Билет билет билет
билет 1-cұрақ. Мұсылмандық «жәдид» мектеп-медресселерінде пайдаланылған математика оқулықтары
жүктеу/скачать 3.04 Mb.
|
| 10 билет
1-cұрақ. Мұсылмандық «жәдид» мектеп-медресселерінде пайдаланылған математика оқулықтары Қазакстанда математикалык сауаттылықтың өркендеп, әдiстемелік математикалық гылымның тамыр тарта бастауына орыстың алдынғы қатарлы педагогикасы және математиканы оқыту әдістемесiмен бiрге қатар ағартушыларының да елеулi ықпалы болды. Оның себебi, XIX гасырдын екiншi жартысында Ресейдің кол астындагы барлык түрiк тiлдес халықтар iшiнде татар халқынын мәдениетi көп iлгерi кеткен еді. Осы кезенде Ресейге қараған түрiк тiлдес халықтар арасында кең таралған мұсылмандық оқу жүйесiнiң заман талаптарын қанағаттандыра алмайтындыгы белгiлi бола бастады. Өйткені, Ресейде тұратын халықтар арасында да капиталистік ендiрiстiк катынастардың кейбiр белгiлерi пайда болып, өсiп келе жаткан ұлттык буржуазия Өкiлдерi жас ұрпаққа баска да дүниелiк пандермен бiрге математикадан да тереңiрек бiлiм беру мәселесiне мүдделі болды. Маселен, Орынбордагы iрi татар, кәсiпкерлерiнiң бiрi Ахмедбай Кусайыновтың: «Жаңаша оқындар, жазу мен окуды үйренiп коймандар, есепке үйренiндер. Бiздiң кеңсеге есептей бiлетiн адамдар кажет», деп окушы жастарға үндеу тастауы бекер емес едi [75: 38]. Онын үстiне орыстандыру саясаты максатындагы аралас мектептер желiсiнiн кеңейюі Мусылмандық оку жуйесiн сактай отырып, окытудын мазмұны, әдiстерi және формаларына езгерiстер жасауды ұсынган және осы iстерi аркылы мұсылмандық оку жуйесiн жана белестерге көтерген татар халкынын ұлы агартушы - педагогы И.Гаспринский (1851- 1914) болды. Ол татарларга ана тiлiн окытудын «Усул жадид» («Жана әдіс» деген мағына бередi - Б.Қ.) атты оку куралын шыгарып, дыбыстық окытуга негiзделген жана оку жуйесiн жасады. И. Гаспринский негiзiн салган «Усул жадид» мектептерiнiн оку мерзiмiнiң 20% - і дуниелiк пандерге тиiстi болды, сондай-ак оку жоспарына арнайы пан ретiнде арифметика да енгiзiлдi. Дыбыстык әдiспен окыту оку- шыларга тез арада арифметиканы менгеруге мумкiндiк бердi. И.Гаспринский озінін «Ховалджа Субьян>> («Балалар окытушысы» - Б.К.) атты әліппе кiтабының (1892 ж.) кiрiспесiнде былай деп жазды: «Бул кiтаптын комегімен аз гана уакыт ішінде оку мен жазуды менгерiп, арифметиканы окып үйренуге болады» [76; 115]. Мунын өзi «Усул жадид» мектептерiнiң мұсылмандык калым мектептерiнен басты артыкшылыктарынын бiрi едi. Гаспринский «Бакшасарай кала» онда орыстың мұғалімдік семинарыларының үксас медресе де ашты (1884 ж.).Мусылмандык оку жуйесiн сактай отырып, окытудын мазмуны, әдiстерi және формаларына езгерiстер жасауды усынган және осы iстерi аркылы мусылмандык оку жуйесiн жана белестерге котерген татар халкынын улы агартушы - педагогы И.Гаспринский (1851- 1914) болды. Ол татарларга ана тiлiн окытудын «Усул жадид» («Жана әдіс» деген мағына бередi - Б.Қ.) атты оку куралын шыгарып, дыбыс- тык окытуга негiзделген жана оку жуйесiн жасады. И. Гаспринский негiзiн салган «Усул жадид» мектептерiнiн оку мерзiмiнiң 20% - і дуниелiк пандерге тиiстi болды, сондай-ак оку жоспарына арнайы пан ретiнде арифметика да енгiзiлдi. Дыбыстык әдiспен окыту оку- шыларга тез арада арифметиканы менгеруге мумкiндiк бердi. И.Гаспринский озінін «Ховалджа Субьян>> (<<Балалар окытушысы» - Б.К.) атты әліппе кiтабының (1892 ж.) кiрiспесiнде былай деп жазды: <<Бул кiтаптын комегімен аз гана уакыт ішінде оку мен жазуды менгерiп, арифметиканы окып - уйренуге болады» [76; 115]. Мұнын өзi «Усул жадид» мектептерiнiң мұсылмандык калым мектептерiнен басты артыкшылыктарынын бiрi едi. Гаспринский Бакшасарай кала,онда орыстың мұғалімдік семинарыларының үксас медресе де ашты (1884 ж.)Әрине, бұған қарап, барлык жана адiстi мектептердiн барлы- гында арифметика пәнiнiң оку багдарламасы осындай болды деген ұғым тумаса керек, ойткенi мектептер бiр орталыкка багындырылма- гандыктан, оку жоспары мен оку багдарламалары бiрдей болған жоқ.