік басқару формасы тікелей, немесе әкімшілік басқару мен жанама, немесе экономикалық басқаруды біріктіреді.

• 
  мемлекеттің үйлесімді заң актілерін қабылдауымен;
  
• 
  нарыққа қатысушыларды тіркеумен;
  
• 
  биржалық нарықтың кәсіби қызметін лицензиялаумен;
  
• 
  барлық нарыққа қатысушыларды ашық және тегіс ақпаратпен қамтамасыз етумен;
  
• 
  нарықта құқық тәртібін сақтаумен іске асырылады.
  

• 
  салық салу жүйесін (салық ставкасы, жеңілдіктер және салықтан босатылғандар);
  
• 
  ақша саясатын (проценттік ставкалар, айлық ақының аз мөлшері және басқалар);
  
• 
  мемлекеттік капиталды (мемлекеттік бюджет, қаржы ресурстарының
  

• 
  мемлекеттік меншік пен ресурстарды (мемлекеттік кәсіпорындар, табиғи және жер ресурстары) ұтымды пайдалану арқылы жүзеге асырады.
  

Қазақстан биржалық нарығы мынадай негізгі заң актілерімен реттеледі:

• 
  Азаматтық кодекс. Жалпы бөлім. 1995 ж.;
  
• 
  «Қазақстан Ұлттық Банкі туралы» Заң. 1995 ж. 30 наурыз;
  
• 
  «Қазақстандағы банктер және банктік қызмет туралы» Заң. 1995 ж. 31 тамыз;
  
• 
  «Тауар биржалары туралы» Заң. 1995 ж. 7 сэуір;
  
• 
  «Қазақстан Республикасында қозғалмайтын мүліктің ипотекасы туралы» Заң. 1995ж. 24 желтоксан;
  
• 
  «Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу туралы» Заң. 1996 ж. 24 желтоқсан;
  
• 
  «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заң. 1997 ж. 20 маусым;
  
• 
  «Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметі туралы» Заң. 2000 ж. 18 қаңтар;
  
• 
  «Акционерлік қоғамдар туралы» Заң. 2003 ж. 13 мамыр;
  
• 
  «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заң. 2003 ж. 2 шілде;
  
• 
  «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» 2003ж. 4 шілде.
  

1. 
   Биржа ұғымы.
   
2. 
   Биржа ұғымының құрамдас элементтері.
   
3. 
   Биржалық сауданың ерекшеліктері.
   
4. 
   Биржа дамуының негізгі кезеңдері.
   
5. 
   Биржаның негізгі кызметтері.
   
6. 
   Тауар, қор және валюта биржаларының түсінігі.
   
7. 
   Жеке биржалардың мемлекеттік биржалардан ерекшелігі.
   
8. 
   Ашық және жабық биржалар деген ұғым.
   
9. 
   Маманданған биржаның әмбебап биржадан өзгешелігі.
   
10. 
    Халыкаралық және ұлттық биржаларға тән негізгі белгілер.
    
11. 
    Нақты тауар биржасының, фьючерстік және опциондық биржалардың сипаттамасы.
    
12. 
    Биржалық сауданы ұйымдастырушыға қойылатын талаптар.
    
13. 
    Биржалық инфрақүрылымға қандай ұйымдар кіреді?
    
14. 
    Инфрақұрылым ұйымдарының атқаратын қызметі қандай?
    
15. 
    Биржаның қызметін реттеудің міндеті және әдістері.
    
16. 
    Биржаның қызметін реттеуші органдар.
    
17. 
    Қазақстанда биржаның қызметін мемлекеттік реттеу органдары
    

Біріншіден, биржалық cayдаға тауардың нақ өзі түспейді. Олай болса, биржада сатылатын және сатып алынатын тауар стандартка сай болуы тиіс, яғни сапасы және тағы басқа параметрі бойынша арнайы заң талаптарына сай болуы керек. Биржалық тауардың стандартталуы деген белгілі бір тауарлар түрі мен тобының шеңберінде тауарлар өзара бірін-бірі алмастыруы тиіс.

Екіншіден, биржаға тауарлардың ірі партиясы саудаға түсіріледі. Ол деген биржалық тауар көпшілікке арналғандығымен сипатталады, яғни көптеген өндірушілер тауарларын үлкен көлемде және тұтынушылардың көптеген тобына арнап шығарады.

Үшіншіден, биржалық сауда тауарға еркін баға белгілеумен сипатталады. Сондықтан биржалық тауарларға сұраныс пен ұсынысқа және бәсекелестікке сай бағасы еркін кесілген тауарлар ғана жатады.

