БАҒдарламасы мазмұны кіріспе

Агроөнеркәсіптік кешен

Өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және тамақ өнеркәсібі салаларынан тұратын агроөнеркәсіптік кешеннің облыс экономикасындағы ролі зор. Облыстың ЖӨӨ-дегі ауыл шаруашылығының үлесі 2009 жылы 12,8%-ды құрады. Сонымен бірге оның ЖӨӨ-дегі үлесінің 2005 жылы 17,5%-дан төмендеді, сауда, құрылыс, көлік және байланыс салалары үлесінің артуынан болды.

Облыстағы ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлемінің үлес салмағы ауыл шаруашылықтың республикалық көлемінде 4,1%-ды құрайды. Агроөнеркәсіптік кешенде облыстың еңбекке жарамды халқының 33%-ы жұмыс істейді.

Ауыл шаруашылығы дақылдары 10489,6 мың га жерді алып жатыр, бұл облыстағы жалпы жер алқабының 72,7%-ын құрайды. Егіс алқаптарының негізгі алаңдарын дәнді және жемдік дақылдар (жалпы егіс алқаптарының 80%-ын) құрайды.

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің құрылымының жартысынан көбін халық шаруашылығының өнімдері, 37%-ын – шаруа қожалықтарының өнімдері, 7,2%-ын – ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өнімдері құрайды, бұл ретте шаруа қожалықтарының саны облыстағы барлық ауыл шаруашылығы құрылымдарының 97%-ын құрайды.

Ауыл шаруашылығының өңірлік өнімдерінің құрылымында мал шаруашылығы (49%) мен өсімдік шаруашылығы (51%) бірдей үлеске ие. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығының жалпы өңірлік өнімінің құрылымындағы өсімдік шаруашылығының үлесі төмендеді, ол 2005 жылы 57,3%-ды, 2009 жылы – 51%-ды құрады.

Өсімдік шаруашылығы үлесінің төмендеуі егіс алқаптарының және дәнді дақылдар өндірісі көлемінің қысқаруымен негізделген. Дәнді дақылдардың егіс алқабы 2009 жылы 235,7 мың га құрады, бұл 2005 жылға қарағанда 41,5% -ға кем.

Облыста ауыл шаруашылығы өнімдерін және оның қайта өңдеу өнімдерін өндіруді арттыруда оңды серпілістер байқалуда. Азық-түлік импортының деңгейі төмендеуде, жабдықтармен және ауыл шаруашылығы техникаларымен жабдықталу артуда.

2005-2009 жылдардағы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1,5 есеге артты және 2009 жылы 2005 жылғы 45,7 млрд. теңгеге қарсы 68,4 млрд. теңгені құрады. 2009 жылы нақты көлем индексі 117,4%-ды құрады (1 кесте).

2009 жылы өсімдік шаруашылығы өнімінің көлемі 34,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2005 жылға қарағанда 33,4%-ға артық. 2008 жылы ауыл шаруашылығы өндірісінің құлдырауы (НКИ – 92,7%) байқалғандығын атап өтуіміз керек, бұл жағымсыз табиғи жағдайларға байланысты өсімдік шаруашылығы (85,3%) өнімінің құлдырағандығымен негізделді.

2010 жылы Республика Үкіметі әлемдік экономикалық құлдырау салдарын жұмсартуға және елдің дағдарыс кезеңінде дамудың тұрақты негізін құруға бағытталған аграрлық секторда да дағдарысқа қарсы бағдарламаны іске асыруда жалғастырған. Сонымен бірге, республикалық бюджеттен облыста ауыл шаруашылығын қолдауға 1420,5 млн. теңге субсидия бөлінген, оның ішінде облыстық бюджеттен тұқымды мал шаруашылығын қолдауға - 16,0 млн. теңге, жемісті-жидек дақылдарын және жүзімнің көп жылдық көшетін отырғыза бастауды және өсіруді қамтамасыз етуге - 0,5 млн. теңге. Барлық қаражат толықтай игерілген.

Облыс халқының көкөніске деген сұранысын қамтамасыз ету үшін 16 га аумақтағы 200 жылыжай, оның ішінде 2009 жылы - 5,7 га аумақтағы 100 жылыжай іске қосылды.