Дегенмен жана эдiстi мектептерде математиканын жеке оқу пәні ретiнде енгiзiлiн, кадым мектептерiндегiдей, жекелеген кітаптарды игеру арқылы емес, арнайы оку багдарламасы бойынша оқытылуының өзі ак мұсылмандык оку жуйесiнде берiлуге тиiс математикалық білім мазмұнын жаңартудағы улкен жетiстiк еді Бұл кезенде мусылмандык оку жуйесiнiң жалпы құрылысына озгерiстер енгiзiлiп, онын томендегідей торт баскыштан туратын ку- рылымы анықталды: 1) Ибтидан алгашкы баскыш (4 жыл); 2) Рушдия - орта баскыш (3 жыл); 3) Игдадия - улкен баскыш (4 жыл); 4) Ғалия - жогары баскыш (2-3 жыл). Алайда, барлык оку орындарында осы курылым толык сактал- ган жок. Дегенмен, математиканы окытуда осы баскыштар арасындағы сабактастык мәселесi ескерiлiп, окушыларга жуйелi түрде математикалык бiлiм беру колга алына бастады. Бұл мұсылмандык оку жуйесiнде математиканы оқыту сапасын арттыра түсуге жәрдемiн тигiздi. Алгашкы басқышта берiлетiн бастауыш математикалық білім жалпы мұсылмандық бiлiмнiн iргетасы болып саналды да, оқушы Рушдиянын 1-класына тусу үшiн арифметикадан торт амал мен ауызша және жазбаша есептеулер келемiнде емтихан тапсыруға тиiс болды.Ал игдадиянын класына тусу ушiн окушыдан Малинин мен Бурениннің, Верещагиннің арифметика окулыктарынын толык курсы келемiндегi математикалык бiлiм талап етiлдi.ХХ гасырдын басында бұрынгы медреселердiн кепшiлiгi жана әдіспен окытуга кеше бастады, сондай ак жанадан медреселер де коптеп ашыла бастады. Олардың арасынан мугалiмдер даярлау iсiне улкен улес коскан «Мухаммадия» (Казан), «Галия» (Уфа), «Расулия» (Троицк), «Хусанция» (Орынбор) медреселерін атап айтуга болады. Алайда, медреселерде математиканы окыту әдiстемесi арнайы пән ретiнде терен окытылмаган сиякты. Дегенмен, педагогика пәнін оқытуға сол кезендегi заман талаптарына орай жеткiлiктi дәрежеде коціл болініп отырылды. Жана адiстi мектеп-медреселерде кеңінен пайдаланылган тагы бір оку құралы «Хисаб му алими» («Арифметика окытушысы») деп аталады. Онын авторы Зия Насыри. 1908 ж. Қазан каласында Каримовтардын баспаханасында басылып шыккан [83]. Кiтаптын сырткы мукабасынын мазмұнынан онын екi болiмнен тұратындыгы ангарылады. «Ибтидан» болiмiне, яғни медресенiн бастауыш бөліміне арналып жазылган бул кітапта натурал сандарга торт арифметикалык амалдарды орындаудын негiзгi ережелерi тиянакты турде баяндалган. Сандар куншыгыс араб цифрларымен таңбаланған. Кітап түрік - араб тiлiнде жазылган. «Асбаб хисаб» («Есеп куралы») окулыгы да, онын сырткы мукабасында көрсетiлгеншей, медресенін ибтидаи» белiмiнiн шәкірт- терiне арналган [84]. Бул кiтаптын Санкт - Петербуре каласындағы И.Бораганскийдiн кiтап баспасынан 1897 жылы басылып шыккан нускасы КР ҒО кітапханасында сактаулы тұр. Окулыктын негiзгi ерек- шеліктерінін бірі, онда әртүрлі амалдар кестелерiне ерекше мән беріл- ген. Мысалы, кітаптан мына сиякты кестелерді табуға болады: 1) «Жамни жадуали» (косу кестесі); 2) «Тарих жадуали (есептеу кестесі): 3) «Зарб жадуали» (кобейту кестесі) Қазақ даласындагы мектептерде жалпы атаумен бiр кiтап болып жинакталып шыгарылган бiрнеше окулыктардын жинактары да пайдаланылған. Солардын бiрi - ⟪Түрік географиясы» деген жалпы атауымен аталған бiрнеше окулықтардың жинағы [87; 127 - 128]. Жинаққа барлыгы 6 кітап енгiзiлген, оның 2 - еуi математика кітаптары. Сонын бiрi - «Кичик хисаб» кітабы (бастауыш арифметика деген магынада - Б.Қ.). Бұл кітап «Ибтидан» бөлімінің 1 - ші және 2-шi оку жылдарына арналган. Авторы - Мұхамедзия, сыртында «4 - ші басылуы. 1902 жыл» деп жазылган. Кітаптың басында күншығыс араб цифрлары және осы цифрлардын сандык Манi және түрікше атаулары келтiрiлген. Кернекiлiк ретiнде осыларга сәйкес сандар параллель кесiндiлермен көрсетілген. Кітап негізінен алганда, медресе шәкірттеріне көп танбалы сандарды цифрлармен жаза білу және жазбаша есептеу тәсiлдерiн окытып-үйрету мақсатын көздейді. жүктеу/скачать 3.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|