Әлемдік практикада кездесетін биржалық тауарлардың негізгі кластары мыналар:

• 
  заттық (материалдық) тауарлар;
  
• 
  бағалы қағаздар;
  
• 
  шетелдік валюталар.
  

Биржалық сауданың қазіргі кезде кең дамуына байланысты биржалық тауарлардың тізімі күрделеніп бірінші кезекте бағалы қағаздар класы көбейе түсуде. Биржалық тауарлардың негізгі кластарының тізімі қор нарығындағы индекстерге фьючерстік шарттардың және фьючерстік проценттің пайда болуына байланысы екіге өсті, атап айтқанда, биржалық бағалардың құрама индекстері және мемлекеттік облигациялар бойынша проценттік ставкалар. Алайда, айта кететін жәйт, баға индекстері және проценттік ставкалармен биржалық сауда технологиясының басқа туынды құралдармен болатын биржалық сауданың технологиясынан ешқандай өзгешелігі жоқ. Сондықтан бүдан былай жоғарыда көрсетілген биржалық тауарлардың негізгі үш класы - заттық тауарлар, бағалы қатаздар, шетелдік валюта туралы таратып айты-лады.

Тауар биржасының объектісі - заттық (материалдық) тауар, немесе тауардың өзі. Биржалық тауарларды бейнелейтін белгілер:

• 
  өндіру мен тұтынудың көптігі;
  
• 
  стандартталуы;
  
• 
  жақсы сақталуы;
  
• 
  тасымалдануы;
  
• 
  тауардың сапалық сипатының нақты тұтынушыға байла­нысты болмауы
  
• 
  табиғи, мерзімдік, саяси және басқа факторлардың әсерінен бағаның өзгермелілігі.
  

Біріншісі, ауылшаруашылығы және орман тауарлары, сондай-ақ олардан өңделген өнімдер (шамамен 50 түрі). Атап айтсақ:

• 
  астық, яғни бидай, жүгері, арпа, сұлы, қара бидай;
  
• 
  май тұқымдары, яғни зығыр, мақта, соя, бұршақ, соя майы;
  
• 
  тірі мал және ет (қара мал, шошқа, малдың сан еті)
  

• 
  тоқыма тауарлары (мақта, жібек, жүн мата,иірілген жіп, кездеме);
  
• 
  тамақ-тағам тауарлары (шекер, кофе, какао, өсімдік майы, картоп, жұмыртқа, бұрыш);
  

• 
  орман тауарлары (құрылыс материалдары);
  
• 
  табиғи каучук.
  

• 
  түсті металдар (мырыш, мыс, алюминий және басқалар);
  
• 
  қымбат металдар (алтын, күміс, платина және басқалар);
  
• 
  мұнай тауарлары (мұнай, газ, бензин, мазут және басқалар).
  

Бұрыннан мәлім, өнімнің сапасы деген оның анықталған және шамаланған қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндігі. Тауардың са­пасы оның физикалық, химиялық және биологиялық қасиетіне, сондай-ақ тауардың атқаратын қызметіне, эстетикалық, экономикалық және басқа да талаптарға сай болуына байланысты. Әрбір тауар түрін оның қасиетіне, сапасына және сапалық көрсеткіштеріне қарай сипаттауға болады. Алайда, тауардың пайдалы қасиеті болғанымен, бірақ ол жоғары сапалы болмауы мүмкін. Осыған орай биржалық сауда тауардың сапасы туралы ақпаратқа қатаң талаптар қояды. Олар:

• 
  ақпараттың толықтығы;
  
• 
  оның дұрыстығы;
  

Қазіргі кезде өнімнің сапасы туралы көптеген ақпарат көздері бар. Биржалық сауда үшін олардың көп қолданылатындары: та­уар туралы жарнамалық дәріптер, тұтынушылар одақтары мен қоғамдарының сараптық қорытындылары, стандарттар.

Жарнамалық ақпараттың мақсаты - нақты тауардың басқа осындай тауарлармен салыстырғандағы негізгі артықшылықтарын дәріптеп, жаңа тауарға көпшілік тұтынушылардың көңілін аудару. Алайда, жарнамалық ақпарат өнімнің сипатын сандық жағынан емес, сөзбен дәріптейді. Сондықтан жарнамалық ақпарат тауардьщ сапасын толық көрсете алмауы мүмкін.

Тауардың сапасы туралы тұтынушылар одақтары мен қоғамдарының міндеті - тұтынушыларды сатылатын нақты өнімнің келеңсіз жақтарын сипаттайтын толық және жан-жақты мәлімет айту.