2009 жылы дәнді дақылдардың жалпы жиналымы 533,3 мың тоннаны, картоп 108,8 мың тоннаны, көкөніс 349,8 мың тоннаны және бақша дақылдары – 148,3 мың тоннаны құрады. Облыстағы бірқатар шаруашылықтар күздік бидайды айдарлап егуді қайта қарау жөнінде Су шаруашылығы ҒЗИ-ның зерттемелерін пайдалануда, бұл суғару шығынын 25%-ға қысқартады.

Ауыл шаруашылығы құрылымдарының техникалық жарақтандырылуы артуда, 2010 жылдың 1 қаңтарында 761,5 млн. теңгеге 132 бірлік ауыл шаруашылығы техникалары сатылып алынды.

2010 жылы дәнді және дәнді бұршақ тұқымдастарды жалпы жинау 372,6 мың тоннаны, орташа жинау 2009 жылғы 24 ц/га қарағанда 16,4 ц/га құрған. 765,6 мың тонна пішен дайындалды, бұл көзделгеннен 106,3%-ды құрайды, пішендеме - 33,8 мың тонна немесе 100%.

Облыста мал шаруашылығы өндірісінің көлемінің тұрақты өсу қарқыны байқалуда, ол 2005-2009 жылдары 1,7 есеге арты және 2009 жылы 2005 жылғы 19,5 млрд. теңгеге қарсы 33,5 млрд. теңгені, 2010 жылы 2005 жылғы 19,5 млрд. теңгеге қарағанда 36 млрд.тенге құрады.

Жылдан жылға ет, сүт, жүн өндіру, барлық мал түрлерінің өнімділігі мен мал басы артуда. Мал шаруашылығының негізгі өнімдерін өндіруде халықтың жеке меншік қосалқы шаруашылықтарының үлесі басым, мұнда 84,4% ет, 90,8% сүт, 78,6% жұмыртқа, 72,3% жүн өндірілген.

2005-2009 жылдары ет өндіру (тірі салмақта) 14%-ға артты және 2009 жылы 2005 жылғы 76,2 мың тоннаға қарсы 87,2 мың тоннаны құрады. Сүт сауу 2005 жылдан бері 10,2%-ға артты және 2009 жылы 269,1 мың тоннаны құрады. Жүн өндірісінің өсімі бес жылда 14,8%-ды құрады, бұл мал басының артуына байланысты.

2011 жылдың 1 қаңтарына шаруашылықтың барлық санаттарында 90,3 мың тонна ет өндірілді, бұл 2009 жылға қарағанда 3,6%-ға артық, сүт – 273,8 мың тонна (1,7%-ға), жұмыртқа – 114,1 млн. дана (4,1%-ға), жүн – 5,7 мың тонна (3,8%-ға).

МІҚ малдың саны 0,1%-ға артты және 326,6 мың басты құрады, қой мен ешкі – 3,1%-ға (2301,3 мың бас), жылқы – 2,9%-ға (86,8 мың бас), түйе – 3,8%-ға (5,4 мың бас), құс – 1,3%-ға (1524,7 мың бас).

Облыста селекцияны өрістету есебінен малдың генетикалық әлеуетін жоғарылату жүйелік жұмысы жалғасуда. 2009 жылы 89 асыл тұқымды шаруашылық, оның ішінде 8 асыл тұқымды зауыт және 179 қолдан ұрықтандыру пункттері жұмыс істеген, 2010 жылы 104 тұқымды шаруашылықты және 170 қолдан ұрықтандыру пункттері, олар малдың генофонын жақсартуға және мал шаруашлығының негізгі өнімін және мал басын өндірудің тұрақты өсіміне қол жеткізуге ықпал етті.

Сонымен қатар, тұқымды мал шаруашлығын мемлеттік қолдау шеңберінде республикалық бюджеттен 2010 жылы 290,3 млн. теңгеден астамы бөлінген және игерілген. Нәтижесінде тұқымды МІҚ мал басы 34%-ға өскен (6,0 мың бас), қой - 17%-ға (234,4 мың бас), жылқы – 33%-ға (8,6 мың бас), шошқа – 22%-ға (8,5 мың бас).