Өнімнің сапасы туралы мейлінше толык және дәл ақпартты тауардың стандарты береді. Стандарттың міндеті - өнімнің қасиеттерін және осы қасиеттердің мөлшерлік көрсеткіштерін заң жүзінде белгілеу, сондай-ақ біртектес өнімдер тобының са­пасына қойылатын стандартты талаптарды айқындау. Сонымен тауардың сапасы туралы жоғарыда қарастырылған ақпараттар көзінен ең толығы, ең анығы, ең түсініктісі техникалық жағдайлар түрлерінің стандарты.

Алайда, биржалық операциялардың орындалмау тәуекелін төмендету үшін стандартта көрсетілген өнім сапасы туралы ақпараттар жеткіліксіз. Себебі биржа клиенттер алдында тауар туралы ақпарат үшін емес, тауардың нақ өзі, оның саны және сапасы үшін жауап беруі тиіс. Биржа тауардың бара-барлығына сенімді болуы үшін сол тауарға сарап жүргізуі керек. Бүкіл өркениетті әлемде кең түрде қолданылып жүрген сараптың бір формасы тауар өндіретін кәсіпорындарда өнім және сапа жүйесін сертификаттау болып табылады. Қазіргі уақытта өнімді сертификаттау тауардың сапасын басқаруда және де сатушының, сатып алушы мен тұтынушының тауар сапасына сенімін арттыратын фактордың ең тиімді құралы.

Сөйтіп, биржалық тауардың сапасын бағалауда:

• 
  стандарттар мен басқа нормативтік-техникалық құжаттарда көрсетілген сапа туралы ақпаратты;
  
• 
  екіншіден, өнімнің сапасы стандарт пен шарттағы талаптарға сәйкестігін анықтайтын құрал ретінде өнім сертификациясын;
  
• 
  үшіншіден, өндірушіге өнімінің жоғары сапасын және өндірісінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар екенін растайтын құрал ретінде сапа жүйесін сертификациялауды үйрену керек.
  

• 
  тауар сапасының қолданыстағы мемлекеттік стандартқа сәйкестігін;
  
• 
  тасымалдау және сақтау процесінде тауар сортының төмендегенін;
  
• 
  тауар сапасының прейскуранттағы немесе шарттағы бағаға сәйкестігін;
  
• 
  тауарды қайта бағалаудың және арзандатудың дұрыстығын;
  
• 
  табиғи кемудің мөлшерін;
  
• 
  тауардың жарамсыздығының себебін;
  
• 
  тауардың дұрыс аталуын, қызметін және таңбасы мен жолдама тауарлы-транспортты құжатқа сәйкестігін қайта бақылаған жөн.
  

оны алдын ала бекітілген халқаралық, ұлттық және мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкестігін салыстырып тексерген жөн.

Биржалық тауардың сапасын анықтау үшін биржаның өзінің арнаулы құрылымы, яғни сынақтан өткізетін зертханасы болуы керек. Тауардың сапасы туралы ақпараттар ағымын 9.1. Суретпен өрнектелік.



9.1. Сурет. Биржада мәміле жасау үшін сапа және сертификаттау туралы қажетті ақпараттар ұғымы
9.3. Бағалы қағаздар - биржалық тауар
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жалпы бөлімінің үшінші тарауында бағалы қағаздар белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат деген анықтама берілген. Бағалы қағаздар деген көп қырлы, терең мағыналы ұғым. Себебі ол арқылы көрінетін экономикалық қатынастар өте күрделі, олардың түрлері үнемі өзгеріп, әрі дамып отырады.

Бағалы қағаз - ерекше тауар, ол арнаулы нарықта, яғни бағалы қағаздар нарығында айналыста жүреді. Оның тұтыну кұны жоқ.

Ол физикалық тауар да емес, көрсетілетін қызмет те емес. Кең мағанада айтқанда - ол құжат, оны келісілген бағамен сатуға және сатып алуға болады. Әлемдік практикада оның ғылыми анықтамасы жоқ, ал құқықтық анықтамасы әр мемлекеттің заңнамаларында көрсетілген. Мысалы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде және «Бағалы қағаздар нарығы туралы» заңда және басқа да заңдарда әртүрлі бағалы қағаздарға анықтама берілген. Егер бағалы қағаз деп көрсетілсе, оның айналысы ол шығарылған күннен мерзімі аяқталғанша заңмен реттелінеді.

Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірсыпыра қызмет атқарады:

Біріншіден, экономиканың салалары мен аясында, аймақтар мен мемлекеттер арасында, адамдар топтары арасында, бұқара мен экономика салалары арасында, қалың бұқара топтары мен мемлекет арасында ақша қаражатын (капиталды) қайта боледі.