Жамбыл облысындағы асыл тұқымды малдың жоғары өнімділігінің үлесі МІҚ мал бойынша – 7,3%-ды (республикада 3 орында), қой – 16,1%-ды (республикада 4 орында), шошқа – 31,7%-ды (республикада 2 орында), жылқы – 15,3%-ды (республикада 1 орында), түйе бойынша – 36,5%-ды (республикада 2 орында) құрайды.

Индустриалдық негізде етті мал шаруашылығы саласын құруға мүйізді ірі мал санын арттыруды қамтамасыз етуге және еттің экспорттық әлеуетін дамытуға Жамбыл облысында 2011 жылдың 14 сәуірінде №111 облыс әкімдігінің қаулысымен бекітілген 2011-2015 жылдарға арналған етті мал шаруашылығын дамыту бағдарламасы әзірленген. Бағдарлама етті малдың генетикалық әлеуетін жақсартуды, етті өнеркәсіптік өндіру және өңдеуге инфрақұрылымды дамытуды, ет өндірушілерге мемлекеттік қолдау көрсетуде және т.б. қарастырады.

Облыста ветеринарлық биологиялық препараттарды пайдалану бәсекелес ортаға берілген, емдеу-сауықтыру шараларын лицензияланған 350 ветринар дәрігерлер іске асырады. Облыс аумағында малдың 25 жұқпалы аурулары бойынша алдын-алу шаралары жүргізіледі, ол республикалық бюджеттен қаржыландырылады, басқа науқастар бойынша шаралар мал иелерінің өз қаржылары есебінен жүргізіледі.

Қазақстан Республикасындағы 2006-2010 жылдарға арналған Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамыту тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде облыстағы ауылшаруашылығы құрылымдарын қолдауға республикалық бюджеттен 2006-2009 жылдары 4,8 млрд. теңге, 2010 жылға – 1,4 млрд. теңге бөлінді.

Облыста ауылдық кредиттік серіктестіктерді дамыту бағдарламасы мен ауылдағы микрокредиттеу бағдарламасы дамуда, оның мақсаты ауылдық кредиттік серіктестіктерді кредиттік қаржылармен қамсыздандыру болып табылады. Құрамында 543 ауылшаруашылығы құрылымдары бар 11 ауылдық кредиттік серіктестіктер құрылды. 2009 жылы жалпы сомасы 305,2 млн. теңге кредит берілді, бұл 2008 жылға қарағанда 125,8 млн. теңгеге артық.

Жамбыл облысы АӨК-нің негізгі мәселелерінің бірі ауыл шаруашылығы жерлеріне минералды тыңайтқыштарды себу деңгейінің төмендігі болып табылады. Минералды тыңайтқыштарды сатып алу бойынша мемлекеттен берілген 50% субсидияға қарамастан, Жамбыл облысындағы тыңайтқыштарды пайдалану деңгейі дамыған елдерден барынша артта қалуда.

Азық-түлік өнеркәсібі облысты дамытуда болашағы бар сала болып табылады, бұл шикізат өндірісінің, өндіріс қуаттарының облысты 4 шекаралық аудандарына шоғырланғандығынан, Қырғызстанның өткеру нарығының жақын орналасқандығынан болып отыр.

Экономикалық дағдарыс азық-түлік саласының кәсіпорындарына да өз әсерін тигізді, бұл айналым қаржыларының жоқтығынан болды. Консервіленген және алкогольдік өнімдер, клейковина, қышқыл сүт өнімдері өндіретін кәсіпорындар («Концерн Азия Қазақстан» ЖШС, «Зар-Замин» ЖШС, «Фудмастер-Қордай» ЖШС) толығымен және жартылай тоқтап тұрды. Консервіленген және алкогольдік өнімдер шығаратын ірі өндірушілер («Тараз» ЖШС, «БМ» ЖШС) сот істеріне байланысты өз жұмыстарын тоқтатқан.

Латын Америкасынан әкелінетін шикізатты (қант шикізаты) жеткерудің тұрақсыздығынан және облыстың қант зауыттарындағы жабдықтардың 2009 жылы күрделі жөндеуден өтуінен қант өндірісінің көлемі төмендеді.

2009 жылы «Қант» АҚ-дағы қант өндірісінің көлемі 11,0 млрд. теңгелік 111,3 мың тоннаны құрады, бұл 2008 жылғы деңгейден 43,5%-ға төмен. 2009 жыладың қыркүйегінен бастап қана шетелден қант шикізатының келуімен байланысты қант шығару қайта жанданды.