Екіншіден, иемденушісіне белгілі бір қосымша құқық береді (капиталға құқықтан басқа ), мыс, басқаруға қатысу құқығы, кейбір ақпарат түрлеріне және т.с.с

Үшіншіден, капиталға табыс алуды және капиталды қайтаруды қамтамасыз етеді.

Басқа кез-келген экономикалық категориялар тәрізді әр бағалы қағаздың өзіне сәйкес сипаттамасы бар. Олар: мерзімдік, кеңістік, нарықтық.

Мерзімдік сипаттамасы:

• 
  бағалы қағаздардың қызмет ету мерзімі, яғни айналысқа қашан және қанша уақытқа шығарылғанын көрсетеді немесе мерзімсіз бағалы қағаздар болады;
  
• 
  пайда болуы бойынша бағалы қағаздардың алғашқы шығу негізі тауар, ақша, немесе басқа бағалы қағаздар болуы мүмкін.
  

• 
  қызмет ету формасын көрсетеді: қағазды (құжаттық) немесе қағазсыз (құжатсыз);
  
• 
  ұлттық, яғни отандық бағалы қағаздар немесе басқа мемлекеттікі (шетелдікі);
  

• 
  бағалы қағаздардың негізін құрайтын активтің типі немесе оның шығу негізі (тауар, акша, фирманың жиынтық активтері және басқалар) көрсетіледі;
  
• 
  иемдену формасы бойынша ұсынушыға арналған бағалы қағаздар немесе белгілі бір тұлғаға (заңды, жеке тұлға) арналған;
  
• 
  шығару формасы бойынша эмиссиялық, яғни бөлек-бөлек сериямен шығарылатын, өздерінің сипаттамасы бойын­ша бір серияның ішіндегінің барлығы бірдей, немесе эмиссиялық емес (жеке) бағалы қағаздар ;
  
• 
  меншік формасы және эмитенттің түрі бойынша бағалы қағаздарды нарыққа кім түсіреді: мемлекет, қорпорация, жеке тұлға;
  
• 
  айналмалылығы бойынша нарықта еркін айналады немесе кейбір кедергі болуы мүмкін;
  
• 
  құқық тұрғысынан қарағанда экономикалық мәні, яғни бағалы қағаздардың өз иесіне беретін құқық түрі;
  
• 
  тәуекелдік деңгейі тұрғысынан жоғары, төмен және с.с.;
  
• 
  табыстылығы - бағалы қағаздар бойынша табыс төлене ме, әлде жоқ па;
  
• 
  қаржы салу формасы бойынша бағалы қағаздарды сатып алғанда ақшаны қарызға ала ма, немесе меншік құқығын ала ма.
  

Алғашқыда барлық бағалы қағаздар тек қағаз формасында шыққандықтан оның атауы қағаз, бірақ бағалы деген сөз қосылып аталды. Оның құнын я өзінде көрсетілген сома, я нарықтық сома анықтайды. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы және да­муы кейбір ТМД елдерінде (мыс, Ресейде) соңғы он жылдықта бағалы қағаздардың жаңа формасын - қағазсыз, немесе құжатсыз формасының пайда болу мүмкіндігін туғызды.

Бағалы қағаздардың қағаз формасынан қағазсыз формасына өтуіне бірсыпыра себептер әсер етті. Атап айтқанда:

Біріншіден, айналыстағы бағалы қағаздардың санының тым көптігі, әсіресе акция және облигация түріндегі бағалы қағаздардың он, тіпті жүз миллиондаған данамен шығуы;

Екіншіден, бағалы қағаздар иесінің көптеген құқығының оның формасына тәуелсіз жүзеге асу мүмкіндігі, мыс, бағалы қағаздар бойынша табыс төлеу, сатып алу-сату және басқа да істер бағалы қағаздарды көрсетпей-ақ жүргізілуі мүмкін;

Үшіншіден, бағалы қағаздардың қағазсыз формасы олармен есеп айырысу, олардың иесін алмастыру, оларды сақтау және есептеу, оларға салық салу және т.б. іс-әрекеттер тұрғысынан алғанда олардың айналысын жеделдетуі, оңайлатуы және арзандатуы мүмкін;

Төртіншіден, айналыстағы барлық жиынтық бағалы қағаздардың құрылымындағы өзгерістер, атап айтқанда, атау­лы бағалы қағаздардың санының көбеюі және ұсынушы бағалы қағаздарының үлесінің азаюы.