Қант өндірісінің төмендеуінің осы тәрізді себебі 2009 жылы «Меркі қант зауыты» ЖШС-де де байқалды, мұнда өндіріс тек желтоқсанда ғана іске қосылды және жыл қорытындысы бойынша 112,4 мың тонна қант өндірілді, бұл 2008 жылғы деңгейден 18,2%-ға төмен.

Облыстың тамақ өнеркәсібі негізінен Тараз қаласына (3 кесте) және Меркі ауданына шоғырланған.
Тараз қаласындағы тамақ өнеркәсібінің негізгі кәсіпорындары
Кесте 3

№	Компания	Негізгі өндірілетін өнім
1.	«Қант» АҚ	Қант өндіру
2.	«Та-Мак» ЖШС	Макарон өнімдерін өндіру
3.	«Салангани» ЖШС	Макарон өнімдерін өндіру
4.	«Зар Замин» ЖШС	Ұн өндіру
5.	«Галеника» ЖШС	Сүт өнімдерін өндіру
6.	«Дәнегүл» ЖШС	Сүт өнімдерін өндіру
7.	«Астана Самсон» ЖШС	Сүт өнімдерін өндіру
8.	«Төлебай Май 2007» ЖШС	Өсімдік майын өндіру
9.	«Палванов» ЖК	Өсімдік майын өндіру
10.	«Надыров» ЖК	Нан-бөлішке өнімдерін өндіру

Облыста тамақ өнімдерін өндіретін екінші үлкен аймақ Меркі ауданы болып табылады, мұнда негізгі өнім көлемі «Меркі қант зауыты» ЖШС, «Меркі ірімшік зауыты» ЖШС, «Алкопищепром» ЖШС мен «Меркі сүт» ЖШС кәсіпорындарында өндіріледі.

Салада 2009 жылы 45,1 млрд. теңгеге тауарлық өнімдер өндірілді, нақты көлем индексі 76,2%-ды құрайды, 2010 жылдың – 35,3 млрд. теңге (91,0%).

Облыста ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласында, негізінен, шағын кәсіпорындар жұмыс істейді, олар ыңғайластырылған жайларда орналасқан, бұрын пайдаланылған, физикалық та, моральдық та тұрғыдан ескірген өндірістік және технологиялық жабдықтармен жабдықталған

Азық-түлік саласы жұмысының және шығарылатын өнім сапасының тиімділігін арттыру үшін МҮИИДБ шеңберінде 2 инвестициялық жоба іске асырылуда, олар елдің өңірлік индустриаландыру картасына енгізілген – 30000 бас шошқа кешенінің құрылысы («Луговой жылқы зауыты» ЖШС) және ультрапастерленген сүт өндірісі («Бурный ірімшік зауыты» ЖШС).

Сонымен қатар, ішкі қажеттілікті қамтамасыз ету және экспорттық ресурсты қалыптастыру үшін ауылшаруашылық өнімін және азық-түлікті өндіруді дамыту, экономикалық жағдайды және агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту механизмін құру, агроөнеркәсіп кешенінің өнімін өндірушілерді қолдау, экспорттық тауашаны иелену үшін сапалы бәсекелестікке қабілетті өнімді өндіру және қазіргі заманға сай инфрақұрылымды дамыту мақсатында 2010 жылы «Агроөңдейтін логистикалық орталықтың құрылысының» жобасы бойынша жұмыстар басталды. (әрі-қарай АӨЛО).

Аталған жоба облыстың басымды жобаларының бірі болып табылады, АӨЛО негізгі миссиясы Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін және агроөнеркәсіп өнімінің экспорттық әлеуетін дамытуды қамтамасыз ету болып табылады. АӨЛО құрамына ауылшаруашылық өнімін өңдеу сақтауға арналған түрлі нысандар кіреді, оның ішінде картоп, көкөніс, жеміс-жидек қоймасы, консервілер зауыты, ет өңдейтін комбинат, зауыттар: томат пастасын өндіру, шырындар, құрамдастырылған жемдер және жемдерге қосымша бойынша, жануарлар қанынан плазма, хирургия үшін тігіс материалдары бойынша, балалар тамағы, транспорттық-логистикалық компания және т.б.